TÜRK YE figücü P YASALARI (DURUM RAPORU)

Transkript

1 TÜRK YE figücü P YASALARI (DURUM RAPORU) KUVVET LORDO LU Marmara Üniversitesi Ö retim Üyesi YAYIN NO 56 1

2 Bask ve Cilt MART MATBAACILIK SANATLARI T C. VE SAN. LTD. fit. Mart Plaza, Merkez Mahallesi Ceylan Sokak No: 24 Nurtepe/Ka thane - STANBUL Telefon: (0212) Faks: (0212) (Yay nda Kataloglama Bilgisi) Lordo lu, Kuvvet Türkiye iflgücü piyasalar (durum raporu) / Kuvvet Lordo lu. - stanbul: stanbul Serbest Muhasebeci Mali Müflavirler Odas, Türkiye - fl Gücü. 2. Türkiye - stihdam. I. Yap t ad

3 Sevgilerini bana cömertçe sunan iki kad na; Annem e ve Ayflegül Yaraman a 3

4 4

5 SUNUfi Türkiye, üyesi olmaya çal flt Avrupa Birli i ülkelerinde, Almanya dan sonra en genç ve en kalabal k nüfusa sahip bir ülke. Ülkemizin bu özelli i, toplumsal dinamizm, hayata ümitle bakabilme, yarat c l k, üretkenlik ya da gelece e iliflkin pek çok konu bak m ndan önemli bir fayda sa l yor. Ancak ayn durum, istihdam ve iflsizlik penceresinden bak ld nda çözüm bekleyen devasa bir sorun olarak karfl m za dikiliveriyor. stihdam ve iflsizlik, ad na iflgücü piyasalar dedi imiz bir bütünün bileflenleridir. Nesnesi insan olan bu pazarda istihdam ve iflsizli in, hem mutlak anlamda bireyleri, hem de bireylerin oluflturdu u iktisadi yap n n toplumsal etkileri aç s ndan tüm toplumu ilgilendiren genifl bir kapsam vard r. Dönem dönem çeflitli ekonomik krizlere giren Türkiye ekonomisinin en son 2000 kas m ve daha sonra da 2001 flubat ay nda yaflad ekonomik krizlerden, herkesin de bildi i gibi, iflgücü piyasalar a r biçimde etkilenmifltir. O günden bugüne krizin mali etkilerinin giderilmesi, fiyat art fllar n n yavafllamas, üretim kapasitelerinin art fl gibi bir dizi olumlu etkiye ra men, iflsizlik sorununun çözümünde kayda de er en küçük bir geliflme bile olmam flt r. Y ll k olarak at l iflgücü miktar 1998 y l ndaki seviyeye inmemifltir. flsizli in bu ölçüde yüksek seyretmesinin, büyüme oranlar ndaki art fla ra men sürmesinin temel nedenlerinden biri yeni istihdam yaratmayan büyümedir. flin kötüsü, stihdam dostu olmayan bir tercih yüzünden iflsizlik daha da artmaktad r. flsizli in di er iktisadi sorunlara göre can al c bir sorun oldu u tart flma Götürmez ama Türkiye flgücü Piyasalar ve Durum Raporu bizlere sadece bu alandaki bugünün foto raf n sunmakla kalm yor. Hâlihaz rda çal flanlar n yaflamakta oldu u s k nt lar, son y llarda giderek artan göçmen iflçiler, Türkiye nin küreselleflmenin bir parças olmaya çal flt kça artan kay t d fl istihdam, iflgücünde cinsiyete dayal ayr mc l n belirgin hale gelmesi gibi, son derece ciddi, yak c sorunlara da parmak bas yor. Türkiye flgücü Piyasalar ve Durum Raporu, meslek mensuplar n n ortak mesleki ihtiyaçlar n karfl lamak, mesleki faaliyetlerini kolaylaflt rmak ve mesleki geliflimini sa laman n yan s ra, ülkemizde sa l kl ve istikrarl bir ekonomik ortam n oluflup bu ortam n da hayatiyetini hukuk devleti kurallar yla sürdürmesini savunan stanbul Serbest Muhasebeci Mali Müflavirler Odas n n ( SMMMO) toplumsal sorumluluk projesinin bir parças d r. 5

6 Raporu SMMMO için kaleme alan Kuvvet Lordo lu na teflekkür eder, tespit ve önerilerin, çal flman n baflta ülkemizin karar al c lar olmak üzere, tüm ilgililere yararl olmas n dilerim. Yahya ARIKAN SMMMO Baflkan 6

7 ÖNSÖZ Bu rapor stanbul Serbest Muhasebeci Mali Müflavirler Odas na ( SMMMO) haz rlanan bir çal flmad r. Bu çal flman n tamamlanma sürecinde birçok veri kayna ndan yararland k. Çekilen bir foto raf n kalitesi sadece teknik olanaklarla de il ayn zamanda çekilen nesnenin de erlendirilifli ile de ortaya ç kmaktad r. flgücü piyasas na iliflkin bir durum de erlendirmesi içeren bu rapor günümüze kadar olan bir sürecin etkilerini tart flmaktad r. Kuflkusuz an saptamak ve yorumlamak asl nda bütünün parçalar ndan sadece biri üstüne odaklaflmay beraberinde getirir. Bütün üzerinde sa l kl bir de erlendirmenin ise parçalar n bir araya gelifllerindeki uyumla olufltu una inan yorum. flgücü piyasalar ve iflleyiflleri bir ekonominin en önemli parçalar ndan biridir. Türkiye ekonomisinin geliflimi içinde bu piyasalar n di er unsurlarla birlikte de erlendirilifli sadece verilerin sistematik bir s ralan fl olarak görülmemeli, aksine verilerin üstüne oturdu- u zeminin geliflimi içinde de erlendirilmelidir. Bu raporun yaz m esnas nda, verilerin toplanmas, s ralanmas gibi bir dizi a r yükü çal flma arkadafl m Meryem K ro lu ortadan kald rd. Biraz da zamana karfl bir yar flt. Kendisine kuru bir teflekkürün çok ötesinde borçlu oldu umu biliyorum. Bu çal flmay büyük bir titizlikle yay na haz rlayan Evren GÜNAY a en içten teflekkürlerimi sunar m. Bu raporun bütün eksikliklerinin hiç kuflkusuz bana ait kald n teyit ederim. Mevcut olan n sadece basit bir tekrar de il, aksine raporu okuyan n zihninde iflgücü piyasalar hakk nda baz soru iflaretleri yaratabildiysem, kendimi flansl hissedece im. Kuvvet LORDO LU Mart

