İlmek yüzleri İlmek düzeni Farklı ilmek yapıları... 12

Transkript

1 İÇİNDEKİLER Sayfa İÇİNDEKİLER... i ÖZET... iii ABSTRACT... iv TEŞEKKÜR... v ŞEKİLLER DİZİNİ... vi ÇİZELGELER DİZİNİ... ix SİMGELER DİZİNİ... ix 1. GİRİŞ Örmeciliğin Tarihi Örmeciliğin Tanımı Örmeciliğin Sınıflandırılması Tek iplikli (atkı yönlü) örmecilik Temel Örme Kavramları İlmek İlmek yüzleri İlmek düzeni Farklı ilmek yapıları İğne Esnek uçlu iğne Dilli iğne Sürgülü iğne Platin KAYNAK ÖZETLERİ Örme Makineleri Hakkında Tanıtıcı Bilgiler Makine inceliği (E) Makine çapı (D) Çalışma hızı (V) Sistem i

2 2.2. Örme Makinelerinin Sınıflandırılması Atkılı örme makineleri Kulir makineleri Çözgülü örme makineleri MATERYAL VE YÖNTEM İğnenin Yer Değişmesinin Belirlenmesi İğnenin yer değişme diyagramı İlmeklerin iğneyle birlikte yer değişmelerinin sürtünme kuvvetleri göz önünde bulundurularak hesaplanması Platinsiz makinelerde iğnenin yer değişim miktarının hesaplanması Platinli makinelerde iğne yer değişiminin hesabı Çift yönlü dairesel örme makinelerinde iğne hareketinin belirlenmesi Eğim derinliğinin hesaplanması Eğim Açısı Teoremi Eğim esnasında iplik gerilimi Teknolojik ve mekanik eğim açıları Yükseltme ve kilit kamı profillerinin basınç ve yükselme açıları Eğim sırasında ipliklerin hareketinin engellenme derecesinin düşürülmesi İlmek Oluşturma Elemanlarının Karşılıklı Yer Değiştirmesi İlmek Oluşturma Elemanlarının Boyutlarının Seçilmesi ARAŞTIRMA BULGULARI Örme Makinelerinin Temel Konstrüktif Parametrelerinin Belirlenmesi Örme makinesinin sınıfı İğne tipinin seçilmesi İplik kalınlığının belirlenmesi İğne çengelinin ve platinin kalınlıkları İğne adımı ve makine sınıfı TARTIŞMA VE SONUÇ KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ ii

3 ÖZET Yüksek Lisans Tezi ÖRME MAKİNELERİNİN TEKNOLOJİ VE TASARIM PARAMETRELERİ ARASINDAKİ İLİŞKİLERİN ARAŞTIRILMASI Duygu ERDEM Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tekstil Mühendisliği Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Gabil ABDULLA Türkiye dünyada tekstil ürünleri üretiminde iyi bir yerde olmasına karşın tekstil makinelerinin tamamına yakınını ithal etmektedir. Hatta örme makinelerinin tamamı ithal edilmektedir. Tekstil alanında gelecekte söz sahibi olmak için tekstil makinelerinin de üretiminin ülkemizde yapılabilmesi gerekmektedir. Örme makinelerinin tasarımını gerçekleştirmek için ilk önce tasarım parametrelerinin belirlenmesi gerekir. Bu konuda Türkiye de yapılmış bir araştırma bulunmamaktadır. Bir örme yapı elde edebilmek için örme makinesinde birçok elemanın bir arada, birbiriyle belli bir uyum ve düzen içinde çalışması gerekir. Ancak her elemanın belli üretim sınırları dâhilinde üretiliyor olması onların birbiriyle uyum içinde çalışmasını zorlaştırır. Bunun için çok sayıda denklem türetmek ve en uygun olanı bulmak gerekir. Bu çalışmada, örme prosesinin incelenmiş ve tasarım parametreleri hesaplanmıştır. Anahtar Kelimeler: Örme makinesi tasarım parametreleri, örme makinesi elemanları, iğne, ilmek. 2011, 103 sayfa iii

4 ABSTRACT M.Sc.Thesis THE SEARCH OF RELATIONS BETWEEN TECHNOLOGY AND CONSTRUCTION PARAMETERS OF KNITTING MACHINES Duygu ERDEM Süleyman Demirel University Graduate School of Applied and Naturel Sciences Textile Department Supervisor: Prof. Dr. Gabil ABDULLA Altough Turkey is in a good place of producing textile products, imports almost all of the textile machines. Even all of the knitting machines are imported. In the future, to have a right to say in the textile industry, textile machines should be produced in our country. For designing the textile machines at first design parameters should be determined. There isn t found any research about this subject in Turkey. To obtain a knitted structure, in a knitting machine, many elements should work together in a harmony. However, being every element is produced in some certain production limits makes them harder to work compatible with each other. To get this, lots of equations should be derived and the most appropiate one should be chosen. In this study was performed knitting process and design parameters. Key Words: Knitting machine design parameters, knitting machine elements, needle, stitch. 2011, 103 pages iv

5 TEŞEKKÜR Tez çalışması için bana yol gösteren, bilgisi ve anlayışı ile karşılaştığım tüm zorlukları aşmamda yardımcı olan değerli danışman Hocam Prof. Dr. Gabil ABDULLA ya teşekkürlerimi sunarım. Tezimin her aşamasında beni yalnız bırakmayan aileme sonsuz sevgi ve saygılarımı sunarım. Duygu ERDEM ISPARTA, 2011 v

6 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil Ruddington Örgücüler Müzesi nde sergilenen William Lee tarafından icat edilmiş örme makinesi... 3 Şekil İlmek yapısı... 8 Şekil İlmek yüzleri Şekil Örgü yapıda ilmek sırası Şekil Örgü yapıda ilmek çubuğu Şekil Örgü yapıda askı Şekil Örgü yapıda atlama Şekil Esnek uçlu iğnenin temel kısımları Şekil Esnek uçlu iğnede örme hareketi Şekil Dilli iğnenin temel kısımları Şekil Dilli iğnede örme hareketi Şekil Sürgülü iğnenin temel kısımları Şekil Sürgülü iğnede örme hareketi Şekil Örme platinleri Şekil RL-tek raylı düz atkılı örme makinesi (Cotton makinesi) Şekil RR-çift raylı (V yataklı) düz atkılı örme makinesi Şekil LL-haroşa düz atkılı örme makinesi Şekil RL-tek raylı yuvarlak atkılı örme makinesi Şekil RR-çift yataklı yuvarlak atkılı örme makinesi (İnterlok) Şekil LL-çift yataklı yuvarlak atkılı örme makinesi Şekil RL-tek düzlemde hareket eden paget tipi düz kulir makinesi Şekil RL-iki düzlemde hareket eden cotton tipi düz kulir makinesi Şekil RR-iki düzlemde hareket eden çift yataklı paget tipi düz kulir makinesi Şekil RR-iki düzlemde hareket eden çift yataklı cotton tipi düz kulir makinesi Şekil RR-RL iki düzlemde hareket eden çift yataklı cotton tipi düz kulir makinesi Şekil RL-tek raylı Fransız konstrüksiyonlu yuvarlak kulir makinesi vi

7 Şekil RL-tek raylı İngiliz konstrüksiyonlu yuvarlak kulir makinesi Şekil RL-tek raylı Alman konstrüksiyonlu yuvarlak kulir makinesi Şekil RL-tek raylı Challenger tipi yuvarlak kulir makinesi Şekil RR-çift silindirli FRansız tipi yuvarlak kulir makinesi Şekil RL-esnek uçlu iğne kullanan düz çözgülü örme makinesi Şekil RL-dilli iğne kullanan düz çözgülü örme makinesi Şekil RL-sürgülü iğne kullanan düz çözgülü örme makinesi Şekil RL-tek raylı düz çözgülü örme makinesi (Milan tipi) Şekil RL-tek raylı düz çözgülü örme makinesi (Sope tipi) Şekil RR-dilli iğne kullanan düz çözgülü örme makinesi (Raşel tipi) Şekil RR-düz çözgülü örme makinesi (Simpleks tipi) Şekil RL-yuvarlak çözgülü örme makinesi (Maratti tipi) Şekil RL-yuvarlak çözgülü örme makinesi (yuvarlak Milan tipi) Şekil İğne kovanı (a) ve kam sistemi (b) dönme hareketi yaptığı örme makineleri Şekil Örme makinesinde iğnenin yer değişme diyagramının düzlemsel açılımı Şekil Örme makinesinde iğnenin kam üzerinde izlediği yörünge Şekil İlmeğin iğnedeki denge hali Şekil İğnenin makine üzerindeki hareketi Şekil Platinli örme makinelerinde dilli iğnelerin hareketi Şekil Çift yönlü yuvarlak çorap örme makinesinde kam görünümü Şekil Birinci tip iğne hareket eğrisi Şekil İkinci tip iğne hareket eğrisi Şekil Çift yönlü örme makinelerinde iğnenin hareketi Şekil Örme bölgesi kesit görünümü Şekil İğnenin platinlere göre yerleşiminin ilmek uzunluğuna etkisi Şekil Eski ilmeğin yeni ilmeğe etkisi Şekil Platinlerle ipliğe eğim verilmesi Şekil İğnelerle ipliğe eğim verilmesi Şekil İpliğin silindirik yüzey boyunca hareketi Şekil Kam profilinin basınç ve yükselme açıları vii

8 Şekil Kilit kamının profilinin basınç ve yükselme açıları Şekil Eğim kamları (a-kırık profil, b-eğrisel profil) Şekil Konik iğne silindirinde teknolojik ve mekanik eğim açılarının farklılığını gösteren şema Şekil Konik silindirli çift örme sistemli makinelerde teknolojik ve mekanik eğim açılarının faklılığı Şekil İğneye kaldıraçla hareket iletiminde kilit ve kaldıracın ortak hareketi Şekil İğneye kaldıraçla hareket iletim sisteminde teknolojik ve mekanik eğim açıları Şekil Süprem makinelerinde platinlere hareket iletimi Şekil İğne ve platinlerin karşılıklı hareketinde mekanik ve teknolojik eğim açılarının faklılığı Şekil İğne çengelinin yüksekliğinin düz örme makinelerinin sınıfına ve iğne adımına göre ilişkilendirilmesi Şekil Tek örme sistemli yuvarlak örme makinesinin konstrüksiyonu Şekil İlmek oluşturma elemanları tarafından ipliğin eğim şemaları Şekil Dokuma düğümü viii

9 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge Farklı makineler için makine inceliği E, iğne çengelinin kalınlığı d, platin kalınlığı p, iplik kalınlığı F ve iplikle platin arasındaki mesafe x arasındaki bağıntılar ix

10 SİMGELER DİZİNİ Makine inceliği Makine çapı Çalışma hızı Hareket miktarı Zaman Makinenin ana milinin dönme açısı Yükseklik Yükselme açısı Kamın taban uzunluğu Yer değişme miktarı İlmekten iğneye etki eden kuvvet Q kuvvetinin bileşeni Q kuvvetinin bileşeni Sürtünme açısı Sürtünme kuvveti İğne ve ilmek arasındaki sürtünme katsayısı Dilli iğnenin temel konstrüktif boyutu Çengelin mm cinsinden kalınlığı İlmeğin yatay düzlemdeki izdüşümü İlmeğin yatay düzlemdeki izdüşümü İğne çengeli ile dilin en açık pozisyonu arasındaki mesafe Platinin üst burun yüksekliği İğne çengelinin çapı (mm) x

11 İğne dilinin boyu İlmeğin orta çizgisinin uzunluğu (mm) Eğim derinliği Platin kalınlığı (mm) İplik çapı (mm) İlmeğin doğrusal kısmının uzunluğu (mm) İlmeğin doğrusal kısmının aldığı açı (rad) Platin İğne İpliğin giriş bölümünde aldığı gerilme Platinle iplik arasındaki sürtünme katsayısı İplikler arasındaki sürtünme katsayısı İpliğin giriş kolundaki gerilme İpliğin çıkış kolundaki gerilme İplik malzemesinin elastisite modülü Teknolojik eğim açısı Mekanik eğim açısı Açısal hız İpliğin teorik kalınlığı İpliğin serbest halde kalınlığı Makine sınıfı İplik inceliği xi

12 1. GİRİŞ Tekstil çağlardan beri insan hayatının vazgeçilmez bir parçası. İncir ağacının yapraklarını giysi olarak kullanan insanlar geçen zaman içinde önce doğal elyafı keşfetti, sonra da bunu işleyip tekstile ulaştı. Örtünme ihtiyacı olarak başlayan tekstil, zaman içinde önce kendi endüstrisini sonra da moda kavramını doğurdu. Tekstilde ilk olarak dokuma kavramı ortaya çıkmış olsa da örme işlemi otomatikleştirildikten sonra dokumadan daha önemli bir yer almıştır. Çünkü rahatına düşkün olan insanoğlu dokumaya göre çok daha yumuşak ve konforlu olan örme mamulleri daha çok sevmiş ve birçok kullanım alanına sokmuştur. Örme kumaşlar günümüzde iç giyimden dış giyime, çorap vb. birçok alanda sıkça kullanılmaktadır. Örme tekniği ile üretilen yün çoraplar, başlıklar ve benzeri giysiler XVI. yüzyıla gelinceye kadar el ile örülerek üretilmiştir. Örme ürünlerin yaygınlaşması ancak mekanik örme makinesinin bulunmasından sonra olmuştur. XVI. yüzyılda örülmüş eşyaya karşı talebin hızla artışı örmenin mekanikleştirilmesi için itici bir güç olmuştur. Örme makinesi ilk olarak 1589 da İngiltere de Nottingham yakınındaki Culverton köyünün papazı olan William Lee tarafından bulunmuştur. Çalışması dokuma makinesine oranla çok daha karmaşık olan bu makine pedal ve kasnakla çalışmaktaydı ve dakikada 600 ilmek atarak şaşırtıcı bir hızla örmekteydi. Makinenin her bir ilmek için ayrı bir iğnesi vardı ve başlangıçta yalnız düz yüzeyler örebiliyordu. Örme makinesi 12 yaşındaki bir çocuk tarafından kullanılabilmekte ve ilk biçimi ile elle örmeye oranla kez daha hızlı örgü yapabilmekteydi. İstekler sürekli arttığı için zamanla makineler üzerinde değişiklikler yapılarak daha iyi sonuçlar elde edilmiş ve günümüz teknolojisine ulaşılmıştır. 1

13 1. 1. Örmeciliğin Tarihi İplik yapımı, dokuma ve dikiş gibi tekniklerin M.Ö yıllarından beri uygulanıyor olmasına rağmen, el örmeciliği, çok daha sonraları, M.S. 600'lü yıllarda Mısırda keşfedilmiştir. El örmeciliği günümüzde yerini büyük ölçüde makine örmeciliğine bırakmıştır. Örme makinelerin icadı ve tarihsel gelişimi incelendiğinde, mekanik olarak ilmek oluşturma mekanizmasının temelde değişmediği görülecektir (Atasayan, 2005). Örme tekniği ile üretilen yün çoraplar, başlıklar ve benzeri giysiler XVI. yüzyıla gelinceye kadar el ile örülerek üretilmiştir. Örme ürünlerin yaygınlaşması ancak mekanik örme makinesinin bulunmasından sonra olmuştur. XVI. yüzyılda örülmüş eşyaya karşı talebin hızla artışı örmenin mekanikleştirilmesi için itici bir güç olmuştur. Örgüden yapılmış giyim eşyalarının geçmişi oldukça eskiye dayanmaktadır. Almanya nın Frankfurt kentindeki eski kayıtlarda 1365 te Örgücü Katherine adlı bir kadının ve 1484 de Örgücü Hans adlı bir erkeğin adına rastlanmaktadır. Almanya daki Buxtehuder kilisesinin mihrabı için 1405 te ressam Bertram tarafından yapılmış bir tabloda Meryem Ana nın elindeki dört örgü şişi ile dizi dibinde oynamakta olan Hz. İsa için bir elbise ördüğü görülmektedir de ressam Stoss tarafından yapılmış olan dinsel nitelikli başka bir tabloda da Meryem Ana nın çatallı bir iğne ile geniş ilmekli bir file işi örgü yaptığı görülmektedir. Bu kanıtlar XIV. yüzyıldan bu yana örme giyim eşyalarının yaygın olarak üretildiğini göstermektedir. 2