8 8

9 TÜRK YE figücü P YASALARI DURUM RAPORU F HR ST Girifl Türkiye nin flgücü Arz, Potansiyeller, Nitelikler, Demografik UnsurlarveBeklentiler Genel E ilimler Nüfusun Yafl ve Cinsiyet Yap s na Göre Oluflan Çerçevesi Nüfusun E itim Yap s veya E itimsizlik Göç ve flgücü- Arz Aç s ndan Önemi flgücü Arz ve AB Ülkeleri Türkiye flgücü Piyasalar Türk flgücü Piyasalar n n Genel Nitelikler Tar m n Dayan lmaz A rl veya stihdam n Sektörel Da l m flgücüne Kat l m Oranlar nda Düflüfl ve Baz Sonuçlar Türkiye stihdam ve Ba lant lar Genel Nitelikler stihdam n Bölgesel Da l m Türkiye de stihdam n Enformel Niteli i Üstüne Çeflitlemeler stihdam n Sektörel Sorunlar stihdam n Yap sal Olgular : E itim, Yafl, Cinsiyet stihdam n Sendikalaflma E ilimleri veya Örgütsüzlük stihdam n AB Boyutlar Türkiye de flsizlik Türkiye de flsizli inin Genel Nitelikleri flsizli in Bölgesel Yap s ve Tafl d Sorunlar flsizli in Yafl, E itim, Cinsiyet ve Süreler Aç s ndan Da l m flsizlik Olgusunun AB Boyutu Genel De erlendirme ve Sonuç Kaynaklar Ek: statistiki Bölge Birimleri S n fland rmas ( BS)

10 Çizelge Listesi Çizelge 1.1.Genç Ba ml l k Oran Çizelge 1.2. Genel Nüfus Say mlar na Göre Nüfus ve Y ll k Nüfus Art fl Çizelge 1.3. Nüfus Yo unluklar Çizelge 1.4. Yafl Gruplar na Göre Nüfus (%) Çizelge 1.5. Okur Yazarl k ve E itim Durumuna Göre Nüfus (%) (25+ yafl) Çizelge 1.6. Çal flma znine Sahip Yabanc lar Çizelge 1.7. Net Göç H z Negatif De er Alan ller (%) Çizelge 1.8. Do um Yerlerine Göre Nüfus (%) ( ) Çizelge 1.9. Do um Yerlerine Göre Nüfus Çizelge AB Ülkelerinin Yafl Dilimlerine Göre Nüfus Da l m, Çizelge 2.1. flgücüne Kat lma Oran AB-OECD-Türkiye Ortalamalar Çizelge 2.2 K r-kent ve Cinsiyet Ayr m nda flgücüne Kat lma Oran (%) Çizelge 2.3. flgücünün E itim Düzeyine Göre KO ve flsizlik Oran (%) Çizelge 2.4. stihdam Edilen Kad nlar n E itim Durumu (%) Çizelge 3.1. Y llara Göre stihdam Art fl Oran 1998= Çizelge 3.2. K r-kent ve Cinsiyet Ayr m nda stihdam Oran (%) Çizelge 3.3. Bölgelere Göre stihdam Oran (%), Çizelge 3.4. Bölgelere Göre Toplam stihdam Oran (%), Çizelge 3.5. Tar msal stihdamda Bölgelere Aras De iflim Çizelge 3.6. Kay t d fl stihdam Çizelge 3.7. Düzenli flyeri Konumuna Sahip Olmayanlar n Toplam stihdam çindeki Pay Kentsel Yerler, (%), Çizelge 3.8. Düzenli flyerine Sahip Olmayan Kendi Hesab na Çal flanlar n Cinsiyete Göre Toplam Kendi Hesab na Çal flanlar çindeki Pay (Kentsel Yerler) (%), Çizelge 3.9. ktisadi Faaliyet Kollar na Göre Sosyal Güvenlik Kurumlar na Kay tl l k Oran (%), Çizelge Tar m D fl Sektörlerde Sosyal Güvenli e Kay tl l k Aç s ndan Cinsiyet Ayr m (%), Çizelge y l Ekim Ay H A ya Göre 6-17 Yafl Grubundaki Çocuklar n Okul ve Çal flma Durumu Çizelge stihdam n Sektörel Da l m (15+ Yafl, bin kifli)

11 Girifl Çizelge stihdam Edilenlerin Meslekteki Mevkiine Göre Durumunda De ifliklikler (%) (15+yafl) Çizelge flteki Durum ve Ekonomik Faaliyet (%) (15+ yafl) Çizelge E itim Durumuna Göre stihdam, Türkiye (%) Çizelge Yafl Gruplar na Göre stihdam Edilenler (%) (15+ yafl) Çizelge Çal flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl na Göre Sendikalaflma Çizelge Toplu Sözleflmeden Yararlanan flçi Oran Çizelge Gerçekçi Bir Sendikalaflma Oran Çizelge OECD Ülkelerinde Sendikalaflma ve Toplu fl Sözleflmesi Kapsam Çizelge Kamu Kesiminde Sendikalaflma Çizelge AB Ülkelerinde stihdam ve flsizlik Oranlar (%), Çizelge AB ve Türkiye flteki Statünün Karfl laflt r lmas, Çizelge AB ve Türkiye de Cinsiyete Göre stihdam n Sektörel Da l m (%), Çizelge 4.1. flsizlik, Eksik stihdam ve At l flgücünün Da l m (%) Çizelge 4.2. Ülkelere Göre flsizlik Oranlar (%) Çizelge 4.3. flsizli in Y llara ve K r-kent Ayr m na Göre Da l m (%) Çizelge 4.4. Düzey 1 e Göre flsizlik Oranlar (%), Çizelge 4.5. Yedi Co rafi Bölgeye Göre flsizlik Oranlar (%) Çizelge 4.6. flsizlik Oranlar Türkiye Ortalamas n n Üzerinde Olan ller ve Tar m D fl flsizlik Oranlar (%), Çizelge 4.7. Yafl Gruplar na Göre flsizklik Oran (%) Çizelge 4.8. Genç Nüfusta flsizlik Oran (%) Çizelge 4.9. Düzey 1 e Göre Genç Nüfusta flsizlik Oran (%), Çizelge E itim Durumuna Göre flsizlik Oran (%) Çizelge E itim Durumuna Göre flgücü Durumu, Türkiye Çizelge fl Arama Süresine Göre flsizler Çizelge AB ve Türkiye de Genç flsizlik, Çizelge Uzun Süreli flsizlik ( flsizlerin Yüzdesi Olarak)

12 Türkiye flgücü Piyasalar Durum Raporu Çizim Listesi Çizim1.1. Ev Kad nlar n n Çal flma Ça ndaki Nüfusa Oran (%) Çizim 1.2. Cinsiyete Göre Nüfus, Türkiye Çizim 2.1. stihdam n Sektörel Da l m (%), Türkiye Çizim 2.2. Tar msal stihdam n Toplam stihdama Oran (%), Türkiye Çizim 2.3. stihdamda Tar m Sektörünün Pay 1999, (%) Çizim 2.4. Düzey 1 e Göre Tar msal stihdam Oran 2004, (%) Çizim 2.5. Cinsiyete Göre stihdam da Tar m Sektörünün Pay (%), Çizim 2.6. K r-kent Ayr m nda Cinsiyete Göre Ücretsiz Aile flçili i (%) Çizim 2.7. Düzey 1 e Göre Kad n stihdam Oranlar Çizim 2.8 K r-kent Ayr m nda Kad n stihdam Oran (%) Çizim 2.9. Kad n stihdam n n Sektörel Da l m (%) Çizim E itim Durumu ve Cinsiyete Göre flgücüne Kat lma Oran, Türkiye Çizim Düzey 2 ye Göre flgücüne Kat lma Oranlar (%), Çizim 3.1. Düzey 1 e Göre stihdam Oran (%), Çizim 3.2. Düzey 1 e Göre stihdam n Dikey Da l m Çizim 3.3. Düzey 2 ye Göre stihdam Oran, Türkiye, Çizim 3.4. Düzey 1 e Göre Kad n-erkek stihdam Oranlar, Türkiye (%) Çizim 3.5. Düzey 1 e Göre stihdam n Sektörel Da l m Çizim 3.6. Düzey 2 ye Göre stihdam n Sektörel Da l m, Çizim 3.7. Cinsiyet ve Yafl Gruplar na Göre stihdam Edilenler, Türkiye Çizim 4.1. flsizlik Oran (%) Çizim 4.2. Düzey 1 e Göre flsizlik Oran ve Tar m D fl flsizlik Oran (%) Çizim 4.3. Düzey 1 e Göre flsizlik K r-kent Ayr m nda flsizlik Oran (%) Çizim 4.4. Düzey 1 e Göre Kad n-erkek flsizlik Oran (%), Çizim 4.5. Düzey 2 ye Göre flsizlik Oranlar (%),

13 Girifl Girifl; Türkiye flgücü Piyasalar ve Durum Raporu bir meslek odas taraf ndan haz rlat lan ve Türkiye nin iflgücü mevcut durumu hakk nda analiz imkân tan yan bir de erlendirme raporudur. Bilindi i gibi iflgücü piyasalar, nesnesi insan olan ve mal piyasas n n koflullar ndan önemli ölçülerde ayr lan bir çerçeveyi aç klamak için kullan lan soyutlamad r. Bu piyasalar n içinde istihdam ve iflsizli in hem mutlak anlamda bireyleri ilgilendiren hem de bireylerin oluflturdu u iktisadi yap n n toplumsal etkileri aç s ndan tüm toplumu ilgilendiren genifl bir kapsam bulunmaktad r. Bu çal flman n amac son on alt y ll k dönem esas al narak günümüze kadar Türk iflgücü piyasalar n n genel bir foto raf n okuyucuya sunmakt r. Kuflkusuz foto raf çekilirken raporun kaleme al nmas nda kimi kadraj düzenlemeleri yap - larak bir ölçüde sunulacak çerçeve belirlenmifltir. Bu çerçeve esas itibar ile 2000 li y llardan beri oluflan iflsizlik sorunu ba lam ndad r itibar ile bu sorunun sürmekte oluflu birçok çevrenin dikkatinden kaçmamaktad r. Bu çal flman n yöntemi esas itibar ile ulafl labilen resmi veri kaynaklar n n topluca de erlendirilmesine dayal d r. Bu kaynaklar n bir k sm bas l bir k sm internet siteleri yard m ile temin edilmifltir. Elde edilen kaynaklar n ve veri tabanlar n n ayr nt l bir dökümü kaynakçada verilmifltir. Ancak ço u araflt rmac n n da dikkatini çeken ölçülerde veri kaynaklar aras nda çeliflkili bilgiler bulunmaktad r. Bu ve benzeri durumda çeliflkiyi gidermek için tek bir kayna a dayal aç klamalar yap lm flt r. 1 Yap lan de erlendirmeleri özellikle içinde yaflad - m z AB ile müzakere süreci içinde bir k yaslama yaparak tamamlamay planlad k. Bu sayede verilerin bir kerteriz noktas ortaya ç kabilmifl oldu. Çal flma esas olarak dört bölümden oluflmaktad r. lk bölüm Türkiye nin iflgücü arz aç s ndan esas kaynaklar n ve genel niteliklerini belirlemektedir. Bu bölümde Türkiye nin iflgücü potansiyeli ve uzun dönemde ortaya ç kabilecek e ilimler saptanmaya çal fl lm flt r. kinci bölüm iflgücü piyasalar n n total bir de- erlendirmesini dikkate alarak bu piyasalar n baflat say labilecek iki temel özelli ine vurgu yapmaktad r. lki geleneksel tar m istihdam, di eri de bireylerin iflgücüne kat l mlar n n giderek azalan e ilimler tafl mas d r. Üçüncü bölüm Türkiye de stihdama dayal bir çerçeveyi yans tmaktad r. Bu çerçeve içinde istihdam n özellikleri yan s ra istihdam n enformel niteli i ve istihdam n örgütsüzlü ü gibi iki temel sorun üstünde politik de erlendirmeler yap lm flt r. 1 D E 2002 y l ndan itibaren Eurostat verilerine uyum sa lamak için araflt rma ve veri toplama yöntemlerini de ifltirmektedir. 13