14 Şekil Ruddington Örgücüler Müzesi nde sergilenen William Lee tarafından icat edilmiş örme makinesi (Wikipedia, 2011) Örme makinesi 1589 da İngiltere de Nottingham yakınındaki Culverton köyünün papazı olan William Lee tarafından bulundu. Çalışması dokuma makinesine oranla çok daha karmaşık olan bu makine pedal ve kasnakla çalışıyordu ve dakikada 600 ilmek atarak şaşırtıcı bir hızla örüyordu. Makinenin her bir ilmek için ayrı bir iğnesi vardı ve başlangıçta yalnız düz yüzeyler örebiliyordu. Örülen yüzeyin kenarlarının dikilmesi ile çorap elde ediliyordu. Zamanla Lee, belirli biçimlerde parçaların örülebilmesine olanak sağlayan bir sistem geliştirdi. Örme işleminin belirli bir basamağında tezgâhtaki belirli kancalar çekilerek işlem dışı bırakılıyordu. Örme makinesi 12 yaşındaki bir çocuk tarafından kullanılabiliyordu ve ilk biçimi ile elle örmeye oranla kez daha hızlı örüyordu yılında Jededick Strutt yatay durumdaki iğne yatağına dikey durumda bir iğne yatağı ilave ederek ilk çift yataklı örme makinesini yapmıştır de ise Monsieurdecroix iğneleri dairesel döndüren kovanı keşfetmiştir. Böylece yuvarlak örme makinesinin çatısı kurulmuş olur. 3

15 1805 yılında Joseph Marie Jacquard, Fransa nın Lyon kentinde dokuma makineleri için mekanik jakar tekniğini bulmuştur. Daha sonra bu teknik örme makinelerine adapte edilerek; delikli kartonlar vasıtası ile iğnelere desen hareketi verilmiştir de İngiliz Matthew Townsend, dilli iğneyi bularak örmecilik tarihinde yeni bir çığır açmıştır yılında Chemnizt li A.Eisenstuck ilk defa çatı şeklinde çift plakalı örme makinesini geliştirerek bu makinenin patentini alır yılında ise Amerikalı mucit Isaac William Lamb dilli iğne ile donatılmış ilk düz örme makinesini yapmıştır. Bu örme makinesi temel örme prensiplerini bugüne kadar koruyabilen ilk örme makinesidir te William Cotton, gagalı iğnele yatakları üzerine çalışmalar yapıp yatak konumlarını dikey hale getirir yılında D.Gris Wold, ilk ribana üretimini gerçekleştiren yuvarlak örme makinesinin patentini alır. Dikey silindir ve iğnelerine, yatay kapak ve iğneleri eklenmiştir yılında ilk çift silindirli, küçük çaplı yuvarlak örme makinesi ve iğne iticileri İngiltere deki Wildt firması tarafından üretilmiştir li yılların sonlarına doğru düz ve yuvarlak örme makinelerinde renkli desenli örgülerin fabrikasyon üretimine başlanmıştır. İkinci dünya savaşından sonra mekanik ve elektronik alanlardaki gelişmelerin örme teknolojisindeki yansımaları görülmeye başlamış, 1946 dan sonra yuvarlak örme makinelerinde üretim performansı ve ürün çeşitliliğini artırıcı bir dizi gelişme yaşanmıştır. 4

16 Örme tekniği ile kumaş üretimi 1950 li ve 1960 lı yıllarda gitgide artmaya başlamış ve buna bağlı olarak da örme makineleri geliştirilmiştir li yılların sonundan itibaren örme sektöründe elektroniğin kullanımı oldukça yaygınlaşmıştır. ITMA 91 de sergilenen tüm makineler bilgisayar kontrollüdür. ITMA 99 da ise daha çok CAD ünitelerinde yenilikler gözlenmiştir. Ayrıca üretim hızlarında artış sağlamaya yönelik yenilikler de geliştirilmiştir (Budun, 2007). Örme makinelerindeki gelişmeler, 20. yüzyılda da elektronik sektöründeki gelişmelere paralel olarak baş döndürücü bir hızla ilerlemiştir. Günümüzde tümüyle elektronik olarak kontrol edilen örme makineleri sonsuz desen kapasitesine ve yüksek üretim hızına sahiptirler. İplik üretimi ve konfeksiyonda zaman kaybını önlemek amacıyla şekillendirilmiş giysi parçaları üretiminin yanı sıra, hiçbir konfeksiyon işlemine gerek kalmadan makineden alınıp giyilebilecek şekilde giysiler de elde edilebilmektedir. Yüksek teknolojiye sahip bu makinelerde daha kaliteli olarak elde edilen örme yüzeyler, her kullanım sahasına girmiş ve çok tercih edilen bir yapı haline gelmiştir (Bayazıt Marmaralı, 2004) Örmeciliğin Tanımı İpliklerin tek başına ya da topluca çözgüler halinde örücü iğne ve yardımcı elemanlar vasıtasıyla ilmekler haline getirilmesi, bunlar arasında da yan yana ve boylamasına bağlantılar oluşturulması ile bir tekstil yüzeyi elde etme işlemine örmecilik adı verilir. Örme kumaşlar kullanılan iplik özellikleri ve uyulama yapılan makine özellikleri açısından diğer kumaş elde etme yöntemlerine ve malzemelerine göre faklıdırlar. Ayrıca örme kumaşlarda diğer tekstil yüzeylerine göre boyut stabilitesi yönünden daha esnek, daha elastik, daha yumuşak ve daha dolgun bir yapı elde edilir. 5

17 Örme yüzeyi; ilmek oluşturma, ilmeğin örücü iğneye takılması, yeni ilmeğin önceki ilmek içinden çekilmesi ve önceki ilmeğin yeni oluşturulan ilmek üzerinden aşırtılması sonucu meydana gelir (Yakartepe ve Yakartepe, 1995) Örmeciliğin Sınıflandırılması İplik veriliş durumuna göre: Tek iplikli (Atkı yönlü) Çözgü iplikli Makine yapısına göre: Düz örme Yuvarlak örme Ancak örmecilikte iğne ve iplik ilişkilerinin birbirinden ayrı tutulmaması gerekir. Zira belirtilen örme usullerinin bazılarında iğne sabit hareketli bulunurken, bazılarında da bunun tam tersi yani iplik sabit iğne hareketli olarak örme yapılmaktadır. Bu suretle örmeyi iplik iğne hareket durumuna göre; İğne sabit iplik hareketli İğne hareketli - iplik sabit şeklinde sınıflandırmak mümkündür (Tekstil Okulu, 2010) Tek iplikli (atkı yönlü) örmecilik Atkı yönlü veya tek iplikli örme olarak isimlendirilen örme tekniğinde örme ipliği örme iğnelerinin üzerine enine doğru bir hareketle sırayla yatırılır. 6

18 İplik yatırımı düz örmede (triko makinelerinde) bir kenardan diğer kenara doğru, yuvarlak örmede ise dairesel şekilde konumlandırılmış iğneler üzerine enine doğru gerçekleşir. Atkı yönlü örmede iğneler tek tek hareketli olabilir. Atkı yönlü örmecilikte örme ipliği tek tek sırayla makine üzerindeki bütün iğneler üzerinden geçer ve bütün iğnelerin hareketi ipliğin hareketi ile uyumlu bir şekilde düzenlenerek ilmekler ve örme kumaş oluşturulur. Atkı yönlü örme tekniğinin özellikleri; Atkı yönlü örmede ilmekler yan yana meydana getirilir. Atkı yönlü örmede örme kumaş, ilmek sıralarının sırayla örülmesiyle oluşur. Atkı yönlü örmede örme makinesinin bir kurs ya da turundaki tüm ilmekler tek iplikle oluşur (Burada katlı iplikler tek iplik olarak düşünülmektedir). Atkı yönlü örme tekniğinin en önemli özelliği tek bir iplikle örme kumaşın elde edilebilmesidir. Atkı yönlü örme makinelerinde üretimi artırabilmek için birden fazla iplik iğnelere ardışık olarak beslenir. Atkı yönlü örmede örme kumaşın üretildiği yöne, yani başka bir deyişle kumaşın enine dik açıya yakın bir açıyla beslenir ( 2010) Çözgülü örmecilik Leventlere aynı dokuma çözgüsü gibi sarılmış ipliklerin, topluca hareket eden iğnelere her iğneye bir iplik olacak şekilde yatırılmasıyla gerçekleştirilen örme tekniğidir. Çözgülü örmecilik; özellikle naylon, polyester, asetat, viskoz devamlı filament yapılı iplikleri ile bir ölçüde pamuk ve yün ipliklerinin kullanıldığı en hızlı kumaş yapım tekniğidir. Her iplik bir iğne üzerinde ilmek oluşturur. İğneler üzerinde oluşan ilmeklerin yanlamasına yapılan hareketlerle birbirleriyle bağlantısı sağlanır. Böylece örme kumaş meydana getirilmiş olur. 7

19 Çözgülü örmeler, örme makinesinin üzerine asılan ve üzerinde çok sayıda paralel iplik bulunan çözgü levendini önce hazırlanmasını gerektirir (Tekstil Okulu, 2010) Temel Örme Kavramları İlmek Bir örme yüzeyi meydana getiren en küçük birim ilmektir. Yan yana ve üst üste oluşturulan ilmeklerin birbirine bağlanmasıyla örme kumaşlar meydana gelir (Bayazıt Marmaralı, 2004). Bağlantı öğesi olarak ilmek, diğer ilmeklere asılan ve böylelikle sağlamlık elde eden bir iplik halkasıdır (Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1993). Bir ilmek baş, bacaklar ve ayaklar olmak üzere üç bölümden oluşmaktadır. İlmek ayakları, kendinden önceki sıraya ait ilmeklerin başları ile ilmek başı ise kendinden sonraki sıraya ait ilmeklerin ayakları ile bağlantı yapar. İlmek ayakları yan yana duran ilmekler arasındaki bağlantıyı sağlayan parçadır (Bayazıt Marmaralı, 2004). Birbirine asılmış olan iplikler bağlantı noktası denilen iplik kesişim yerleriyle birbirine bağlanmışlardır. Her ilmek iki üst iki de alt bağlantı noktasına sahiptir (Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1993). Şekil İlmek yapısı (Milli eğitim Bakanlığı Yayınları, 1993) 8

20 Bir örgü yapısının boyutsal ve fiziksel analizi örgüyü oluşturan ilmeğin şeklinin ve boyutlarının, başka ilmeklere bağlanma yerlerinin ve fiziksel özelliklerinin bilinmesi ile mümkündür. Bir ilmeğe ait parametreler şunlardır: a) İlmek iplik uzunluğu (l): Bir ilmeği meydana getiren ipliğin uzunluğunun iplik eksenindeki ölçümüdür. b) Sıra açıklığı (c): Sıra açıklığının geometrik anlamı, bir ilmeğin kumaş yüzeyinde etkili olan yüksekliği olup her ilmek sırasının kumaş boyunu artırma miktarını verir. Bir örgü kumaş parçası boyunun, o kumaşta bulunan sıra sayısına bölümü ile hesaplanır. c) Çubuk açıklığı (w): Çubuk açıklığının geometrik anlamı, bir ilmeğin kumaş yüzeyinde etkili olan genişliği olup her ilmek çubuğunun kumaş enini arttırma miktarını verir. Bir örgü kumaş parçası eninin, o kumaşta bulunan çubuk sayısına bölümü ile hesaplanır. d) İlmek alanı (N=c x w): Bir ilmeğin kumaş yüzeyinde kapladığı alan olup sıra açıklığı ile çubuk açıklığının çarpımına eşittir. Deneysel çalışmalarda sıra açıklığı, çubuk açıklığı ve ilmek alanı yerine aşağıda verilen parametreler daha yaygın olarak kullanılmaktadır. e) Birim kumaş boyundaki sıra sayısı (cpc): Kumaşın 1 cm uzunluğunda bulunan sıra sayısı olup piyasada may sayısı olarak da adlandırılır ve cpc (course per cm) = 1/c (cm) eşitliği ile hesaplanır. f) Birim kumaş enindeki çubuk sayısı (wpc): Kumaşın 1 cm genişliğnde bulunan çubuk sayısı olup wpc (course per cm) = 1/w (cm) eşitliği ile hesaplanır. g) İlmek yoğunluğu (S): Birim kumaş alanında bulunan ilmek sayısıdır ve S = cpc x wpc eşitliğinden hesaplanır. Kumaş yoğunluğu olarak da adlandırılan bu değer, hesaplama yanında kumaş üzerinde birim alandaki ilmeklerin sayılması ile de 9

21 bulunabilir. Özellikle ince kumaşlarda ilmekleri saymak zor olacağından bir luptan yararlanılabilir (Bayazıt Marmaralı, 2004) İlmek yüzleri Şekil İlmek yüzleri (Milli Eğitim Yayınları, 1993) Örgü yapısı içinde yer alan bir ilmeğin, bacaklarının belirgin olarak göründüğü yüzüne düz ilmek denir. Düz ilmeklerden oluşan örgü yüzeyinde, minik v şeklindeki ilmek bacakları belirgindir. Örgü kumaşın düz ilmeklerden oluşan yüzü genellikle ön yüz olarak kullanılır. Bir örgü yapısında bulunan ilmeğin, baş ve ayaklarının belirgin olarak göründüğü yüzüne ters ilmek denir. Örgü kumaşın ters ilmeklerden oluşan yüzü genellikle arka yüz olarak kullanılır. Makinenin ön tarafında durulup, örülen kumaşa bakıldığında ön yatakta (yuvarlak makinelerde silindirde) oluşturulan ilmekler düz ilmek, arka yatakta (yuvarlak makinelerde kapakta) oluşturulan ilmekler ters ilmek görünümünde olacaktır (Yakartepe ve Yakartepe, 1995). 10

22 Yüz ilmekte, ilmek bacakları bir alttaki ilmek başının üstünden geçer. Ters ilmekte, ilmek bacakları bir alttaki ilmek başının altından geçer (Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1993) İlmek düzeni Sıra Şekil Örgü yapıda ilmek sırası (Milli Eğitim Yayınları, 1993) Örgüde enine yönde yan yana dizilen ilmeklere ilmek sırası denir. Bu, iğne yatağındaki iğnelerin bir sıra örülürken oluşturduğu ilmeklerdir. Basit yapılarda bir sıra, bir iplikten meydana gelir. Karmaşık yapılarda ise bir sıra farklı ipliklerden oluşabilir. Birim kumaş uzunluğundaki ilmek sıralarının sayısı sıra yoğunluğu olarak adlandırılır ve bu değer aşırtma pozisyonundaki iğnelerin hareket miktarının değiştirilmesi ile ayarlanabilir. Bu değer kumaş özellikleri yanında üretim miktarını da etkileyen önemli bir faktördür. Örneğin daha uzun ilmekler oluşturarak sıra yoğunluğu azaltıldığında, daha seyrek kumaş elde edilirken üretim miktarı da artacaktır (Bayazıt Marmaralı, 2004). 11

23 Çubuk Örgüde boyuna yönde üst üste yer alan ilmekler dizisine ilmek çubuğu denir. Bu, aynı iğnenin ördüğü iç içe geçmiş ilmek dizisidir. Karmaşık bazı yapılarda bir çubuk, farklı ipliklerden yapılabilir veya farklı iğneler arasında değiştirilebilir. Birim kumaş genişliğindeki ilmek çubuklarının sayısı çubuk yoğunluğu olarak adlandırılır ve bu kumaş özellikleri ile görünüşünü etkileyen önemli bir faktördür. Bu değer örgü yapısı, iplik parametreleri ve gerilimi yanında iğne büyüklüğü ve yoğunluğuna da bağlıdır. Örme makinesindeki iğne yoğunluğu (makine inceliği) makine yapımcıları taraf ından önceden belirlendiği için, örmecinin ilmek yoğunluğunu değiştirebilmesi oldukça sınırlıdır (Bayazıt Marmaralı, 2004). Şekil Örgü yapıda ilmek çubuğu (Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1993) Farklı ilmek yapıları Askı Bir sırada örülen ilmeğin ikinci sırada örülmeden üçüncü sıradaki ilmek ayağı ile yaptığı bağlantı sonucu oluşan iplik halkasına askı (nopen) denir. Daha önce oluşturulmuş ilmek bu nedenle boyuna doğru uzarken, o ilmeğin yanındaki ilmekler kısalır. Askıda iki üst bağlantı noktası vardır (Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1993). 12