14 Türkiye flgücü Piyasalar Durum Raporu Dördüncü ve son bölüm Türkiye nin en can al c ve insani sorununun gündemde olufluna vurgu yaparak iflsizli i ele almaktad r. flsizlik sorunu sadece çal flan bireyler aç s ndan de il toplumun tüm bireyleri aç s ndan tafl d hayati önem ve tafl d bir dizi sorunla ba lant l olarak incelemifltir. flgücü piyasalar n n bir durum raporu niteli indeki bu çal flman n genel çerçevesi içinde kimi s n rlamalar bulunmaktad r. Dikkatli okuyucudan önce göze çarpan yetersizliklere de de inmek istiyorum. Öncelikle bu çal flma, iflgücü piyasalar n befleri sermaye yönüyle ele almadan mesleki e itim ve bunun iflgücü piyasalar ile olan uyum veya uyumsuzluklar na de inmemifltir. Ayr ca iflgücü piyasalar n düzenleyen kurumlara ve onlar n bu yöndeki çal flmalar na, uygulamadaki iflgücü piyasas politikalar na ve yönelimlerine yer vermemifltir. Geçerli bir neden olamasa bile, raporun siparifl tarihi ile teslim tarihi aras ndaki sürenin k sal, eksikliklerimizi bize daha net an msatmaktad r. 14

15 1. Türkiye de flgücü Arz, Potansiyeller, Nitelikler, Demografik Unsurlar ve Beklentiler 1. Türkiye nin flgücü Arz, Potansiyeller, Nitelikler, Demografik Unsurlar ve Beklentiler 1.1. Genel E ilimler Bilindi i gibi nüfus olgusu iflgücü piyasalar aç s ndan oldukça önemli verileri bizlere sunmaktad r. Teoride, fiziksel ve zihinsel aç dan çal flmaya uygun olan herkes potansiyel iflgücü arz na dahil edilir. Çocuklar ve yafll lar, baz ekonomik faaliyetleri gerçeklefltirdikleri için bu tan ma dahil edilebilir. Ancak, pek çok ülkede çal flma ça ndaki nüfus tan m na yafl s n rlamas konmufltur; bu s n rlamalar, ILO'ya üye pek çok ülke taraf ndan onaylanm fl ve çeflitli uluslararas iflgücü sözleflmeleri ile uyum içerisindedir. Dolay s yla, belirli bir yafl dilimi üzerinde olan nüfus çal flma ça ndaki nüfus ya da aktif nüfus olarak tan mlanmaktad r. Aktif nüfus, iflgücü ile iflgücüne dahil olmayanlar n toplam olarak kabul edilmektedir. Çocuk iflgücü (15 yafl alt ) kullan m pek çok ülkede resmi olarak yasaklanm flt r; çünkü okul ça ndaki çocuklar n çal flmas n n, sadece k sa dönemli yarar sa larken, uzun dönemli olarak sosyal, psikolojik ve fizyolojik olumsuzluklara yol açt bilinmektedir. Bu nedenle, temel e itim pek çok ülkede zorunludur; nüfus say mlar nda iktisadi faaliyetin düzeyi belirli bir minimum yafl n alt nda söz konusu edilmez. Yap lan araflt rmalar, ülkelerin ço unun yafl aras de iflen alt s n r benimsedi ini ortaya koymufltur. Üst s n r olarak, emeklilik yafl kabul görmüfltür. Pratik kayg larla, çal flma ça ndaki nüfus (aktif nüfus) genellikle, temel zorunlu e itim mezuniyet yasal yafl ile emeklilikte geçerli yasal maksimum yafl aras nda, yani yafl aras nda (baz ülkelerde 15-59, di erlerinde 16-74, ya da 14 ve yukar s ). Her fleye ra men, iflgücü anketlerinde üst yafl limiti genellikle belirtilmez. Bir ekonomide aktif nüfusun büyüklü ünü belirleyen faktörleri afla daki gibi s ralamak mümkündür: 1. Nüfus büyüklü ü ve nüfus art fl h z 2. Nüfusun yafl gruplar na göre da l m 3. Nüfusun cinsiyete göre da l m Bilindi i gibi nüfusun büyüklü ü ve nüfus art fl h zlar, aktif nüfusu belirleyen en önemli faktörlerden birisidir. Nüfusu az olan, örne in sveç, sviçre, Finlandiya gibi ülkelerde aktif nüfus milyon aras nda de iflirken; nüfusu büyük olan ülkelerde bu say, ayn y l geçerli olmak üzere, örne in ABD de 136 milyona, Japonya da 68 milyona, Almanya da 39 milyona ve Türkiye de 24 milyo- 15