24 Şekil Örgü yapıda askı (Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1993) Askı tek bir iğne veya yan yana birkaç iğne üzerinde yapılabileceği gibi çift yataklı makinelerde yataklardan birindeki tüm iğnelere de uygulanabilir. Bir iğnenin askı oluşturmak için yaptığı hareketler şunlardır: a) Askı yapacak iğne yeni ipliği alacak, ancak kancasındaki eski ilmek gövdesine düşmeyecek kadar yükselir, b) İğne geri çekilirken kancasına yeni iplik yatırılır, c) Yeni bir sıra oluşturmak için iğne yükselirken kancasında hem eski ilmek hem de yeni yatırılan iplik vardır, d) İğne ilmek oluşturmak için yükseldiğinde kancasındaki her iki iplik gövdesine düşer ve kancaya yeni iplik yatırılır, e) Aşırtma yapılır ve yeni bir sıra oluşturulur. Askı yapılabilmesi için üst kam parçası geri geri çekilir. Alt kam parçası geri çekilmediği için, iğneler kanala girerek atkı pozisyonuna kadar yükselir. Ancak bu durumda iğne yatağındaki tüm iğneler askı yapacaktır. Eğer ara ara bazı iğnelerin askı yapması isteniyorsa, makinelerin özel iğne seçim mekanizmalarına sahip olması gerekir (Bayazıt Marmaralı, 2004). 13

25 Askı Şekil Örgü yapıda atlama (Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1993) İğnelerin ya tamamen ya da geçici olarak çalışmaması sonucu atlamalar oluşur. Bu durumda iplik ilmek oluşturmadan geçer. Eğer iğnelerde ilmekler varsa, bunlar da boyuna doğru uzar. Atlamalar enine elastikiyeti azaltır. Yanlara doğru olan ilmekler ve askılar atlamaları sınırlı bir alanda sabit tutar. Atlamada iki alt bağlantı noktası vardır (Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1993). Atlama, askıda olduğu gibi, tek bir iğne veya yan yana birkaç iğne üzerinden yapılabileceği gibi çift yataklı makinelerde yataklardan birisindeki tüm iğnelere de uygulanabilir. Bir iğnenin atlama oluşturmak için yaptığı hareketler şunlardır: a) Atlama yapacak iğne hiç yükselmemektedir, b) İlmek yapacak diğer iğneler ise yükselirler ve kancadaki ilmekler, dilleri açarak gövdeye düşerler, c) Bu arada yükselen iğnelerin kancalarına yeni iplik yatırılır, d) İğnelerin aşağı hareketi ile aşırtma gerçekleşir ve yeni bir ilmek sırası meydana gelir, 14

26 e) Bu arada atlama yapan iğnenin kancasında bekleyen eski sıraya ait ilmek, uzayarak bir sonraki sıraya kadar bekler. Atlama yapılabilmesi için ileri geri hareketli olan ve iğnelerin ayaklarının içinde hareket ettiği kanalları oluşturan kam parçaları tümüyle geri çekilir. Ancak bu durumda iğne yatağındaki tüm iğneler atlama yaparlar. Eğer ara ara bazı iğnelerin atlama yapması isteniyorsa, makinelerin özel iğne seçim mekanizmasına sahip olması gerekir (Bayazıt Marmaralı, 2004) Transfer Bir iğnenin kancasında bulunan ilmeğin sağında, solunda yer alan veya karşı yatakta bulunan diğer bir iğneye aktarılmasıdır. Transfer sırasında üzerindeki ilmeği veren iğne artık çalışmayacağı için o ilmek çubuğu ortadan kalkar ve örgüde daralma meydana gelir. Desenlendirme veya şekillendirme amacıyla çok yaygın olarak kullanılan transfer işlemi, özel transfer iğneleri ve kam mekanizması bulunan makinelerde yapılabilir. Transfer için kullanılacak dilli iğnenin yan tarafında özel bir yay vardır. Bu yay alt tarafından iğneye sabit olarak bağlanmış olup, üst kısmı açılıp kapanabilir. Transfer sırasında üzerinden ilmek alınan iğneye verici iğne, ilmeği alan iğneye alıcı iğne denir. Transfer işleminin yapılabilmesi için verici iğnenin ilmek pozisyonundan daha fazla, alıcı iğnenin askı pozisyonundan daha az yükseltilmesi gerekir. Transfer işlemi sırasında iğnelere iplik beslenmez ve dolayısıyla kumaş üretimi olmaz. Bu nedenle transfer, makinelerin üretimini azaltan bir işlemdir (Bayazıt Marmaralı, 2004). 15

27 İlmek düşürme Örme işlemi sırasında iğneden düşen ilmek, kumaşta delik ve kaçık oluşmasına yol açar. Ancak belirli bir düzende seçilen iğnelerdeki ilmeklerin düşürülmesi değişik desenlerin oluşturulmasını sağlar. Bu yöntemde; a) İlmek iğnenin kancasında iken iğne yükselmeye başlar, b) İlmek iğnenin gövdesine düşer, iğne yeni iplik yatırılmadan geri harekete başlar, c) Gövdedeki ilmek dili kapatarak üzerine çıkar, d) Aşırtma hareketi ile ilmek iğne üzerinden düşer. İlmeğini düşüren iğne tekrar örmeye katılırsa, kumaş üzerinde bir delik oluşur ve boş iğneye yatırılan iplik ilmek oluşturamadığı için askı görünümünü alır. İlmek düşürme işleminden sonra iğne hemen örmeye katılmazsa ilmek kaçığı görünümü oluşur ve düşürülen ilmeğe komşu çubuktaki ilmekler genişleyerek büyür (Bayazıt Marmaralı, 2004) İğne Mekanik örme tezgâhları icat olduğundan beri, örme iğneleri prosesin kalbi konumuna gelmiştir. Asırlar boyunca ortaya çıkmış olan üç tip iğne vardır. Esnek uçlu iğne en eski iğne tipidir. Basit yapısı ve ucuzluğu sayesinde dört yüzyıldır hala kullanımda kalmayı başarmıştır. Bu tip iğneleri kullanan yeni makineler günümüzde nadiren üretiliyor olsa da, bunlardan birçoğu dünya çapındaki pek çok işletmede hala kullanılmaktadır. Üretim sırasında kancayı açıp kapamak için, esnek uçlu iğne yardımcı bir elemana, bir prese ihtiyaç duymaktadır. Bu yardımcı eleman üretim hızını kötü yönde etkiler ve modern örme makinelerinde bu iğne tipinin kullanımını sınırlar. 16

28 Şimdiye kadarki en başarılı iğne Townsend ve Moulden tarafından 150 yıl önce icat edilmiş olan dilli iğnedir. İğnenin dili sabitlenmiştir ve çengeli açıp kapamak için bir pim etrafında dönmektedir. Bu iğnenin icadı bir efsaneye göre bir cep bıçağının kırılmasından esinlenilerek olmuştur. Son gelişme sürgülü iğnedir. Bu iğne çözgülü örme endüstrisinde devrimler yaratmış olsa da atkılı örme endüstrisinde henüz ticari olarak kendine bir yer edinememiştir. İğnenin çengelinin açılıp kapanması için bir kapatma elemanı iğnenin ana kısmının içindeki bir delikte kayma hareketi yapar (Raz, 1993) Esnek uçlu iğne Yukarıda da bahsedildiği gibi esnek uçlu iğne ilk üretilen iğnedir. Makine çenelerinde yaklaşık bir inçte yaklaşık 60 iğne olacak şekilde ve iğneler arasında yeterince boşluk olduğundan emin olunacak şekilde tek bir metal parçasından üretildiği için en ucuz ve en kolay tiptir. İğneler kendi yataklarında ileri geri hareket ettiğinde yapılan hareket, tek tek baskı ve iğne hareketi problemleri yüzünden ortaklaşa bir hareket olmak zorundadır. Atkılı örmede sıralı hareket bu yüzden, ilmekleri iğne gövdesi boyunca hareket ettiren diğer ilmek kontrol elemanları tarafından gerçekleştirilir. Esnek uçlu iğneler düz kumaş tiplerinin üretiminde rekabet edebilecek durumda değildirler ve kullanımları günümüzde özel yapıların üretimiyle sınırlanmıştır (Spencer, 1998). 17

29 Esnek uçlu iğnenin temel kısımları Şekil Esnek uçlu iğnenin temel kısımları (Bayazıt Marmaralı, 2004) Esnek uçlu iğnenin 5 temel parçası vardır: 1. Gövde, ilmeğin etrafında şekil aldığı iğne kısmıdır. 2. İğne kafası, yeni ilmeği eski ilmeğin içinden geçirmek için çengel şeklini aldığı gövde kısmıdır. 3. Uç, eski ilmek iğne ucuna doğru kayarken bu ilmeği yeni ilmekten ayırabilmek için kullanılan çengelin aşağıya doğru dönen kıvrımının devamıdır. 4. Yuva veya girinti, uç bastırıldığında gövdeye girdiği kısımdır ve bu hareketle yeni ilmek kapatılır. 5. İğne ayağı, makine içinde ayrı bir pozisyonda bir kavis alabilir (Spencer, 1998). 18

30 Esnek uçlu iğnede örme hareketi 19

31 Şekil Esnek uçlu iğnede örme hareketi (Knowledge for Innovation, 2011) 1. Son oluşturulan ilmek başlangıç pozisyonunda iğnenin gövdesindedir. 2. İğne yukarı hareket ettiğinde gövdedeki ilmek aşağıya doğru daha çok kayar. Bu arada iğneye yeni iplik beslenebilir. 3. Platin yeni beslenen ipliği bastırarak iğne gövdesine yaklaştırır ve iğnenin aşağı doğru hareketiyle çengelin içine girmesine olanak sağlayacak bir pozisyona getirir. 4. Baskı (pres) olarak bilinen bir yardımcı eleman yeni beslenen ipliği çengelde hapsederek eski ilmeğin beslenen ipliğin üzerinden aşarak ilmek oluşturmasına izin verir. 5. Yeni ilmek oluşturulmuş ve başlangıç pozisyonuna dönülmüştür (Spencer, 1998). 20

32 Dilli iğne Pierre Jeandeau 1806 yılında ilk dilli iğnenin patentini almıştır fakat pratik kullanım için patentler Matthew Townsend tarafından 1849 da alınmıştır ve böylece esnek uçlu iğnenin 260 yıllık saltanatına meydan okunmuştur. Bu iğnenin üretimi esnek uçlu iğneye göre daha pahalı bir süreçtir ancak hareket ve ilmek kontrolü avantajı vardır ve böylece iğnelerin ayrı ayrı hareketi ve kontrolünün sağlanmasıyla iğne seçimi mümkün kılınmıştır. Bu sebepten dolayı, bu iğne atkılı örmecilikte en geniş çaplı kullanımı olan iğnedir ve bazen otomatik iğne olarak tanımlanır. Son zamanlarda üretilen dilli iğneler çok yüksek kalitede kumaş üretimine olanak sağlamaktadır. İğne yukarı hareket ettiğinde eski ilmek iğnenin çengelinden kurtarılır çünkü ilmek çengelin içinden aşağı doğru kayarak dile temas eder, dil açılır ve ilmeği dilin üzerinden gövdenin üstüne kaydırır. İğnenin aşağıya hareketiyle iplik beslenince çengel otomatik olarak kapanır çünkü gövdenin üzerinde olan eski ilmek gövdeyle temas halinde yukarı doğru kayar ve dili yukarı doğru iterek kapatır, böylece yeni beslenen iplik çengelin içine hapsedilmiş olur. Dilli iğneler bu yüzden, iğneler ileri geri hareket ettikçe otomatik olarak örme işlemini gerçekleştirirler. Raşel çözgülü örme makineleri hariç bu iğneler kendi yuvalarında bağımsız olarak hareket ettirilebilirler. İstenilen her açıda kullanılabilirler fakat genellikle dilin kırılmasını önleyecek ve dilin açılmasını kolaylaştıracak açılarda kullanılırlar. Ayrı ayrı hareket eden dilli iğneler, bir ünite halinde hareket eden ve gövdelerinde ilmek oluşturabilmek için bir kılavuz ya da iğne kafasına ihtiyaç duyan esnek uçlu iğneler ve çözgülü örme makinelerinde kullanılan iğnelerden farklı olarak her iğne için kendi ilmek yapılarını oluşturabilirler. İğnelerin ileri geri hareketi esnasında yükseklik değişimi ile askı, atlama ve ya ilmek oluşur ve derinlik ilmek uzunluğunu belirler. Özel olarak tasarlanmış dilli iğneler, seçimli yükseltme ile rib düzeninde ilmek transferini kolaylıkla yapabilirler. İki iğne 21

33 ayağına sahip haroşa iğneleri karşı yataktan örgü yapabilmek için eski ilmeğin içinden kayarlar ve böylece zıt yönde ilmekler oluşur (Spencer, 1998) Dilli iğnenin temel kısımları Şekil Dilli iğnenin temel kısımları (Bayazıt Marmaralı, 2004) Dilli iğnenin 9 temel parçası vardır: 1. Çengel, yeni ilmeği çeker ve muhafaza eder. 2. Yuva, dilin keskin kısmını karşılar (şekilde gösterilmemiştir). 3. Çeneler, dilin keskin kısmının olduğu yerde mesnetle perçinlenmiştir (şekilde gösterilmemiştir). 4. Perçin, düz ya da vidalı olabilir. Dilim keskin kısmını muhafaza etmek için yuvalara sıkıştırma yoluyla dağıtılmıştır. 5. Dilin keskin kısmı, dilin iğne üzerindeki yerini belirler. 6. Dilin kaşık şeklindeki kısmı, keskin kısmının bir uzantısıdır ve çengel ve çengelin gövdeye doğru uzantısı arasında, dil kapalı olduğu zaman bağlantı sağlar. 7. Gövde, ilmeği kayma ya da bekleme pozisyonundayken taşır. 22

34 8. İğne ayağı, iğne kamlarla temas ettiğinde iğnenin ileri geri hareket etmesine olanak sağlar. İki uçlu ters iğne tiplerinde her uçta bir çengel vardır, bir çengel örme yaparken, aktif olmayan çengel ileri-geri hareket eder ve sürgü olarak adlandırılan bir kam elemanı tarafından iğne ayağı olarak kontrol edilir. 9. Kuyruk, iğne ayağının alt kısmında bir uzantıdır. İğneye ek bir destek verir ve iğneyi gideceği yol boyunca korur (Spencer, 1998) Dilli iğnede örme hareketi Şekil Dilli iğnede örme hareketi (Groz Beckert, 2011) 23

35 1. İğne çengelinin üst kısmı döngünün başlangıç noktasının en üst kısmıyla aynı hizadadır, daha önce beslenen iplik ile oluşturulan ilmek çengelin içinde hapsedilmiştir. Böylece iğneler arasında ileri-geri hareket eden sabitleyici iğne kafaları tarafından, iğnenin yükselişi sırasında ilmeklerin yükselmesi engellenir. 2. İğne ayağı, değiştirme kamının eğimli kısmından geçerken, iğne kafası tarafından bastırılan eski ilmek çengelin içinde kayarak dille buluşur, çevirir ve dili açar (dilin açılması). 3. İğne kamın en alt noktasına ulaştığında eski ilmek çengelden kayar ve dili gövdedeki yuvasına düşürür (değiştirme yüksekliği). 4. İğne alçalmaya başlar ve dil, eski ilmeğin altında hareket etmesi sebebiyle başlangıç noktasının altındadır. Aynı zamanda yeni iplik, besleyici kılavuzdaki deliğin içinden alçalan iğne çengeline beslenir. Bu pozisyonda beslenen ipliğin dilin altında kalma riski yoktur. 5. Eski ilmek dilin alt kısmıyla temas ederek çengelin üzerine doğru kapanmasına sebep olur (iplik besleme ve dilin kapanması). 6. İğne başı harekete başlanılan noktanın daha da aşağısına inerken, eski ilmek iğnenin dışına kayar ve yeni ilmek bunun içinden geçer. İğnenin aşağı inişi tamamlandığında, iğne kafasının aşağı iniş miktarının yaklaşık iki katı olan ilmek uzunluğu belirlenmiş olur. Uzaklık, ayarlanabilir bir değer olan iğne kamının derinlik ayarıyla tanımlanır (ilmek uzunluğu oluşumu) (Spencer, 1998) Sürgülü iğne Kayan bir dile sahip olan sürgülü iğnenin patenti ilk olarak 1856 senesinde Leicesterli Jeacock tarafından alınmıştır ların başlarında oldukça sancılı bir dönemden geçtikten sonra günümüzde çözgülü örme endüstrisini domine etmiştir. Ancak çeşitlilik ve iğne seçiminin en az örme hızı kadar önemli olduğu atkılı örmecilikte bir prototip olmaktan öteye geçememiştir. 24

36 Şekil Sürgülü iğnenin temel kısımları (Offermann ve Tausch-Marton, 1981) Sürgülü iğne ayrı ayrı kontrol edilen iki farklı parçadan oluşmaktadır: çengel ve kapatma elemanı (dil, piston vb.). bu iki ünite tek bir parçaymış gibi yükselip alçalırlar fakat yükselişin en üst noktasında çengel açılmak için, inişin başlangıcında ise kapanmak için daha hızlı hareket eder. Çözgülü örme makinelerinde iki tip sürgülü iğne kullanılır. Dilin çengel tüpünün içinde hareket ettiği tüp boru şeklinde iğne 1938 yılında tanıtılmıştır ve 1940 ve 1950 lerde James Morton un yüksek hızlı FNF trikot çözgülü örme makinesinde esnek uçlu iğneyle çalışan makinelere rakip olarak başarılı bir şekilde kullanılmıştır. İkinci tip ise, kapatma kablosunun düz çengel elemanının düz çengel elemanının yüzeyindeki bir yiv boyunca bir tüpün içinde değil de dışarıda kaydığı, açık gövde iticili sürgülü iğne tipidir ve günümüzde yaygın olarak kullanılır. İticili tipi üretmek daha kolay ve daha ucuzdur, bu iğnenin iki parçası ayrı ayrı yerleştirilebilir ve boyutları daha sıkı ilmeklere sahip örgüler yapmaya olanak verecek şekilde daha küçüktür. 25

37 Sürgülü iğnenin maliyeti diğer iğnelere göre daha fazladır. Örme işlemi esnasında her parça bir kam sistemi tarafından ayrı olarak kontrol edilmelidir. İplik besleme de son derece kritik olabilir. Örneğin dilli iğnede dilin üzerine beslenen iplik çengele girmeyecektir hâlbuki sürgülü iğnede dil kayacağı için dilin üstüne besleme yapılsa bile her koşulda çengele düşecektir. Sürgülü iğne dil ya da çenenin atalet problemlerinin olmadığı basit, kısa ve sorunsuz bir harekete sahiptir ve açılıp kapanmak için örülmüş ilmeğe dayanmaz. İnce konstrüksiyonu ve kısa çengeli, onu yüksek hızlarda örülen düz ve ince çözgülü örmeler için özellikle uygun kılar. Zincir ilmekleri, iğneler tarafından ilmekler yükseltilmeksizin sürekli yapabilir ve dayanıklı yapısı elastik iplikler ya da eğrilmiş ipliklerdeki kalın kısımlar tarafından meydana gelecek eğilmelere karşı koyabilir. Ayrıca pamuk birikintileri kapatma elamanı tarafından hareket esnasında çengelden atılabilir (Spencer, 1998) Sürgülü iğnede örme hareketi 1. Başlangıç pozisyonunda ilmek iğne ve sürgü arasında hapsedilmiştir ve iğne hareket etmeye başlar. 2. İğne üst, sürgü alt konumdayken kılavuz tarafından iplik yatırılır. Önceki sıraya ait olan ilmek iğne gövdesindedir. 3. İğne aşağı inerken sürgü yükselir. 4. İğnenin aşağı hareketi devam ederken kanca tamamen kapanır ve yeni yatırılan iplik kancada tutulmuş olur. 5. İğne daha da aşağı çekildiğinde aşırtma gerçekleşir ve yeni ilmek sırası oluşur (Bayazıt Marmaralı, 2004). 26

38 27

39 Şekil Sürgülü iğnede örme hareketi (Groz Beckert, 2011) 1.5. Platin Şekil Örme platinleri (Santeks Makine, 2011) Platin birbirinden bağımsız olarak tek tek veya topluca hareket eden, her iğne aralığında bir tane bulunacak şekilde yer alan ince metal plakalardır. Makine üzerinde iğnenin kancasının bulunduğu tarafta ve iğne ile dik açı yapacak şekilde yer alır. Esnek uçlu iğneli atkılı örme makinelerinde kullanılan platinler, iğnelerin esnek ucunun altına düz bir şekilde yatırılan ipliğin iğnenin etrafına sarılmasını sağlayarak ilmek oluşumuna yardımcı olur. Platinlerin, esasen iki görevi vardır. Birincisi, iğnelerin yükselmesi sırasında ileri çıkarak kumaşın iğnelerle birlikte yükselmesini engellemek, ikincisi ise iğnelerin aşağı hareketi sırasında geri çekilerek aşırtmaya yardımcı olmaktır (Bayazıt Marmaralı, 2004). 28

40 2. KAYNAK ÖZETLERİ Giriş bölümüne ilave olarak bu bölümde örme makineleri ile ilgili literatür çalışmaları kapsamında günümüze kadar yapılan çalışmalar incelenmiştir. Ancak ilgili literatür ışığında araştırılan konu ile ilgili direkt bir çalışmaya rastlanamamıştır. Araştırmalar daha çok örme makinelerinin tasarımından ziyade örme makineleri hakkında tanıtıcı genel bilgiler ve örme makinelerinin sınıflandırılması gibi konular üzerine yoğunlaşmıştır. Bu yüzden bu bölümde daha önce bu konularda yapılan çalışmalara değinilecektir Örme Makineleri Hakkında Tanıtıcı Bilgiler Makine inceliği (E) İğne yatağı üzerinde 1 " (=25,4 mm) mesafede bulunan iğne sayısına incelik denir ve E ile gösterilir. Elde edilecek örgünün kalınlığı makine inceliğine bağlıdır. Örneğin düz makine inceliğine bağlıdır. Örneğin düz örme makinelerinde kullanılan incelikler; El örgüsü görünümünde çok kalın giysiler için E 2-5 Kalın giysiler için E 5-7 İnce giysiler için E 7-10 Çok ince giysiler için E dir. Yuvarlak örme makinelerinde kullanılan incelikler ise; Tek yataklı makinelerde: Dış giysilikler için E 7-34 İç giysilikler için E

41 Jakarlı yapılar için E iplik futter için E Havlu yapılar için E 7-28 Uzun havlı yapılar için E 5-22 Erkek-bayan-çocuk çorapları için E İnce bayan çorapları için E Çift yataklı makinelerde: Dış giysilikler için E 7-42 İç giysilikler için E Jakarlı yapılar için E 5-30 Transfer desenli yapılar için E Erkek-bayan-çocuk çorapları için E 6-21 İnceliğin belirtilmesinde çok seyrek olarak kullanılan diğer bir terim olan taksimat (t) ise, bir iğnenin çalışması için gerekli olan mesafenin milimetre olarak ifadesidir. Bir iğne yatağı üzerinde yanyana duran iki iğnenin merkezleri arasındaki mesafe olarak da tanımlanabilir. İncelik; üretimde kullanılacak ipliğin numarası, makinenin çalışma hızı, örgü cinsi, elde edilecek dokunun eni ve en büzülmesini direkt olarak etkiler. İnceliği yüksek olan makinelerde daha ince, daha düzgün ve stabil yapılar elde edilir (Bayazıt Marmaralı, 2004) Makine çapı (D) Yuvarlak örme makinelerinde çıkacak dokunun enini belirleyen bir ölçüdür. Mamulün kullanım yerine göre değişik çaplarda makineler seçilir. Birim olarak inch (") kullanılır (Tekstil Mühendisleri Odası, 2011). 30

42 Çalışma hızı (V) Düz örme makinelerinde kilit sisteminin, yuvarlak örme makinelerinde iğne yatağının m/sn olarak hızıdır. Bu hız makinenin örme prensibine (RL, RR, LL), desenlendirme durumuna, makine eni veya çapına, örgünün yapısına ve kullanılan iplik özelliklerine göre belirlenir. Yuvarlak örme makinelerinde hız: (2.1) eşitliğinden hesaplanır (Tekstil Mühendisleri Odası, 2011) Sistem Atkılı örme makinelerinde bir iğne grubu, bir kam mekanizması ile bir iplik kılavuzundan oluşan ve bir örgü sırası meydana getiren birime sistem denir. Örme makinelerinde sistem sayısı arttıkça bir devirde üretilen sıra sayısı da artacaktır. Ancak düz örme makinelerinde kullanılabilecek maksimum sistem sayısı 6 ile sınırlıdır. Bugün ise genellikle 3-4 sistemli makineler üretilmektedir. Bunun iki nedeni vardır: Örme işlemi, sistemlerin gidip gelme hareketleri ile sağlandığından kesikli bir çalışma vardır. Çok sayıda sistemden oluşan kafanın ağırlığı da fazla olacağından, her seferinde kafanın hızını sıfırdan başlayarak arttırmak çok enerji gerektirecektir. Her sıra sonunda sistemlerin örme bölgesi dışına çıkma zorunluluğu vardır. Sistem sayısı arttıkça kafanın genişliği de artacağından, iğne yatağının yanlarında fazladan geniş yer bırakmak gerekecektir. Yuvarlak örme makinelerine örme işlemi iğne yatağının hep aynı yöne hareketi ile sağlandığından kesiksiz bir çalışma vardır. İğne yatağı çevresine çok sayıda sistem yerleştirilebildiği ve kesiksiz çalışma sağlanabildiği için bu makinelerin üretimi çok 31

43 yüksektir. Bir yuvarlak örme makinesindeki sistem sayısı; makine çapına, makinenin çalışma prensibine (düz, rib, haroşa), desenlendirme kapasitesine ve makine inceliğine bağlıdır. Sistem sayısı genellikle çift sayı olur ve jakarlı makinelerde temel yapıların yanında 2, 3, 4 renkli desenlerin örülebilmesi için iki ve üçe tam olarak bölünebilecek değerde olması istenir. Günümüzde yuvarlak örme makinelerinde iğne yatağının çevresine 136 sistem yerleştirmek mümkün olmuştur. Yuvarlak örme makineleri için tanımlanan sistem yoğunluğu, sistem sayısının makine çapına oranıdır. ğ ğ İ ı ı ç ı (2.2) Bazı makinelerin sistem yoğunluğu değerleri şöyle sıralanabilir (Bayazıt Marmaralı, 2004): Sistem yoğunluğu Dış giysilik için tek yataklı yuvarlak örme makinesi 4.8 e kadar İç giysilik için tek yataklı yuvarlak örme makinesi 3 e kadar Jakarlı tek yataklı yuvarlak örme makinesi 4 e kadar 3-iplik futter için tek yataklı yuvarlak örme makinesi 3 e kadar Havlu kumaşlar için tek yataklı yuvarlak örme makinesi 2 ye kadar Uzun havlı kumaşlar için tek yataklı yuvarlak örme makinesi Dış giysilik için çift yataklı yuvarlak örme makinesi 4.8 e kadar İç giysilik için çift yataklı yuvarlak örme makinesi 3 e kadar Jakarlı çift yataklı yuvarlak örme makinesi 3.2 ye kadar İğne transferli çift yataklı yuvarlak örme makinesi 1.6 ya kadar 32

44 2.2. Örme Makinelerinin Sınıflandırılması Atkılı örme makineleri RL-tek raylı düz atkılı örme makinesi (cotton makinesi) Şekil RL-tek raylı düz atkılı örme makinesi (Cotton makinesi) (Offermann ve Tausch-Marton, 1981) Cotton makinelerinde, tek bir iğne yatağı vardır ve bu yatakta dilli iğnelerin desen çeşidine göre birlikte ya da ayrı ayrı hareketi ile arka yüzünde iplik atlamaları olmaksızın renkli desenli örme yapılar elde etmek mümkündür. Bu makinede üretilen örme kumaşlara RL- düz örgü denir. Genellikle kalın kazak üretiminde kullanılırlar RR-çift raylı ( v yataklı ) düz atkılı örme makinesi Şekil RR-çift raylı (V yataklı) düz atkılı örme makinesi (Offermann ve Tausch- Marton, 1981) 33

45 Cotton makinelerinden farklı olarak bu makinelerde ekstra bir yatak daha bulunmaktadır. Bu makinede yataklar birbirine 45 lik açıyla pozisyonlanmıştır ve dilli iğneler birbiri arasından geçerek herhangi bir çarpma olmaksızın hareket ederler. Bu makine ile her türlü desende kumaş üretimi mümkündür. Bu makinelerde üretilen kumaşlara RR ya da başka bir deyişle rib örgü adı verilir. Bu örgüler enine elastikiyetlerinin çok yüksek olması nedeniyle lastik örgü olarak da adlandırılırlar. İğne eksiltme yöntemi ile çok farklı rib yapılar elde edilebilir. Her yatakta istenilen sayıda iğne iptal edilebileceği gibi istenildiği takdirde bir yataktaki tüm iğneler de iptal edilebilir. Sanayide en çok kullanılan örme makinesi tipidir LL-haroşa düz atkılı örme makinesi Şekil LL-haroşa düz atkılı örme makinesi (Offermann ve Tausch-Marton, 1981) Haroşa makinelerinde aynı düzlemde bulunan iki iğne yatağı vardır ve iki ucu kancalı iğneler bir uçtan diğer uca ilmek atarak haroşa örgüyü oluştururlar. İki ucu kancalı iğnelerin sağladığı avantaj ile aynı örgü içinde hem ters hem de düz ilmek sıraları oluşturulabilir. Rib örgülerde en basit şekliyle çubuklar boyunca bir ters bir de düz ilmekler bulunmakta ve bu da enine elastikiyeti artırmaktaydı. Haroşa yapılarda ise benzer 34

46 şekilde en basit şekliyle bir ters bir düz sıralar bulunduğundan, bu yapılarda da boyuna elastikiyet çok yüksektir. En basit haroşa yapı 1x1 haroşadır. Fakat istendiği takdirde 2x1, 3x1 vb. haroşa yapılar da elde etmek mümkündür RL-tek raylı yuvarlak atkılı örme makinesi Şekil RL-tek raylı yuvarlak atkılı örme makinesi (Offermann ve Tausch- Marton, 1981) RL-tek raylı düz atkılı örme makinelerindekine benzer bir çalışma prensibi vardır. Dilli iğneler ister tek tek ister hep birlikte çalıştırılarak örme yapılar elde edilir. Tek fark iğne yatağının düz değil de yuvarlak formda olmasıdır. 35

47 RR-çift yataklı yuvarlak atkılı örme makinesi (interlok) Şekil RR-çift yataklı yuvarlak atkılı örme makinesi (İnterlok) (Offermann ve Tausch-Marton, 1981) Bu tip örme makinelerinde iğne yatakları birbirine 90º açıyla pozisyonlanmıştır ve silindir kapak adıyla anılırlar. Aynı anda dönme hareketi yapan iki yatakta da dilli iğneler kullanılırlar ve iğneler ileri geri hareket yaparlar. İki yataktaki iğneler yükseldiğinde birbirinin arasından geçerse ribana, birbirine karşılık gelirse interlok örgüler oluşur LL-çift yataklı yuvarlak atkılı örme makinesi Şekil LL-çift yataklı yuvarlak atkılı örme makinesi (Offermann ve Tausch- Marton, 1981) 36