16 Türkiye flgücü Piyasalar Durum Raporu na ulaflmaktad r. Nüfus art fl h z göreli düflük olan ve görece yafll nüfus yap s - na sahip olan OECD ülkelerinin hemen hepsi için (istisna olarak Meksika yüzde 1.7 ile Türkiye ile benzer art fl h z na sahiptir), aktif nüfusa ilaveler oldukça düflük düzeyde kalmaktad r. Nüfusun büyüklü ünü ve art fl h z n, do um ve ölüm oranlar ile d fl göç oranlar belirlemektedir. Dolay s yla, do um ve ölüm oranlar görece düflük olan geliflmifl ülkelerde, nüfus art fl h z da yavafl olmaktad r. Demografik geçifl aflamalar na göre, nüfusun yenilenme oranlar ndaki düflüfl e ilimi; yani ebeveynlerin aile büyüklü üne göre, bir sonraki kuflakta aile büyüklü ünün gittikçe azalma e ilimi sürdükçe, nüfus art fl h z da s f rlanacakt r. Bu e ilim, aktif nüfusun mütevaz art fl oranlar yla istikrarl bir e ilim sergilemesine neden olmaktad r Kuflkusuz, aktif nüfusun büyüklü ünü belirlemede, aktif nüfusa ilavelerle birlikte ele al nmas gereken di er önemli faktör, nüfusun yafl gruplar na göre da l - m d r. Ba ml l k Oranlar ile aç kland gibi nüfusun 15 yafl alt ve 64 yafl üstü da l m, aktif nüfusun büyüklü ünü belirlemektedir. Bu yap, bireylerin iflgücü piyasas na girme yafl üzerinde de etkili olmakta-d r. flgücü piyasas na görece erken kat lma, iflgücü verimlilik de erleri ve iflgücünün nitelik ve beceri düzeyinin belirlenmesinde rol oynamaktad r. Nitekim Türkiye aç s ndan 0-14 yafl grubundakilerin yafl dilimindekilere oran ile ortaya ç kan genç ba ml l k oran 1935 y l nda 75.5 iken 2000 y l nda ayn oran 46.2 ye inmifltir (D E) (Bkn. Çizelge 1.1.) Çizelge 1.1. Genç Ba ml l k Oran (0-14 yafl) Say m Y l Genç Ba ml l k Oran (%) Kaynak: D E, 2000 Genel Nüfus Say m 16

17 1. Türkiye de flgücü Arz, Potansiyeller, Nitelikler, Demografik Unsurlar ve Beklentiler Nüfusun cinsiyete göre da l m incelendi inde aktif nüfusun hem büyüklü ü, hem de bileflimi belirlenmektedir. Toplumsal iliflkiler sisteminin belirledi i üretken (aktif) olma tan m ve bu tan m n ön kabulü sonucu belirlenen toplumsal cinsiyetçi rol da l m, her fleyden önce aktif nüfusun kad n/erkek bileflimini tayin etmektedir. Kad nlar n üretken kabul edilmeyen ev içi üretim ve çocuk bak m yla ilgili faaliyetlerle daha yo un olarak meflgul olmas, aktif nüfusun büyüklü ünü etkileyen faktörlerin bafl nda gelir. Zira, aktif nüfusu oluflturan kategorilerden iflgücüne dahil olmayanlar n en a rl kl bilefleni ev kad nlar ndan oluflmaktad r. Çizim 1.1.Ev Kad nlar n n Çal flma Ça ndaki Nüfusa Oran (%) 58,00 56,43 56,00 55,47 54,69 54,55 54,00 52,00 51,86 51,50 52,17 51,45 52,60 51,44 52,97 52,01 51,02 52,89 50,00 49,75 49,96 50,43 48,00 46, Türkiye nüfusu genel anlamda 1927 ilk say m ndan bu yana yaklafl k befl kat geniflleme göstermifltir y llar en yüksek nüfus art fl h z na sahip olan Türkiye nin ( 28.5) y llar aras nda nüfus art fl h z n binde ( ) 18.2 ye kadar indirebilmifltir (D E statistik Göstergeler ). Nüfus art fl h z ndaki bu belirgin düflüfle ra men AB ülkeleri aras nda Almanya d fl nda en yüksek nüfusa sahip ikinci ülke konumundad r yafl dilimi aras nda çal flma hayat na kat lanlar n pay da nüfus art fl na ba l olarak artmaya devam etmektedir. Türkiye genelinde (nüfus art fl h z ) ortalamalar ile bölgelere ve illere göre rakamlar aras ndaki farkl l klar bulunmaktad r. stanbul da y ll k nüfus art fl h z binde 29.3 dir. Buna karfl l k nüfus art fl olmayan aksine nüfusu en fazla azalan il binde 35.5 ile Tunceli olmaktad r. Bir tek il hariç, nüfusu azalan di er bütün iller Karadeniz, Güneydo u Anadolu ve Do u Anadolu bölgelerinde toplanmak- 17

18 Türkiye flgücü Piyasalar Durum Raporu tad r. Nüfus art fl n n bölgeler aç s ndan en h zl geliflimine Marmara da (binde 26.7) en yavafl büyümesine de Karadeniz de rastlanmaktad r (binde 3.6). Çizelge1.2. Genel Nüfus Say mlar na Göre Nüfus, Y ll k Nüfus Art fl H z Say m y l Nüfus Nüfus Art fl H z o/oo Kaynak: D E 2000 Genel Nüfus Say m Nüfus art fl h zlar na bak ld zaman y llara göre de ifliklikler göstermektedir. Genel olarak uzun y llar binde lik yüksek bir nüfus art fl h z gösteren Türkiye nin son y llardaki art fl h z nda önemli bir azalma göze çarpmaktad r y llar aras nda binde 15 e kadar inen y ll k nüfus art fl h z n n kentleflme baflta olmak üzere bir dizi sosyolojik etkene ba l olarak azalma e ilimine girdi i anlafl lmaktad r. Bununla birlikte AB ülkeleri içinde en yüksek nüfus art fl h z hâlâ Türkiye de bulunmaktad r. Türkiye geneli aç s ndan bak ld nda nüfus art fl h zlar n n önümüzdeki dönem içinde azalmaya devam edece i tahmin edilmektedir. Bu azalmada en önemli etken k rsal kesimden kentsel alana do ru geçifller ve kentsel alanlarda ise genel nüfus art fl h z ndaki gerilemelerdir. Son befl y ld r tar mda çal flanlar n say s nda önemli gerilemeler gözlenmektedir. Buna ra men toplam istihdam n yaklafl k 1/3 ü hâlâ tar mda istihdam edilmektedir. Bu oran n AB içinde tar m a rl kl yap s olan en fazla olan Polonya ve Portekiz in bile bir hayli üstündedir. On y ll k dönemler içinde bak ld nda Türkiye nüfusunun bir önceki döneme göre de iflimi ve nüfus yo unluklar nda belirli bir de iflme gözlemlenmektedir. 18