48 İki ucu kancalı iğnelerin kullanıldığı bu tip makinelerde iğneler silindir-silindir şeklindeki iki yatak üzerinde aşağı-yukarı hareketler yaparak düz yataklı örme makinesindekine benzer şekilde haroşa örgüler oluştururlar. Bu tip makineler genellikle çorap üretiminde kullanılırlar Kulir makineleri RL-tek düzlemde hareket eden paget tipi düz kulir makinesi Şekil RL-tek düzlemde hareket eden paget tipi düz kulir makinesi (Offermann ve Tausch-Marton, 1981) Bu tip makinelerde esnek uçlu iğneler iğne yatağında yatay konumda bulunurlar. İğneler topluca ve tek bir düzlemde hareket ederler, iplik hareketli bir sistemdir. Düz örme yapılar elde edilir RL-iki düzlemde hareket eden cotton tipi düz kulir makinesi Şekil RL-iki düzlemde hareket eden cotton tipi düz kulir makinesi (Offermann ve Tausch-Marton, 1981) 37

49 Bu tip makinelerde esnek uçlu iğneler iğne yatağında dikey konumda bulunurlar. İğneler topluca ve aşağı-yukarı hareket ederken iğne yatağı ileri-geri hareket eder. İplik hareketli bir sistemdir. Düz örme yapılar elde edilir RR-iki düzlemde hareket eden çift yataklı paget tipi düz kulir makinesi Şekil RR-iki düzlemde hareket eden çift yataklı paget tipi düz kulir makinesi (Offermann ve Tausch-Marton, 1981) Bu tip makinelerde iki yatak birbirine dik vaziyette bulunur. Esnek uçlu iğneler kendi yataklarında ileri-geri ve aşağı-yukarı hareket ederler. İplik hareketli bir sistemdir. İplik ilk olarak üst yataktaki, yatay konumdaki iğneler tarafından alınır RR-iki düzlemde hareket eden çift yataklı cotton tipi düz kulir makinesi Şekil RR-iki düzlemde hareket eden çift yataklı cotton tipi düz kulir makinesi (Offermann ve Tausch-Marton, 1981) 38

50 Bu tip makinelerde iki yatak birbirine dik vaziyette bulunur. Esnek uçlu iğneler kendi yataklarında ileri-geri ve aşağı-yukarı hareket ederler. İplik hareketli bir sistemdir. İplik ilk olarak alt yataktaki, dikey konumdaki iğneler tarafından alınır RR-RL iki düzlemde hareket eden çift yataklı cotton tipi düz kulir makinesi Şekil RR-RL iki düzlemde hareket eden çift yataklı cotton tipi düz kulir makinesi (Offermann ve Tausch-Marton, 1981) Bu tip makinelerde iki yatak birbirine dik vaziyette bulunur. Esnek uçlu iğneler kendi yataklarında ileri-geri ve aşağı-yukarı hareket ederler. İplik hareketli bir sistemdir. İplik ilk olarak alt yataktaki, dikey konumdaki iğneler tarafından alınır. İğne seçimine göre düz, ribana ya da interlok yapılar elde edilebilir RL-tek raylı Fransız konstrüksiyonlu yuvarlak kulir makinesi Şekil RL-tek raylı Fransız konstrüksiyonlu yuvarlak kulir makinesi (Offermann ve Tausch-Marton, 1981) 39

51 Esnek uçlu iğneler yatay konumdaki iğne yatağında bulunurlar ve dönme hareketi yaparlar. İplik hareketli bu sistemde iğneler topluca hareket ederler. Düz örme yapılar elde edilir RL-tek raylı İngiliz konstrüksiyonlu yuvarlak kulir makinesi Şekil RL-tek raylı İngiliz konstrüksiyonlu yuvarlak kulir makinesi (Offermann ve Taush-Marton, 1981) Esnek uçlu iğneler dikey konumdaki iğne yatağında bulunurlar ve dönme hareketi yaparlar. İplik hareketli bu sistemde iğneler topluca hareket ederler. Düz örme yapılar elde edilir RL-tek raylı Alman konstrüksiyonlu yuvarlak kulir makinesi Şekil RL-tek raylı Alman konstrüksiyonlu yuvarlak kulir makinesi (Offermann ve Tausch-Marton, 1981) 40

52 Fransız konstrüksiyonuna benzer bu makinede, aynı şekilde esnek uçlu iğneler yatay konumdaki iğne yatağında bulunurlar ve dönme hareketi yaparlar. İplik hareketli bu sistemde iğneler topluca hareket ederler. Düz örme yapılar elde edilir RL-tek raylı Challenger tipi yuvarlak kulir makinesi Şekil RL-tek raylı Challenger tipi yuvarlak kulir makinesi (Offermann ve Tausch-Marton, 1981) Esnek uçlu iğneler dikey konumdaki iğne yatağında bulunurlar ve dönme hareketi yaparlar. Aynı zamanda iğne silindirinin aşağı yukarı hareketi de mümkündür. İplik hareketli bu sistemde iğneler topluca hareket ederler. Düz örme yapılar elde edilir RR-çift silindirli Fransız tipi yuvarlak kulir makinesi Şekil RR-çift silindirli Fransız tipi yuvarlak kulir makinesi (Offermann ve Tausch-Marton, 1981) 41

53 Esnek uçlu iğneler hem yatay hem dikey konumlanmışlardır. Yatay pozisyondaki iğneler dönme hareketi yaparken dikey pozisyondaki iğneler aşağı-yukarı hareket ederler. Atkılı örme makinesindeki çalışmaya benzer iğnelerin birbiri arasından geçtiği bu çalışma biçimi ile ribana yapılar elde etmek mümkündür Çözgülü örme makineleri RL-esnek uçlu iğne kullanan düz çözgülü örme makinesi Şekil RL-esnek uçlu iğne kullanan düz çözgülü örme makinesi (Offermann ve Tausch-Marton, 1981) Birbirine dik iki yatağın bulunduğu bu örme makinesinde esnek uçlu iğneler kullanılır. Örmeye yardımcı olarak makinede iplik kılavuzları bulunur. Alttaki iğne yatağı sadece salınım hareketi yaparken üstteki iğne yatağı hem salınım hem de ilerigeri hareket edebilmektedir. 42

54 RL-dilli iğne kullanan düz çözgülü örme makinesi Şekil RL-dilli iğne kullanan düz çözgülü örme makinesi (Offermann ve Tausch-Marton, 1981) Birbirine dik iki yatağın bulunduğu bu örme makinesinde dilli iğneler kullanılır. Örmeye yardımcı olarak makinede iplik kılavuzları bulunur. Alttaki iğne yatağı salınım hareketi ve aşağı-yukarı hareket ederken üstteki iğne yatağı ileri-geri hareket etmektedir RL-sürgülü iğne kullanan düz çözgülü örme makinesi Şekil RL-sürgülü iğne kullanan düz çözgülü örme makinesi (Offermann ve Tausch-Marton, 1981) 43

55 Birbirine dik iki yatağın bulunduğu bu örme makinesinde sürgülü iğneler kullanılır. Örmeye yardımcı olarak makinede iplik kılavuzları bulunur. Alttaki iğne yatağı sadece aşağı-yukarı hareket ederken üstteki iğne yatağı hem salınım hem de ileri-geri hareket edebilmektedir RL-tek raylı düz çözgülü örme makinesi (Milan tipi) Şekil RL-tek raylı düz çözgülü örme makinesi (Milan tipi) (Offermann ve Tausch-Marton, 1981) Birbirine dik iki yatağın bulunduğu bu örme makinesinde esnek uçlu iğneler kullanılır. Örmeye yardımcı olarak makinede iplik kılavuzları bulunur. Alttaki iğne yatağı sadece aşağı-yukarı hareket ederken üstteki iğne yatağı hem salınım hareketi hem de ileri-geri hareket edebilmekte, aynı zamanda dönüşe yakın bir hareket de sağlayabilmektedir RL-tek raylı düz çözgülü örme makinesi (Sope tipi) Şekil RL-tek raylı düz çözgülü örme makinesi (Sope tipi) (Offermann ve Tausch-Marton, 1981) 44

56 Tek ve yatay konumdaki bir iğne yatağının bulunduğu bu basit makinede esnek uçlu iğneler kullanılır. İğneler iğne yatağında ileri-geri hareket ederler RR-dilli iğne kullanan düz çözgülü örme makinesi (Raşel tipi) Şekil RR-dilli iğne kullanan düz çözgülü örme makinesi (Raşel tipi) (Offermann ve Tausch-Marton, 1981) Biraz daha karmaşık yapılara sahip bu örme makinelerinde dilli iğneler daha fazla sayıda iğne yatağında daha fazla harekete imkân verilerek hareket ettirilir. Alttaki yataklar düz değil birbirine belli bir açıyla konumlandırılmıştır. Aynı şekilde kullanılan iplik kılavuzu sayısı da arttırılmıştır RR-düz çözgülü örme makinesi (Simpleks tipi) Şekil RR-düz çözgülü örme makinesi (Simpleks tipi) (Offermann ve Tausch- Marton, 1981) 45

57 Hem alttaki hem de üstteki yataklar birbirine göre belli bir açı altında makinede yerleşmiştir. Üstteki yataklar salınım hareketi ve ileri-geri hareketler yaparken alttaki yataklar ileri-geri hareket ederler. Esnek uçlu iğneler kullanılır. İplik kılavuzları vardır RL-yuvarlak çözgülü örme makinesi (Maratti tipi) Şekil RL-yuvarlak çözgülü örme makinesi (Maratti tipi) (Offermann ve Tausch-Marton, 1981) Maratti tipi yuvarlak çözgülü örme makinesinde iğneler silindir şeklindeki iğne yatağı üzerinde dönme hareketi yaparak ve aşağı-yukarı hareket ederek örme yapılar oluştururlar. 46

58 RL-yuvarlak çözgülü örme makinesi (yuvarlak Milan tipi) Şekil RL-yuvarlak çözgülü örme makinesi (yuvarlak Milan tipi) (Offermann Ve Tausch-Marton, 1981) Milan tipi yuvarlak çözgülü örme makinesinde iğneler silindir şeklindeki iğne yatağı üzerinde dönme hareketi yaparak ve aşağı-yukarı hareket ederek örme yapılar oluştururlar. Maratti tipinden farklı olarak sürgülü iğneler kullanılır. 47

59 3. MATERYAL VE YÖNTEM Literatür araştırmasında iğne, platin vb. örme elamanlarının tasarım parametreleriyle ilgili aydınlatıcı bir kaynağa rastlanmadı. Bu boşluğu gidermek için tasarım parametreleri arasındaki ilişkilerin araştırılmasına ihtiyaç duyulmuştur. Örme makinelerinin teknoloji ve tasarım parametrelerinin incelenmesi, yüksek hızlarda çalışan, kaliteli örme makinelerinin üretilmesi için büyük önem taşımaktadır. Bu bölümde tasarım parametreleri ve bunlara etkiyen önemli örme elemanları üzerinde bilgi verilmiş ve hesaplanmıştır. Tasarım parametrelerinin incelenmesinde farklı dillerde yazılmış bazı kaynaklardan faydalanılmıştır İğnenin Yer Değişmesinin Belirlenmesi Yuvarlak örme makinelerinin iki tipi vardır: a) İğne silindiri dönme hareketi yapan, kam sistemi hareketsiz b) Kam sistemi dönme hareketi yapan, iğne silindiri hareketsiz İğne kovanı (silindiri) sabit iken çevresel kam(lar)ın döndürülmesiyle iğneye verilen hareket doğrusaldır. Dönme hareketi yapan iğne silindirlerinde ise iğneler doğrusal hareketin yanı sıra iğne silindiri ile birlikte dönme hareketi gerçekleştirirler. Bundan dolayı bu tür makinelerde iğneler karmaşık hareket yaparlar (Şekil 3.1). 48

60 Şekil İğne kovanı (a) ve kam sistemi (b) dönme hareketi yaptığı örme makineleri (Soydan, 2011) Kam profili belli olduğunda iğnenin yer değişmesi hesaplanabilirken, iğnenin yer değiştirme diyagramı belli iken de kamın profili bulunabilir. Yuvarlak örme makinelerinde kam sistemi ile iğnenin hareketlerini incelemek için kamın düzlemsel açılımının analizi gerçekleştirilir. İstenilen tip örme makinesinde örme elemanları yer değiştirme ve bekleme zamanları önceden belirlenmiş kesin değerlerdedir. Yer değişmenin hareket kanunları veya şeklinde ifade edilir. Denklemde zaman makinenin ana milinin veya iğne silindirinin dönme açısıdır. Genelde iğne silindirleri sabit hızla hareket ettiklerinden elemanların hareket diyagramları doğrusaldır İğnenin yer değişme diyagramı Şekil 3.2 de iğnenin yer değişme diyagramının düzlemsel açılımı gösterilmiştir. İğnenin yer değişme diyagramının elde edilebilmesi için iğnenin kanalında hareketini sağlayan kamın da düzlemsel açılımının bilinmesi gerekmektedir. Şekilde kam üç parçadan oluşmaktadır. Bunlar; iğneyi H C kadar kaldıran C parçası, iğneyi H A kadar kaldıran A parçası ve iğneyi H B kadar indiren B parçasıdır. 49

61 Şekil Örme makinesinde iğnenin yer değişme diyagramının düzlemsel açılımı (Moiseenko, 1989) Yeni örme sistemi tasarımında örme işleminin gerçekleşmesi için iğnenin gerekli yer değişmeleri, ve nin ve kamların yükselme açılarının büyük bir hassasiyetle hesaplanması gerekmektedir. En temel örme makinesinde örme sistemi yükselme ve alçalma olmak üzere iki kamdan oluşur. Tek silindirli basit yuvarlak örme makinesinde iğnenin yükselmesi kamın 1-2 yüzeyinde, alçalması 2-3 yüzeyi boyunca gerçekleşir. 50

62 Şekil Örme makinesinde iğnenin kam üzerinde izlediği yörünge (Moiseenko, 1989) Tek silindirli basit yuvarlak örme makinesinde iğnenin yükselmesi kamın 1-2 yüzeyinde, alçalması 2-3 yüzeyi boyunca gerçekleşir (Şekil 3.3a). Bu durumda kamın yükselme ve alçalma açıları birbirine eşit alınır. Kamın profili ise ikizkenar üçgen şeklinde olur. Kamın tabanının uzunluğu aşağıdaki denklem ile hesaplanır. (3.1) İmkan olduğunda yükselme açısının alçalma açısından küçük olması istenilir. Bu durumda (Şekil 3.3b) kamın taban ölçüsü değişir. (3.2) Örme sisteminin gerçek uzunluğu teorik hesaplarda elde edilen değerden fazla olur. Bunun nedeni iğnenin hareket ettirilmesi için ek ve mesafelerine ihtiyaç duyulmasıdır (Şekil 3.3b). ve nin değerleri ( )t aralığında seçilir. 51

63 İlmeklerin iğneyle birlikte yer değişmelerinin sürtünme kuvvetleri göz önünde bulundurularak hesaplanması İğne en yüksek pozisyondayken, iğnede bulunan en son ilmek sürtünme kuvvetleri etkisi ile ilmeğin aynı anda bulunduğu yerde iğneyle beraber yükselir ve iğne profilinin, düşey dikeyinde (normalinde) bir açısı ile durur. İlmeğin silindirik çubuk üzerinde, nn normali ile δ açısı yapacak şekilde Q çekme kuvveti ile serbest bir hareket yaptığını varsayalım (Şekil 3.4a). Q kuvvetini N ve M bileşenleri olarak ayırdığımızda, iğne üzerinde ilmeğin iğneyle temas ettiği A noktasında normal ve tanjant profilleri ortaya çıkar. 52

64 Şekil İlmeğin iğnedeki denge hali (Moiseenko, 1989) Q kuvvetinin N bileşeni ilmeğin hareketini engellemeye çalışır, M bileşeni ilmeğin çubuk boyunca aşağı yönde hareket etmesini ister fakat ilmek ve iğne arasında oluşan T sürtünme kuvveti bunu önler. M T olduğunda ilmek çubuk üzerinde aşağı hareket edecek, M T olduğunda ise ilmek sabit kalacak ve iğne yukarı hareket ettiğinde onunla birlikte hareket edecektir. M T olduğunda ilmek üzerindeki kuvvetler birbirine eşit olacak ve iğne yukarı hareket ettiğinde ilmek hareketsiz kalacaktır. M ve T kuvvetlerini meydana getiren çekim kuvvetini ifade edelim. ilmek arasındaki sürtünme katsayısıdır. burada iğne çubuğu ve İlmeğe etki eden kuvvetlerin eşitliği şu şekildedir: 53

65 veya (3.3) Sürtünme katsayısı nün sürtünme açısının tanjantı ye eşit olduğunu yani bildiğimizden, iğne yükseldiği zaman ilmek iğneyle sürtünme açısı değerinde bir açı oluşturana kadar birlikte hareket edecektir (Şekil 3.4b) (İlmeğe etki eden kuvvetin açısı sürtünme kuvvetinin açısına eşit olduğunda ilmek harekete başlar ve sürtünme ortadan kalkar). Şekil 3.4b de ilmek açık dilin üzerinde gösterilmiştir. İğnenin dilin üzerindeki durumunu tespit etmek için temas noktasında dile kk teğetini sonra ise A noktasından kk teğetine n normalini indirmek gerekmektedir. Bu durumda ilmeğe etki eden Q kuvvetinin denge durumunda kalması için nn normalinden iğnenin hareketinin tersi yönünde sürtünme açısı kadar meyillenmesi gerekecektir. Bir başka deyişle normal sürtünme açısı kadarlık açıyla duracaktır. Eğer dilin profiline çekilmiş teğetle iğne gövdesi arasındaki açıyı ile gösterirsek, ilmeğin yatayla oluşturduğu eğim ya eşit olacaktır. İlmek dili geçtikten sonra kuvvetlerin eşitliği bozulur ve Q kuvvetinin M bileşeni etkisi ile ilmek yeni bir kuvvet eşitliği oluşana kadar alçalır. Bu alçalma ilmek ile yatay arasında açısı oluşana kadar devam eder. Söz konusu sürtünme açısının bulunması için Prof. V. N. Garbaruk tarafından sürtünme katsayısıdır. denklemi çıkartılmıştır. Denklemde µ iplik ile iğne arasındaki Sonuç olarak indirgenmiş sürtünme açısı için aşağıdaki denklem elde edilmiş olur. (3.4) 54

66 Platinsiz makinelerde iğnenin yer değişim miktarının hesaplanması Platinsiz makinelerde platinin görevini iğne silindirleri üstlenir. İlmek oluşurken iğnenin aldığı pozisyonlar Şekil 3.5 de gösterilmiştir. Yukarıda belirtildiği gibi iğne yükseldiğinde Q kuvveti etkisinde olan ilmek iğne ile birlikte yükselir ve aktarma yüzeyine göre açısı ile durur. 1 durumunda ilmeğin açık dil üzerinde kalması a uzaklık değeri ile sağlanır. İğne (2. durumda) en yüksek pozisyonda iken ilmeğin dil üzerinden geçmesinin sağlanması için ilmeğin müsaade edilen ölçülerde uzaması ve genişlemesi söz konusudur. 3. durumda iğne yeni ilmek oluşumu için alınan ipliğe h kadar eğim vermiştir. (3.5) (3.6) (3.7) Şekil İğnenin makine üzerindeki hareketi (Moiseenko, 1989) 55

67 Burada; - dilli iğnenin temel konstrüktif boyutudur (Dil açık olduğu zaman çengelin iç kısmından dilin ucuna kadar olan uzaklıktır). - çengelin mm cinsinden kalınlığıdır. ve - ilmeğin yatay düzlemdeki izdüşümüdür. ilmekten açık dilin uç kısmına kadar olan uzaklıktır. 3.6 denkleminin analizi, iğnenin tam yer değişmesinin dilli iğnenin temel konstrüktif boyutu e, iğne silindirinin kalınlığına ( ), ilmek eğim yüksekliği e ve sürtünme açısı na bağlı olduğunu göstermektedir. Söz konusu parametrelere ait değerlerin artması ile iğnenin yer değişim miktarı artar. Tasarım sırasında bu parametrelerin minimum değerde tutulması gerekmektedir Platinli makinelerde iğne yer değişiminin hesabı Yuvarlak örme makinelerinde platinler aşağıdaki görevleri üstlenirler: Döndürme yüzeyi oluşturur. Eski ilmekleri çeker. İğnelere kılavuzluk yapar. Eski ilmeklerin iğne ile birlikte yükselmesini engeller. 56

68 Şekil Platinli örme makinelerinde dilli iğnelerin hareketi (Moiseenko, 1989) Şekil 3.6 da iğne ile platinin örme işlemi sırasında oluşturduğu 3 temel durum görülmektedir. İğne iplik kılavuzu seviyesine kadar yükseldiğinde iğne üzerinde olan eski ilmek sürtünme kuvvetinin etkisiyle, platinin üst burnu ilmeği tutana kadar, hareket eder. Bu durumda ilmek belli bir miktar döner ve yatayla açısı alarak yerleşir. İğnenin diğer durumlarını Şekil 3.6 dan çıkartmak mümkündür. Şekle göre iğnenin hareketi aşağıdaki denklemler ile belirlenir denklemindeki 3.6 denklemindeki dan küçük olduğu için aynı şartlar altında platinli makinelerde iğnenin yer değişmesi platinsiz makinelere göre daha az olacaktır. 57

69 Çift yönlü dairesel örme makinelerinde iğne hareketinin belirlenmesi Çift taraflı iğne kilit hareketi ve iğnelerin yörüngesi İlmek oluşum sistemi, zıt yönlerde hareket eden iki sistemin çalışması esnasında ilmeklerin oluşabileceği çift yönlü bir hareket olarak tarif edilir. Bu tür sistemlerde çift yönlü iğne kilidi; iki orta üst (3) ve alt (4) (Şekil 3.7) parçalarından, iki eğim kamından (sol 2 ve sağ 5, bu kamlar aynı zamanda ilmek oluşum prosesini sonlandırırlar) ve iki çıkış kamından (1 ve 6) oluşmaktadır. 3 numaralı kam 2 numaralı kamın üst köşesi ile yükseltilmiş iğnelerin geri hareket etmesini sağlar. 4 numaralı kam kılavuz görevi görür. 1 ve 6 numaralı kamlar ise iğneyi yeni ilmek için başlangıç pozisyonuna getirirler. 1 ve 6 kamları iğneye öyle bir hareket vermektedir ki iğnenin dili atalet kuvvetlerinin etkisi altında hareket almasın. Şekil Çift yönlü yuvarlak çorap örme makinesinde kam görünümü (Moiseenko, 1989) 58

70 Şekil Birinci tip iğne hareket eğrisi (Moiseenko, 1989) Şekil İkinci tip iğne hareket eğrisi (Moiseenko, 1989) İğne tabanının karakteristik durumlarına göre iğnenin durumlarındaki yer değişme eğrisi çizilir. İğnelerin iki farklı hareket eğrisi vardır. Bu eğriler hareket eğrisinin yerleşimine bağlı olarak birbirlerinden farklılık gösterirler. Eğrinin ab kısmında ipliklerin iğne üzerine yerleştirilmesi işlemi gerçekleştirilir. Birinci tip hareket eğrisinin ab kısmı MM düzleminden yaklaşık mm yüksekte yerleşmektedir. Bu sayede ipliğin iğne tarafından kesin olarak tutulması sağlanmış olur. İplik gezdiricinin alt kısmı çalışmaya başlama anında ab ve MM 59

71 düzlemleri arasında öyle bir konumda bulunur ki gezdiriciden çıkan H ipliği iğne çengelinin ucundan mm aşağıda yer alır. İkinci tip eğrilerde değeri sıfıra eşittir. Yani eğrinin ab kısmı MM düzlemiyle çakışır (Şekil 3.9). Bu durumda iplik gezdiricinin alt kısmı çalışmaya başlama anında MM düzleminden aşağıda yerleşir ve iğne çengelinin ucundan kadar uzakta kalır. Sonuç olarak birinci tip eğrileri takip eden sistemde iplik, kilit kamlarının hareket ilettiği iğnelerin üzerine verilecektir ve kilit kamlarının altından geçen iğneler hareketsiz kalacaktır. İkinci tip eğrilerde iplik, iğnelerin hareketinden bağımsız olarak tüm iğneler tarafından alınacaktır. Bundan dolayı birinci tip eğrilerin kullanımı daha avantajlıdır. Birinci tip iğne hareket eğrileri iki işlemli çorap üretim işleminde, ikinci tip eğriler ise tek işlemli çorap üretiminde kullanılırlar (iğne gruplarının farklı eğriler boyunca hareket etmesi gerekli olmadığında ikinci tip hareket eğrisi kullanılır). İkinci tip eğrilerin birinci tip eğrilere göre avantajı iğnelerin 2-4 mm daha az yer değişme yapmasıdır Çift yönlü örme makinesinde iğne yer değişmesinin hesabı İlk önce iğnenin başlangıç pozisyonuna gelme yüksekliği yi bulalım (Şekil 3.10a). Bu durumda eski ilmek açık dilin üzerinde dilin ucundan a mesafesi kadar uzakta yerleşmiş olur (Şekil 3.10c) denklemini tek yönlü örme makineleri için elde ettiğimiz benzer 3.8 denklemiyle kıyasladığımızda başlangıç durumunda iğnenin yer değişmesi nin birebir eşit olduğu görülmektedir. 60

72 Şekil Çift yönlü örme makinelerinde iğnenin hareketi (Moiseenko, 1989) İğnenin tam yükselmesi için gerekli olan yüksekliğini, eski ilmeğin iğnenin dilinden iğnenin gövdesine geçme şartına göre değil de ilmeğe eğim verme kamının yüksekliğine göre hesaplamak gerekir. Bunun nedeni iğneyi yüksekliğine yükselten kam ile eğim kamının tek kam şeklinde üretilmesidir. (3.12) Denklemde K-iğne topuğunun yüksekliği, - iğne topuğunun eğim kamının köşesi ile çarpışmamasını sağlamak için verilen ek mesafedir ( ). Bu hesaplama sonucu iğnenin kadar yükselmesi ilmeğin iğne dilinden iğne gövdesine geçmesi için gerekli olan yer değişmeden fazla olacaktır. Sonuç olarak iğnenin toplam yer değişmesi H da daha fazla çıkacaktır. (3.13) 61

73 İkinci tip eğri kullanıldığında olduğu için iğnenin toplam yer değişmesi 3.13 denkleminin sonucundan 2-4 mm daha az olacaktır Eğim derinliğinin hesaplanması İlmek iplik uzunluğu, örmenin en önemli parametrelerinden biridir. Çubuk ve sıra sıklıkları ile ilmek yoğunluğu gibi örmenin diğer önemli parametreleri de bu parametreye bağlıdır. Öte yandan, ilmek iplik uzunluğu, ilmek oluşum aşamasında parametrik bir fonksiyon görevi görür. İlmek iplik uzunluğunu etkileyen temel faktör örme bölgesinde bulunan örme noktasıdır. İğne, örme noktasına (başka bir deyişle ipliğin iğne kancası tarafından çekilip, önceki ilmeğin içerisinden geçirilerek getirildiği nokta) kam profili doğrultusunda, platin veya platin yoksa iğne silindirindeki iğne kanalları yardımıyla getirilir. Örme noktasının derinliği, iğne kancasının iplikle temas ettiği noktadan kumaş oluşum çizgisine veya platinlerin çenesinin yüzeylerine olan uzaklık olarak kabul edilir. Platinler kullanıldığı zaman kumaş oluşturma düzlemi görevini iğnelerin gövdesi üstlenir. Örme makinesi tasarımında ilmek iplik uzunluğunun, dolayısıyla örme noktasının yerinin büyük hassasiyetle hesaplanması gerekir. Hesaplamada ipliklerin rijit olduğu varsayılır. Ayrıca bir önceki ilmeğin ilmek boyuna etkisi yok kabul edilir. Örme noktasının hesaplanması için çok sayıda yöntem vardır. Burada Milçenko nun verdiği yöntem kullanılacaktır. Şekil 3.11 de 1-2, 2-3, 3-4, 4-5 kısımlarından oluşan örme bölgesinin görünümünün yarısı verilmiştir. 62

74 Şekil Örme bölgesi kesit görünümü (Moiseenko, 1989) Denklemde kullanılan notasyonlar aşağıda verilmiştir: 63

75 İlmeğin orta çizgisinin iğne hareket doğrultusu üzerine göre izdüşümü eğim derinliğine eşit olacaktır. Şekil 3.11 e göre yarım ilmeğin dikey düzlem üzerinde izdüşümü aranan eğim derinliğini verir. Şekilden, veya (3.14) 3.14 denkleminden h eğim derinliğini bulmak için ilk önce ve x in bilinmeyen olarak dâhil olduğu denklem sistemini yazmak ve çözmek gerekir. Bu denklem sistemleri için iplik merkez çizgisinin kısımlarıyla ifade edilen uzunluğun bulunması için yazılan denklemleri kullanmak mümkündür. (3.15) (3.16) Bu denklemleri çözmek için yi sıralara ayırmak gerekir. (3.17) (3.18) 3. değerden itibaren sayıların çok küçük olduğunu göz önünde bulundurursak ve aşağıdaki gibi yazılır: (3.19) (3.20) 3.19 ve 3.20 denklemlerinden elde edilmiş ve değerlerini 3.16 denkleminde, x değerini ise 3.15 denkleminde yerine koyarsak; 64

76 (3.21) alınır. (3.22) (3.23) (3.24) (3.25) Burada: olarak sadeleştirilirse sonuç olarak şu değere ulaşılır. (3.26) 3.26 denklemini çözerek nin radyan cinsinden değerleri bulunur. Bundan sonra 3.21 denkleminden in değeri bulunur ve sonuç olarak 3.14 denkleminden ilmeğin eğim derinliği hesaplanır. 65

77 Şekil İğnenin platinlere göre yerleşiminin ilmek uzunluğuna etkisi (Moiseenko, 1989) 3.26 denklemi 3. dereceden bir denklemdir ve matematik çözümü yoktur. Böyle denklemleri grafik yöntemle veya bilgisayar kullanarak çözmek mümkündür. Eğim noktasına gelen iplik, bir önceki ilmeğin içerisinden geçerek veya direk besleme ünitesinden çekilerek alınabilir. Besleme ünitesinden gelen ipliğin gerilmesi düşük olduğundan kopmalar azalır, teknolojik proses iyileşir. Ancak bu durumda ipliğin gerilmesi düşük olduğu için ilmek yapıları farklılık gösterebilir. İpliklerin ilmekten geçerek eğime girmesi durumunda ipliklerin kopma olasılığı artar. Ancak ilmek yapıları iyileşir. Örme yönteminde ipliklerin eski ilmek içinden geçerek gelmesi durumunda eğim kamının alt kısmında 2-3 iğne adımına eşit yatay alan öngörülür. Bu alan eğim verilirken iplikte oluşan gerilme sonucu iğnenin yükselmesini engeller. Örme yöntemi ile ilmek oluşturmada esnek uçlu iğneler eğim gerilmesi yüzünden deforme olur. İğnelerin elastikliği ve rijitliği değişiklik gösterdiğinden bunların maruz kaldıkları deformasyonlar farklı değerlerde olurlar. Bu da örmede, örme yapısında farklılıklara sebep olur (Öte yandan iğnelerin aldığı bu deformasyon bazı örme ürünlerinin elde edilmesinde avantaja dönüşür). 66