19 1. Türkiye de flgücü Arz, Potansiyeller, Nitelikler, Demografik Unsurlar ve Beklentiler Çizelge 1.3. Nüfus yo unlu u Y llar Nüfus Yo unlu u Türkiye De iflim Nüfus % Türkiye Kaynak: D E Genel Nüfus Say mlar Yukar daki Çizelge1.3. Türkiye geneli aç s ndan nüfus yo unluklar ndaki art fl vermektedir Nüfusun Yafl ve Cinsiyet Yap s na Göre Oluflan Çerçevesi Nüfusun yafl ve cinsiyet yap s iflgücü piyasalar n n oluflumu aç s ndan özel bir öneme sahiptir. Ülkelerin genç nüfus yap lar iflgücü piyasalar na arz aç s ndan bir bask yaratma ihtimali her zaman yüksektir. Genç nüfus yap s n n tafl d bir dizi üstünlü e ra men, iflgücü piyasalar na uygun talep olmamas ve özellikle iflgücünün tar m a rl kl yap gösterdi i örneklerde genç nüfusun k rsal alanda ücretsiz aile iflçili i statüsü alt nda istihdam edildi i gözlenmektedir. Ancak Türkiye örne inde oldu u gibi tar mda çal flanlar n y llar içinde azalma e ilimine girdi i bir iflgücü piyasas, genç nüfusun kentsel alanlarda iflsizlik bask s n yo unlaflt rmaktad r. Çizelge 1.4. Yafl Gruplar na Göre Nüfus (%) Y l ,79 18,38 12,49 11,33 5,96 5,46 4, ,47 19,32 12,71 10,62 7,50 4,59 4, ,97 20,16 13,57 9,51 8,35 4,34 4, ,52 20,12 14,64 9,86 8,00 5,49 4, ,96 20,03 15,76 11,12 7,47 6,30 4, ,82 20,50 16,08 13,16 8,98 5,73 5,69 Kaynak: D E Genel Nüfus Say mlar Çizelge 1.4. den de izlendi i gibi, 2000 y l verilerine göre 0-24 yafl dilimleri aras ndaki gençler, toplam Türkiye nüfusunun yüzde 50 sini oluflturmaktad r yafl dilimi aras ndaki gençlerin toplam nüfusun 1/5 lik bölümünü oluflturmas da ayr ca dikkat çeken genç nüfus söylemini do rular niteliktedir. Buna 19

20 Türkiye flgücü Piyasalar Durum Raporu ra men bu gençlerin 13.3 milyonu ilkö retim kurumlar nda e itim görmektedir MEB, DPT 2003:164). Çizim 1.2. Cinsiyete Göre Nüfus, Türkiye ,00 52,00 51,00 50,00 49,00 48,00 47,00 46,00 erkek erkek% Nüfusun medeni durum aç s ndan da l m nda y llara göre bir de iflme gözlenmemektedir. Uzun y llardan bu yana nüfusun yüzde 65.6 s evli, yüzde 28.4 ü bekârd r Nüfusun E itim Yap s veya E itimsizlik Nüfusun e itim yap s genel olarak çal flma hayat yla iliflkilidir. Özellikle mevcut befleri sermaye stoku ücretler, verimlilik ve iflgücü talebiyle yak ndan ilgilidir. E itim hem bireysel olarak hem de ekonomik kalk nman n temel belirleyicilerinden biridir. Türkiye geneli aç s ndan ele al nd nda, e itim düzeyi her e itim kademesi için yükselme e ilimindedir. Bu noktada sanayileflme ve kentleflmenin artmakta oluflunun e itim seviyesinin yükseliflinde etkili oldu unu düflünmekteyiz. Öte yandan bütçeden e itime ayr lan paylar n, 1990 l y llardan itibaren giderek azalmakta olmas na ra men e itim seviyeleri yükselmektedir. Bütçe içinden e itime ayr lan pay 1990 l y llar n bafl nda yüzde 18 iken 2002 y l için bu oran yüzde 10.2 ye düflmüfltür (Maliye Bakanl Bütçe Gerekçeleri, DPT). Nüfusun okuma yazma bilme oran 1950 li y llardan itibaren yükselmeye bafllam flt r. Ancak yine de 2000 y l verilerine göre okuma yazma bilme oran yüzde 86.5 düzeyine ulaflm flt r. Öte yandan okuma yazma bilme oran n n (15 yafl üzeri) kad nlarda en çok yüzde 78 düzeyine ulaflmas önemli bir sorun olmaya devam etmektedir ( D E 2004: 15). Nüfusun okuryazarl k durumunu D E verilerine göre ele al rsak her iki cins aç s ndan da yükseldi ini görmek mümkündür. Ancak bu art fl oran son yirmi 20