78 Eğim esnasında iğne platinlerin merkezinde yer almalıdır. Bu şart yerine getirilmezse ilmekteki iplik uzunluğu hesaptakinden fazla çıkar. Sonuç olarak kumaşın üzerinde bozukluklar olur. Şekil 3.12 de bu bozukluğun nasıl oluştuğu gösterilmiştir. İlmek oluşum elemanlarının ölçülerini ve ipliğin kalınlığını göz ardı edersek, Şekil 3.12 den eğim yüksekliği h; (3.27) denklemi ile hesaplanabilir. Burada ilmekteki iplik uzunluğu, makine inceliğidir. Şekil 3.12b den iğnenin merkezde yerleşmediği durum gösterilmiştir. Bu durumda ilmekte olan iplik uzunluğu aşağıdaki hesaplamalarla bulunur. (3.28) 3.22 denkleminin e göre türevini alıp sıfıra eşitlersek, eğim derinliğine denk gelen ve ilmekteki iplik uzunluğunun minimum değerde olmasını sağlayan in değerini buluruz. (3.29) (3.30) Sonuncu eşitliğin her iki tarafının da karesi alınırsa denklem aşağıdaki gibi olur: (3.31) Bu denklemi çözersek nin minimum olmasını sağlama şartına göre alınır. 67

79 den farklı olduğu durumda ilmekteki iplik uzunluğu artar. Söz konusu denklem çıkarılırken eski ilmeklerin yeni ilmeklere olan etkisi yok sayılmıştır. Bu koşul atkılı örme yönteminde yerine getirilir. Fakat çözgülü örmede, yeni oluşan ilmekler eski ilmekler ile temas halinde olduklarından bu koşul sağlanamaz. Şekil 3.13 de 1- eski ilmeğin n kesitini, 2- yeni ilmeğin n kesitini göstermektedir (Şekil 3.13a). Eski ilmekle yeni ilmek temas halinde olduğundan yeni ilmeğin nominal uzunluğu hesaplanan uzunluktan fazla alınacaktır. Bu farklılık eski ilmeğin gerilmesine ve kumaşın çekilmesine bağlıdır. Şekil Eski ilmeğin yeni ilmeğe etkisi (Moiseenko, 1989) 3.4. Eğim Açısı Teoremi Eğim esnasında iplik gerilimi Eğim işleminde birkaç iğne ve platin yer alır. Başka bir deyişle eğim sırasında birkaç ilmek aynı anda oluşmaktadır. Eğim sırasında ipliğin, platin ve iğnelerle temas sayısı arttıkça ipliklerin kopma ihtimali artar. Temas sayısı azaldığında ise iğnelere veya platinlere hareket veren kam mekanizmasının çalışması zor hale gelir. 68

80 İpliklerin elastiklik kuvvetleri ve rijitliğiini göz ardı edersek eğim sırasında iplikte oluşan gerilmeyi Euler denklemiyle çözmek mümkündür. Atkılı örme yöntemiyle ilmek oluşma sistemi Şekil 3.14 de, çözgülü örmede ilmek oluşum sistemi Şekil 3.15 de gösterilmiştir. Şekillerde: İ platin iğne sarılma açılarıdır. Şekil Platinlerle ipliğe eğim verilmesi (Moiseenko, 1989) 69

81 Şekil İğnelerle ipliğe eğim verilmesi (Moiseenko, 1989) Eğim sırasında ipliğin aldığı maksimum gerilme aşağıdaki denklemle bulunur. Atkılı örmede: (3.32) Çözgülü örmede: (3.33) Denklemlerde: İpliğin giriş bölümünde aldığı gerilmedir (Bobinden ilmek oluşma sistemine kadar olan kısımlardaki iplik gerilmesidir). Platinle iplik arasındaki sürtünme katsayısıdır. İplikler arasındaki sürtünme katsayısıdır. 70

82 ve açıları eğim derinliği h ye bağlı olarak artarlar. Aynı zamanda eğim işleminde yer alan iğne ve platinlerin sayısı eğim derinliği h ye ve eğim açısı ye bağlıdır. nin değeri azaldıkça daha çok iğne ve platin eğim işleminde yer alır. Bunun sonucu olarak, eğim sırasında ipliklerin gerilmeleri artmaktadır ve 3.33 denklemleri ile ipliğin rijitliği göz ardı edilerek hesaplanan iplik gerilmesinin değeri, herhangi bir zamanda ipliğe pratikte etkiyen gerilmelerden düşüktür. Bunun nedeni ipliğin rijitliğinin göz ardı edilmesi ve denklemlerin buna göre çözülmesidir. İplik, çapı küçük olan yüzeylerden geçtiğinde rijitliğinden dolayı oluşan gerilmenin değeri artar. İpliğin gerilmesini ipliğin rijitliğini göz önünde bulundurarak hesaplamak için V. N. Garbaruk aşağıdaki denklemi kullanmayı önermiştir: (3.34) Denklemde; ve ipliğin giriş ve çıkış kollarındaki gerilme, iplik malzemesinin elastisite modülü, ipliğin n kesit alanının eksenel momenti, çapıdır. iplik çapının ve ipliğin temasta bulunduğu yüzey çapının toplam Böylelikle iplik rijitliğini göz önünde bulundurduğumuzda 3.32 ve 3.33 denklemleri aşağıdaki şekli alırlar: (3.35) (3.36) 71

83 Şekil İpliğin silindirik yüzey boyunca hareketi (Moiseenko, 1989) 3.34, 3.35 ve 3.36 denklemlerinde, denklemin sağındaki ikinci değişken iplik rijitliğinin iplik gerilmesine olan etkisini göstermektedir. Denklemlerden görüldüğü gibi bu etki çapının karesi ile doğru orantılıdır ve 3.36 denklemlerinden elde edilen değerler, 3.32 ve 3.33 denklemlerinden elde edilen değerlerden %20 daha fazladır. Öte yandan belirtmek gerekir ki, ve açıları rijitlikten dolayı küçülme gösterir. Ancak bu küçülme çok düşük olduğundan göz ardı edilebilir Teknolojik ve mekanik eğim açıları Eğim kamı doğrusal profile sahip olduğu zaman, platinin boğazının çizgisi, düzlemine paralel çizgisi boyunca eğim verdiğinde (Şekil 3.14) veya iğne çengellerinin iç yüzeyinin çizgisi çizgisine paralel çizgisi boyunca eğim verdiğinde oluşan açısına teknolojik eğim açısı olur. Yukarıda belirlediğimiz gibi bu açının değeri eğim esnasında iplik gerilmesine etkiyen en önemli faktörlerden birisidir. Bu açının değeri azaldıkça iplik gerilmesi artar ve belli bir değerin altına indiğinde ipliklerin gerilmesi kopma gerilmesinin üstüne 72

84 çıktığından örme işleminin gerçekleşmesi imkânsız hale gelir. Bundan dolayı teknolojik eğim açısının mümkün olduğu kadar büyük olmasına özen gösterilmelidir. Şekil 3.15 den anlaşıldığı gibi iğne çengellerinin oluşturduğu çizgisi eğim kamının KK çalışma yüzeyine paralel yerleşmektedir. KK çalışma yüzeyinin eğimi ile işaretlenmiştir. Bu açıya mekanik eğim açısı denir. Ala alınan durumda mekanik ve teknolojik eğim açıları birbirine eşittir. Bir sonraki bölümde mekanik eğim açısının, iğne tabanının kamla teması sırasında ortaya çıkan darbeleri ve iğnenin hareket ettirilmesi için iğne tabanına uyguladığı baskıyı etkilediği ele alınacaktır. Orada gösterilecektir ki nin artması ile darbe ve basıncın değerleri artar ve mekanik eğim açısının kritik değerine varıldığında iğnenin iğne yuvasında kilitlenmesi olayı ortaya çıkar. Böylelikle mekanik ve teknolojik eğim açılarından birbirine zıt istekler oluşur. Bundan dolayı da öyle örme sistemlerinin oluşturulması gerekir ki elde edilsin Yükseltme ve kilit kamı profillerinin basınç ve yükselme açıları Bilindiği gibi örme makinelerinin çalışma uzuvları örme sistemine ve yöntemine bağlı olarak ortaklaşa (birlikte) veya ardışık ya da ilmek oluşum işlemine bağlı olarak bir süre birlikte ve bir süre ardışık hareket etmektedirler. Çalışma uzuvlarının birlikte hareketi kamlar, eksantrikler veya çok uzuvlu kol mekanizmaları yardımıyla gerçekleştirilirler. Ardışık hareketler ise kam sistemindeki farklı kamların yardımıyla gerçekleştirilir. Şekil 3.17 ve Şekil 3.18 den yükseltme kamının ve kilit kamının ABC profili gösterilmiştir. Kam (Şekil 3.17, 1 numaralı uzuv) açısal hızıyla dönme hareketi yapmaktadır. Bunun sonucu 2 numaralı uzuv açısal hızı ile salınım hareketi almaktadır. 2 numaralı uzvun B noktasında oluşan hızı denklemi ile hesaplanır. 73

85 Burada; 1 numaralı uzvun B noktasındaki hızıdır (taşıma hızı). 2 numaralı uzvun temas alanında 1 numaralı uzva göre kayma hızıdır. 2 numaralı uzvun temas noktasındaki toplam hızıdır. Eğer iğne veya çalışma uzvu hareketsiz yuvada hızıyla hareket eden kamın etkisiyle yer değiştirirse benzer bir hız denklemi kilit kamı için de yazılabilir (Başka bir deyişle, hareketsiz iğne silindiri ve hareketli kam sistemi olan örme makineleri için bu denklem aynen yazılabilir). Hareketsiz kam mekanizmaları için (iğne silindiri hareketi iken), 2 numaralı uzvun temas noktasında 1 numaralı uzva göre aldığı kayma hızı denklemi ile hesaplanır. Bu denklemden sonucuna ulaşılır. Bu durumda, iğne yuvası boyunca hareket eden uzvun mutlak hızı değil bağıl hızıdır. hızı ise kayma hızıdır. Şekil Kam profilinin basınç ve yükselme açıları (Moiseenko, 1989) 74

86 Şekil Kilit kamının profilinin basınç ve yükselme açıları (Moiseenko, 1989) ABC profilinin B temas noktasında KK teğet ve nn normalleri çizelim. nn normali ile hızı arasındaki açı kamın basınç açısıdır. ve hızları arasında kalan açısı ise kamın yükselme açısıdır. Bu açıların değerleri, ilmek oluşturma mekanizmalarının kinematik ve dinamik parametrelerini büyük ölçüde etkilerler. Kam için hız planından (3.37) (3.38) denklemleri elde edilir (Bakınız: Şekil 3.17). Kayma hızı ise aşağıdaki denklemle bulunur:. (3.39) 75

87 Mekanizmanın kinematik özelliğini karakterize eden hareket iletim katsayısı (3.40) eşitliğiyle bulunur. Kam mekanizmaları için bu katsayının büyümesi ve açılarının birlikte veya tek tek artırılması ile mümkündür. Kilit kamları içeren örme sistemlerinin karakteristik özelliği, iğne yuvasının (P) hızına dikey olarak yerleşmesidir (Şekil 3.18). Bu nedenden dolayı = alınır. Bunu göz önünde bulundurduğumuzda denklemleri daha basit bir forma indirgenirler. (3.41) (3.42). (3.43) Sonuç olarak; kilit kamları olan örme mekanizmaları sadece kam mekanizmaları ile çalışan örme mekanizmalarına göre hareket iletim katsayısının değiştirilmesine daha az müsaittirler Eğim sırasında ipliklerin hareketinin engellenme derecesinin düşürülmesi Eğim sırasında ipliklerin hareketinin engellenme derecesinin düşürülmesi yani örme işleminden istenilen taleplerin yerine getirilmesi ve iğne tabanlarının darbelerden korunması için çok sayıda farklı örme mekanizmaları tasarlanmıştır. Bu mekanizmalardan önemli olanları aşağıdakilerdir: 76

88 Kırık veya eğik çizgilerden oluşmuş profile sahip eğim kamları. Kırık profile sahip kamlar (Şekil 3.19a) iğne tabanının kamlarla temas açısı in küçük olmasını sağlarlar. Sonuç olarak bu temas daha küçük bir darbeyle gerçekleşmiş olur. Eğim ise daha büyük açısı altında gerçekleştiğinden ipliklerin hareketini engelleme derecesi azalır. Bu tür kamlarda BC alanında kamın yüksekliği eğimin maksimum değerine eşit olmalıdır. Eğik çizgiden oluşan profillerde (Şekil 3.19b) kırık çizgiden oluşan profillerdeki gibi iğne tabanının kamla teması küçük açısı altında, eğim işlemi ise açısının büyük değerleri altında gerçekleşmektedir. Kırık çizgili profilden farklı olarak bu profillerde temas açısının değeri den ye kadar belli bir kural dâhilinde sürekli değişiklik gösterir. Şekil Eğim kamları (a-kırık profil, b-eğrisel profil) (Moiseenko, 1989) Konik iğne silindirleri. Bu silindirler kesik konik şeklinde yapıldığından iğnenin kafası dönme merkezine göre daha küçük yarıçapı ile, iğne tabanı ise daha büyük yarıçapı ile temas etmektedir. Bundan dolayı iğnenin ipliklerle ve kamın iğne tabanı ile temas hızları farklı olmaktadır. 77

89 Şekil Konik iğne silindirinde teknolojik ve mekanik eğim açılarının farklılığını gösteren şema (Moiseenko, 1989) İğnenin tabanı ve kafası için hız planlarının çizerek iğnenin iğne yuvasında hareketi esnasında aldığı hızını iğnenin kafası ve tabanı için hesaplayalım. ; (3.44) (3.45) ; (3.46). (3.47) Fakat olursa, (3.48) 78

90 denkleminden, (3.49) veya, 3.44 ve 3.45 denklemlerinden elde ettiğimiz değerleri 3.49 denkleminde yerine koyarsak, ; (3.50) (3.51) ve, dolayısıyla, (3.52) yani denkleminden anlaşılıyor ki, ve yarıçapları arasındaki fark büyüdükçe, yani iğne silindirinin konikliği ve iğnenin topuğu ve çengeli arasındaki uzunluk arttıkça, mekanik eğim açısı ( ) ve teknolojik eğim açısı arasındaki fark da aynı ölçüde artar. Ancak konik silindirli örme makineleri örme mekanizmasının karmaşık olmasından dolayı yaygın değillerdir çünkü iğne aralıkları uzaklığı değişik alınırlar. Çift sistemli ve konik iğne silindirli örme makinelerinde (Şekil 3.21). olduğu için Genelde çift iğne yataklı yuvarlak örme makinelerinin ikinci yatağında düz bir disk ve üzerinde radyal pozisyonda yerleşmiş iğneler kullanılır. Bu halde, iki konik iğne 79

91 yatağı olan makinelerdeki gibi, mekanik eğim açısı küçük çapta teknolojik eğim açısı ise büyük çapta yerleşir. Bunun sonucu olarak mekanik eğim açısı teknolojik eğim açısından büyük alınır. Çok önemli olan bu yetersizlik çift iğne yataklı makinelerin tasarımında mutlaka göz önünde bulundurulmalıdır. Şekil Konik silindirli çift örme sistemli makinelerde teknolojik ve mekanik eğim açılarının farklılığı (Moiseenko, 1989) Kaldıraç transferi. İ iğnesi iğne yuvası içinde K kilit kamından hareket alarak O noktası boyunca salınım hareketi yapan çift kollu P kaldıracından hareketi alır. Diyelim ki, kilitler sabit iğne silindiri ise P kaldıraç sistemi ile birlikte açısal hızı ile dönüyor. Çift kollu P kaldıracının 1 ve 2 noktalarında hızı sırasıyla şu şekilde olacaktır: (3.53) (3.54) 80

92 Şekil İğneye kaldıraçla hareket iletiminde kilit ve kaldıracın ortak hareketi (Moiseenko, 1989) Herhangi bir t zamanı için, K kilit kamının hareketi altında P kaldıracının sol kolu (1 noktası) yüksekliği kadar yükselir, bu esnada sağ kol (2 noktası) derinliği kadar alçalır (Bakınız: Şekil 3.22). (3.55) Kilit kamının etkisiyle kaldıracın 1 ve 2 noktalarının aldığı yer değişme hızı aşağıdaki değerlerde olacaktır: (3.56) (3.57) 81