21 1. Türkiye de flgücü Arz, Potansiyeller, Nitelikler, Demografik Unsurlar ve Beklentiler befl y l içinde kad nlar lehine bir geliflme gösterdi ini anlafl lmaktad r. Buna ra men kad nlar n okuma yazma bilme oran, erkeklerin yüzde 19 oran nda alt nda kalmaktad r. Nüfusun cinsiyete ba l e itim yap s nda son yirmi befl y ll k geliflme dikkat çekicidir. Okullaflma oranlar her iki cins aç s ndan lise alt e itimde yüzde 96.3 e, lise ve dengi okullarda yüzde 81.0 a, yüksek ö retimde ise yüzde 35.8 e ulaflm flt r. Ö renci say lar dikkate al nd nda en önemli geliflmenin yüksek ö retim düzeyinde oldu u görülmektedir (DPT, Ekonomik ve Sosyal Göstergeler:164) Çizelge 1.5. Okuryazarl k ve E itim Durumuna Göre Nüfus 25+ Yafl (%) Toplam 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 Okuryazar olmayanlar 47,22 43,75 31,14 26,69 17,24 Lise alt 46,85 47,56 57,96 59,67 62,38 Lise ve dengi meslek 3,86 5,03 6,91 8,46 12,55 Yüksek okul veya fakülte 1,85 3,60 3,92 5,07 7,80 Bilinmeyenler 0,23 0,07 0,07 0,10 0,04 Erkek 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 Okuryazar olmayanlar 29,12 24,82 16,29 13,20 7,02 Lise alt 62,35 62,82 68,66 68,55 66,72 Lise ve dengi meslek 5,22 6,60 8,97 8,18 16,01 Yüksek okul veya fakülte 2,98 5,67 4,79 7,32 10,23 Bilinmeyenler 0,34 0,08 0,08 0,12 0,02 Kad n 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 Okuryazar olmayanlar 65,55 62,38 45,92 40,18 27,38 Lise alt 31,14 32,54 47,31 50,80 58,06 Lise ve dengi meslek 2,48 3,48 4,86 6,11 9,11 Yüksek okul veya fakülte 0,70 1,56 1,84 2,83 5,39 Bilinmeyenler 0,12 0,05 0,07 0,09 0,06 Kaynak: D E, 2000 Genel Nüfus Say m (*) Bilinmeyen okuryazarl k ve e itim durumu bilinmeyenler 21

22 Türkiye flgücü Piyasalar Durum Raporu Türkiye nüfusunun e itim yap s n n cinsiyete göre da l m incelendi i zaman okullaflma oran nda oldu u gibi kad nlar n lehine bir geliflme gözlenmektedir. 25 yafl üstü nüfus içinde lise ve üstü e itim alm fl kad nlar n oran y llar aras nda yüzde 8.9 dan yüzde 14.5 e ulaflm flt r. Ayn oran n erkek nüfus aç s ndan gösterdi i geliflme yüzde 18 den yüzde 26 ya ulaflm flt r. Türk iflgücü piyasas na kat lacak kad nlar n e itim seviyelerinde bir yükselme dikkat çekmektedir. Bu durum uzun dönemde iflgücü piyasas na daha fazla e itimli kad - n n girme e ilimini yans tmaktad r Göç ve flgücü Arz Aç s ndan Önemi Göçlerin tarihinin neredeyse insanl k tarihiyle efl oldu una iliflkin bulgular bulunmaktad r. Ancak son yüzy l içinde göç eden ve göç kabul edenlerin nicel olarak a rl k kazand ve ba l olarak da göç sorununun giderek a rl k tafl d - na iliflkin veriler bulunmaktad r. Göç çeflitli amaçlarla gerçekleflmektedir. Ancak a rl k tafl yan göç motifi, çal flmak ve gelir elde etmeye dayal d r. Bu anlamda göçlerin önemli oranda iflgücü göçü olarak ortaya ç kt kabul edilebilmektedir. Türkiye içindeki göç ise bölgeleraras geliflmifllik fark n n yol açt ve bir bölümünün de oluflan gelir farkl l klar ndan kaynakland bilinmektedir. Bunun d fl nda yurtd fl ndan Türkiye ye do ru, son y llarda gözlenen bir iflgücü göçü de dikkat çekmeye bafllam flt r. Türkiye ye yönelik bu iflgücü göçünün Bat ekonomilerine yönelik göçten farkl nitelikleri bulunmaktad r. Belirgin ilk farkl l k iflgücü göçünün esas olarak yöneldi i ülkelerle Türkiye aras nda oluflan gelir farkl l d r. Türkiye, fert bafl na düflen milli gelir aç s ndan orta-alt gruba giren ülkeler aras ndad r. Yaklafl k fert bafl na düflen milli geliri yaklafl k 4000 $ civar ndad r (2005). kinci nitelik ise iflgücü piyasalar nda oluflan bir yetersizlik nedeniyle iflgücü göçü ortaya ç kmamaktad r (Yorgun-fienkal, 2003:7). Üçüncü nitelik Türkiye nin komflusu olan ülkelerle yak n kültürel ve tarihsel ba lar bulunmaktad r. Bulgaristan, Romanya, Azerbaycan, Ukrayna ve Moldova gibi ülkelerde önemli oranda Türk kökenli yaflamaktad r ve nihayet son olarak da Türkiye nin bulundu u co rafi koflullar Bat ülkelerine transit geçifli, daha kuzey Ukrayna yoluna veya daha güney-kuzey Afrika hatt na göre daha az maliyetli hale getirmektedir (Jandarma Hizmete Özel Yay n 8. Bölüm 2003). Sonuç olarak, Türkiye artan oranda bir yabanc iflgücü göçünün var fl ülkesi haline gelmekte ve iflgücü piyasalar arz aç s ndan belirgin bir geniflleme ile karfl karfl ya kalabilmektedir. Nitekim 1990 l y llardan itibaren geliflen iflgücü göçünün sadece formel ve çal flma iznine sahip olanlar aç s ndan gösterdi i geliflme bile dikkat çekici ölçüdedir. Sadece formel çal flma iznine sahip olarak, iflgücü piyasas na kat lan ya- 22

23 1. Türkiye de flgücü Arz, Potansiyeller, Nitelikler, Demografik Unsurlar ve Beklentiler banc lar n say s nda bile, 1994 bafllang ç al nd nda 2001 y l nda yüzde 70 civar nda bir art fl gözlenmektedir. Çizelge 1.6. Çal flma znine Sahip Yabanc lar Y llar Çal flma iznine sahip yabanc lar Kaynak: D E 2002 Öte yandan resmi olmayan tahminlere göre, bir milyonun üstünde yabanc n n iflgücü piyasas na kaçak olarak kat ld belirtilmektedir (Y. Okuyan ). flgücü piyasas na arz yönlü etki yapan ve bölgeleraras iflgücü hareketlili ine yol açan bir di er unsur da yurtiçi göç durumudur. llere göre ortaya ç kan net göç h zlar y llar aras nda Çizelge 1.7 de görülmektedir. Buna göre net göç h z baz illerde negatif de er tafl maktad r. Bu illerin verdikleri göçün ald klar ndan fazla oldu u anlafl lmaktad r. Nüfusun geneli aç s ndan göç h z azalan illerin ortak özelli i bu illerin hemen tamam n n Do u Anadolu bölgesinde bulunmas d r. Çizelge 1.7. Net Göz H z Negatif De er Alan ller ( ) (%) ller Artvin Erzurum Gümüflhane Kars Mufl Siirt Tunceli Bayburt Ardahan Kaynak: D E statistik Y ll klar ndan yararlanm flt r. 23

24 Türkiye flgücü Piyasalar Durum Raporu Genel Nüfusun yurtiçinde göç etme e ilimi 1990 y l na göre 2000 y l nda belirgin bir artma e ilimine girmifltir. fiehirleflme h z nda görülen geliflmeler göç e ilimini artt rm flt r y l nda 1990 a oranla yurtiçi göçte miktar nda yüzde 23 oran nda art fl gözlenmektedir. Her iki dönemde de yurtiçi göçün en fazla kentler aras nda gerçekleflti i görülmektedir. Göç hareketlili inin yaklafl k yüzde 60 kentler aras gerçekleflmektedir. Göç içindeki cinsiyet da l m son on y ll k dönem içinde daha çok erkekler lehine gerçekleflmektedir (% 55). flgücü arz aç s ndan yurtd fl ndan Türkiye ye yönelik yerleflik göçün çok büyük oranlara ulaflmad yüzde düzeyinde kald görülmektedir. Gelenlerin Bulgaristan, Yunanistan dan gelen Türk kökenliler ile Almanya da dünyaya gelmifl ikinci ve üçüncü nesil Türkler oldu u afla daki Çizelge 1.8. den anlafl lmaktad r. Çizelge 1.8. Do um Yerlerine Göre Nüfus (%) ( ) Say m Y l Türkiye'de Yurt d fl nda do anlar(*) (%) Do anlar(*) (%) ,05 5, ,57 4, ,34 3, ,29 3, ,51 3, ,11 2, ,50 2, ,65 0, ,05 1, ,19 1, ,99 2, ,12 1,86 Kaynak: D E Genel Nüfus Say mlar (*)Oranlar hesaplan rken bilinmeyen kapsanmam flt r 24

25 2. Türkiye flgücü Piyasalar Çizelge 1.9. Do um Yerine Göre Nüfus, 2000 Do um Yeri Toplam Türkiye Yurtd fl nda Do anlar Bulgaristan Almanya Yunanistan Makedonya Cumhuriyeti Hollanda Romanya Rusya Federasyonu ngiltere Azerbaycan Fransa Avusturya Amerika Birleflik Devletleri ran slam Cumhuriyeti Kuzey K br s Türk Cumhuriyeti sviçre Di er Devletler Bilinmeyen Kaynak: D E 2000 genel Nüfus Say m 1.5. flgücü Arz ve AB Ülkeleri Son kat lan 10 ülke ile birlikte AB üyesi 25 ülkenin toplam nüfuslar 455 milyona ulaflm flt r. 15 yafl üzeri nüfusun 375 milyon oldu u düflünülürse, Türkiye nin nüfus ve çal flma ça ndaki nüfus olarak yaklafl k yedi kat na ulaflan bir büyüklü e ulafl lm flt r. flgücü piyasalar aç s ndan oluflan büyüklük aç s ndan ABD ve Japonya n n önünde gelmektedir. AB ülkelerinin nüfus yafl yap lar ortalama olarak yükselme e ilimindedir. 2. Dünya Savafl ndan 1980 lere kadar süren nüfus art fl h z 1990 lara gelindi inde duruldu sonras sadece Malta ve G. K br s ta aras nüfus art fl görülmektedir. AB ülkeleri için nüfusun yafllanmas ve genç nüfusun oransal olarak azalmas n n 2050 y l na kadar olan dönemde ciddi bir istihdam ve sosyal güvenlik sorunu yaratmas beklenmektedir. 25

26 Türkiye flgücü Piyasalar Durum Raporu AB ye kat lan yeni üyelerle birlikte do umda beklenen yaflam süresi erkekler için 65-76, kad nlar için de aras nda de iflmektedir. AB ülkelerinin nüfus art fl n n 3/4 ü göçmen giriflinden kaynaklanmaktad r. Almanya yabanc lar n en fazla oldu u AB ülkesidir. Toplam nüfusun yaklafl k yüzde 9 u yabanc lardan oluflmaktad r. Sonuç olarak, AB ne üye olan ülkelerin say s n n 25 e ulaflmas ve toplam nüfusun art fl aktif nüfusun azalma e ilimini de ifltirmeyecektir. Yafll nüfusun pay n n art fl ekonomik büyüme ve toplumsal ilerlemeyi etkileyecektir. AB ülkelerinde genç nüfus pay n n di er yafl gruplar n n pay na göre düflüklü ü afla daki Çizelge 1.10 da görülmektedir. Türkiye nüfusu içinde yafl diliminde bulunanlar n pay yüzde 20.4 ile AB ülkelerinin üstünde seyretmektedir. Çizelge AB ülkelerinin Yafl Dilimlerine Göre Nüfus Da l m Toplam AB AB Kaynak: Eurostat