93 ve hızları karşılıklı dikey düzlemler üzerinde yerleştiklerinden hız vektörleri arasındaki açı her zaman 90 ye eşittir ve hız planı dik üçgen şeklindedir. Hız planından (Şekil 3.23); (3.58) (3.59) Bu denklemlerde 3.53 ve 3.54 denklemlerini göz önünde bulundurarak; (3.60) (3.61) denklemlerini elde ederiz. Bu denklemlerin sonuçları 3.57 denklemlerinde yerine yazılarak bulunur. açısının değeri (3.62) Buradan; (3.63) veya (3.64) 82

94 Şekil İğneye kaldıraçla hareket iletim sisteminde teknolojik ve mekanik eğim açıları (Moiseenko, 1989) Kaldıracın 1 numaralı noktasının eğim izdüşümünün eğim açısına eşittir, bir başka deyişle mekanik eğim açısına eşittir: açısı K kamının profilinin (3.65) İğne tabanının 2 numaralı noktasının eğim açısı P kaldıracının 2 numaralı noktasının eğim açısına ( eşittir. Öte yandan iğnenin tabanı ve çengelinin yer değişme eğimleri eşittirler. Bundan dolayı teknolojik eğim açısı açısına eşit olur. (3.66) 83

95 3.64 denkleminden, yani sonucu çıkar. Mekanizmada olması gereken şart gerçekleştirilmiş olunur. Sonuç olarak oranı ve kaldıracın kollarının oranı ne kadar büyük olursa, teknolojik ve mekanik eğim açıları arasında da bir o kadar büyük bir fark oluşacaktır. Kaldıraçlı hareket iletim mekanizmasına örnek olarak süprem örme makinelerindeki hareket iletimini gösterebiliriz (Şekil 3.24). Şekil Süprem makinelerinde platinlere hareket iletimi (Moiseenko, 1989) 2 numaralı platin 3 numaralı eğim kamının etkisiyle 5 ekseni boyunca dönerek 1 numaralı eğim platinine hareket iletir. Böylelikle ipliklere gerekli eğim verilmiş olur. Platinlerin sabitlenmesi için 4 numaralı yay kullanılır. Platinlerin kullanılması sonucu süprem makinelerinde teknolojik eğim açısı büyürken mekanik eğim açısı küçülür. (3.67) 84

96 3.5. İlmek Oluşturma Elemanlarının Karşılıklı Yer Değiştirmesi Teknolojik eğim açısının büyütülmesi ve mekanik eğim açısının küçültülmesini, örme elemanlarına karşılıklı yer değişme vererek de gerçekleştirmek mümkündür. Şekil İğne ve platinlerin karşılıklı hareketinde mekanik ve teknolojik açılarının farklılığı (Moiseenko, 1989) Çevirme düzlemi hareketsiz olduğunda iğne çengeli, eğim işlemi sırasında kumaş oluşum çizgisinde eğim derinliği h kadar yer değiştirmelidir. Bu sırada iğnedeki yer değiştirme miktarı a kadar olur (Şekil 3.25). (3.68) olduğunda, teknolojik eğim açısı mekanik eğim açısına eşit olur. Mekanik eğim açısının küçültülmesi ve teknolojik eğim açısının sabit kalması için, başka bir deyişle olması için, ipliklere eğim verirken çevirme düzleminin hareket ettirilmesi gerekmektedir. Böylelikle iğne kadar aşağıya indiğinde platinler kadar ters yönde hareket alırlar. Sonuç olarak; 85

97 ya da (3.69) Denklemden de görüldüğü gibi mekanik eğim açısı e eşit olacak - - teknolojik eğim açısı ise sabit kalacaktır. (3.70) Yani olacaktır İlmek Oluşturma Elemanlarının Boyutlarının Seçilmesi İlmek oluşturma elemanlarının parametreleri örme makinesinin sınıfına bağlı olarak seçilirler. Örme oluşma işlemiyle bağlı olmayan elemanların parametreleri ise mukavemet hesaplarına göre belirlenir veya konstrüksiyona göre seçilir. Örneğin, dilli iğnenin kalınlığı mukavemet şartlarına göre belirlenir. Genel olarak ye eşit seçilebilir. Denklemde d - çengelin çapıdır. ve ölçüleri konstrüktif olarak seçilirler. değeri silindirin yüksekliğine göre, değeri ise makinede kullanılacak iplik kalınlığına göre seçilir. seçilirken ipliğin, dilin altına düşmesinin sağlanması şartı aranılır. ve değerleri, ilmek uzunluğuna etkiyen parametrelerdir. Bundan dolayı bu parametreler önceden belirlenmiş bir kalitede belli tolerans sınırları dâhilinde üretilirler. Modern makinelerde bu ölçüler kalitelerde üretilirler. İğne çengelinin S yüksekliği, çengelin uzunluğu ve iğnenin diğer parametreleri direkt olarak makinenin sınıfına bağlıdır. Bu ölçülerin değerleri yüzyıllar boyunca yapılmış deneyler sonucu belirlenmiştir. Örnek olarak düz örme makineleri için S değerinin nasıl tespit edildiğini inceleyelim (Şekil 3.26a). Diyagramda iğnenin S ölçüsü makinenin sınıfına göre belirlenir. Deney değerlerinin analiz yöntemini kullanarak S için alınmış noktaları bir eğri şeklinde birleştirerek bu eğrinin denklemini aşağıdaki şekilde yazabiliriz: 86

98 (3.71) 3.71 denkleminde makine sınıfı yerine iğne adımı değerini yazarsak, denklem şeklini alır. (3.72) Bu denkleme göre (3.72) iğne adımı ile çengelin yüksekliği arasında olan bağıntı Şekil 3.26b de gösterilmiştir. Söz konusu yöntemi kullanarak örme elemanlarının diğer parametreleri için de makinenin sınıfına ve/veya iğne adımına göre denklemler türetilebilir. Bu yöntem kullanılarak çorap otomatları için iğne çengelinin yüksekliği 3.73 denkleminde gösterilmiştir. (3.73) (3.74) Çorap makineleri için olabilir. Bu şartı diğer örme makinelerinin tasarımında da kullanmak mümkündür denklemi, sıkı örme yapılar üretilmesi için S nin mümkün olduğu kadar küçük olması gerektiğini gösterir. Öte yandan S nin değeri, ipliğin örme süresince çengel tarafından sağlam bir şekilde tutulmasını sağlamalıdır. 87

99 Şekil İğne çengelinin yüksekliğinin düz örme makinelerinin sınıfına ve iğne adımına göre ilişkilendirilmesi (Moiseenko, 1989) İğnenin dilinin en açık pozisyonundaki uzunluğuna, çengelin en üst noktasından dilin en açık pozisyonundaki en uç noktasına kadar olan uzunluğa da dersek; ve değerleri için aşağıdaki denklemler kullanılır (Milçinka, 1962). (3.75) (3.76) ölçüsü öyle bir değere sahip olmalıdır ki, aynı anda birkaç iplik besleyicisinden ipliğin düzgün ve hatasız bir şekilde alınmasını sağlamalıdır. Yukarıda yazılmış ampirik denklemler tüm makine sınıfları için geçerli olmayabilirler. Bu durumda makineler kaba, orta ve ince sınıflar olmak üzere üç alt gruba ayrılarak her grup için yeni denklemler yazılır. Örneğin 14. sınıf çorap makineleri için S nin değerinin bulunması için aşağıdaki denklemlerin kullanılması önerilir. (3.77) İnce sınıf makineler için ise 3.77 denkleminin kullanılması tavsiye edilir. 88

100 4. ARAŞTIRMA BULGULARI 4.1. Örme Makinelerinin Temel Konstrüktif Parametrelerinin Belirlenmesi Örme makinesinin sınıfı Örme makinelerinin temel konstrüktif parametreleri şunlardır: makinenin sınıfı, iğne adımı, iğne çengelinin kalınlığı, platinin kalınlığı, iğne silindirinin çapı veya düz örme makinelerinde makinenin çalışma eni ve iğne sayısı. Bahsedilen parametreler örme makinesinin teknolojik amacını belirler. Örme makinesinin sınıfı birim uzunlukta (D) yerleşen iğne sayısı olarak belirlenir. Avrupa da ve dolayısıyla Türkiye de ölçü birimi olarak D değeri için İngiliz ölçü birimi inch kabul görmektedir ve olarak alınır. İğne adımını t ile ifade ettiğimizden makine sınıfı denklemi ile hesaplanacaktır. Birim uzunluk değeri olarak İngiliz ölçü birimi inch ya da farklı parametrelerin seçilmesi bir karmaşaya sebep olduğundan ve Avrupa da ve dünyada metrik ölçüm sistemi daha yaygın olduğundan metrik sınıf kavramı önerilmiştir. Bu sistemde mm olarak kabul edilir. Ancak günümüzde bu tarz bir sınıflandırma artık yapılmamaktadır (Garbaruk, 1980). Başka bir öneri de örme makinelerini iğne adımlarına göre sınıflandırmaktır. Bu daha kolay kavranabilen bir sistemdir. Bu sisteme göre makineler 26 sınıfa ayrılmıştır: 0.5; 0.55; 0.6; 0.65; 0.7; 0.75; 0.8; 0.85; 0.9; 1; 1.1; 1.2; 1.3; 1.4; 1.5; 1.6; 1.8; 2; 2.2; 2.5; 3.0; 3.5; 4; 5; 6; İğne tipinin seçilmesi İğnenin parametrelerini belirlemeden önce iğnenin tipinin seçilmesi gerekmektedir. Modern makinelerde üç temel iğne çeşidi kullanılmaktadır. Bunlar; esnek uçlu iğne, dilli iğne ve sürgülü iğnedir. Aynı örmeyi bu iğnelerin üçüyle de elde etmek 89

101 mümkündür. Ancak tasarım açısından en iyi sonuca ulaşmak için en uygun iğne tipinin seçilmesi önemlidir (Garbaruk, 1980). İğne tipinin seçilmesine etki eden başlıca etkenlerden aşağıda bahsedilmiştir. Makinenin sınıfı: Son zamanlarda dilli iğneleri de esnek uçlu iğneler kadar ince yapmak mümkün hale gelmiştir. Bundan dolayı, ince sınıf örme makinelerinde de dilli iğneler kullanmak mümkün olmaktadır. Sürgülü iğneler ise günümüzde çözgülü örmelerde kullanılmaktadır. Genel olarak dilli iğneler 50. sınıf makinelere kadar, esnek uçlu iğneler 60. sınıf makinelere kadar, sürgülü iğneler ise 28. sınıf makinelere kadar kullanılırlar. Öte yandan makinenin sınıfına göre iğne tipi seçilirken, iğnenin konstrüktif yapısını da göz önünde bulundurmak gerekmektedir. Örneğin, esnek uçlu iğnenin profili daha düzgün olduğundan çok sıkı örmelerde dilli iğneye göre daha avantajlıdır. Buna ek olarak, unutulmamalıdır ki, dilli iğneler 34. sınıfın üzerindeki makinelerde verimli olarak kullanılmamaktadırlar. Makinenin konstrüksiyonunun sadeliği: Dilli iğnelerde presleme işleminin olmaması örme makinesinin konstrüksiyonunu önemli ölçüde basitleştirir. Öte yandan dilli iğnelerin kullanımı örme makinesinin desen çeşitliliğini esnek uçlu iğne kullanan makinelere göre yüksek ölçülerde artırır. Sürgülü iğnelerde de pres mekanizmasına ihtiyaç duyulmaz. Ancak sürgünün hareketi için ek mekanizmaya ihtiyaç duyulur. Makinenin konstrüktif sadeliği bakımından dilli iğnelerin kullanılması tavsiye edilir. Verimlilik: Örme makinelerinin hızı, iğnenin yer değiştirmesine bağlıdır. Eşit koşullarda sürgülü iğnelerde yer değişme en az, dilli iğnelerde ise en fazladır. Bunun dışında dilli iğnelerde dilin kapanması için ek süre gerekmektedir. Üretim açısından sürgülü iğneler daha avantajlı sayılırlar. 90

102 Sonuç olarak iğne tipinin seçiminde yukarıdaki üç parametrenin üçünü de ve aynı zamanda daha önceki tecrübeleri de göz önünde bulundurmak gerekir İplik kalınlığının belirlenmesi İğne çengelinin ve platinin kalınlıkları örmede kullanılan ipliğin kalınlığına bağlı olarak belirlenirler. Örmede ipliğin birbirinden ayırt edilmesi gereken teorik kalınlık f ve ipliğin serbest halde kalınlığı F olmak üzere iki farklı kalınlığı vardır. Teorik kalınlık denildiğinde ipliğin elyafları arasında bulunan hava boşlukları dikkate alınmaksızın kalınlığı anlaşılmalıdır. Örme sırasında örme elemanlarının etkisiyle ipliğin kalınlığı teorik kalınlığa eşit olabilir. Serbest halde ipliğin lifleri arasında hava boşlukları yer alır ve bundan dolayı sonucu ortaya çıkar. Teorik kalınlık özel durumlarda kullanıldığından, tasarımda ipliğin serbest haldeki kalınlığı F temel kalınlık olarak ele alınır. İpliğin F kalınlığı mikroskop altında incelenerek tespit edilir. Ancak pratik hesaplamalarda F için ipliğin tex incelik değeriyle ifade edilen incelik değeri kullanılır. İpliğin inceliği denklemiyle hesaplanır. L km, g gram olarak ifade edilir. İplik inceliği numara ile verildiğinde olur (Garbaruk, 1980). Burada L iplik uzunluğu (m), g ise iplik kütlesidir (gram). İpliğin n kesitini mikroskopta incelediğimizde n kesitinin çevreden farklı olduğu görülür. Belli yaklaşımlarla sonsuz uzun ipliğin n kesitinin çember şeklinde olduğu kabul edilebilir. Bu durumda ipliğin kalınlığını (F) aşağıdaki denklemle hesaplamak mümkündür. (4.1) Denklemde - ipliğin özgül ağırlığıdır ( ). Denklemden görüldüğü gibi ipliğin kalınlığı sadece numarasına değil, özgül ağırlığına da bağlıdır. Denklemde değeri sabit olduğundan bu değeri k ile ifade edelim. (4.2) 91

103 Örmede kullanılan ipliklere belli bir büküm verilir. Bükümün amacı ipliğin mukavemetinin artırılmasıdır. İpliğin bükümü, büküm katsayısı α ile ifade edilir. Bilindiği gibi, büküm katsayısı belli bir değere kadar arttığında ipliğin mukavemeti artar. Bunun üzerindeki değerlerde ise mukavemette düşüş gözlenir. Bükülmüş ipliklerde belli bir elastik burucu momentler oluştuğunda, bu momentin etkisi ile iplik açılmaya meyil gösterir. Bu açılmalar örmede ilmek yapısını etkilemektedirler. Eğer açılma yönü ile makinenin dönüş yönü aynı ise ilmekteki açılma miktarı artar, farklı yönlerdeyse açılma miktarı azalır. Açılımdan dolayı ilmek yapısının değişmesini engellemek için örme sanayisinde daha düşük büküme sahip iplikler kullanılır İğne çengelinin ve platinin kalınlıkları İğne çengelinin ve platinin kalınlıklarını tek silindirli yuvarlak örme makinesi örneğinde ele alalım. Bu tip makinelerde ilmek oluşumunda iki ilmek oluşturma elemanı 6 numaralı dilli iğne ve 5 numaralı platin bulunmaktadır. İğne 4 numaralı iğne silindirinde platin ise 3 numaralı platin taşıyıcısında yer almaktadır. Silindirle birlikte dönme hareketi alan iğneler, dikey doğrultuda hareketi sabit 2 numaralı kamlardan almaktadırlar. Platinlere radyal yer değiştirme ise 1 numaralı kamlar yardımıyla iletilir (Şekil 4.1). 92

104 Şekil Tek örme sistemli yuvarlak örme makinesinin konstrüksiyonu (Garbaruk, 1980) 93

105 İğnenin temel parametresi olarak çengel kalınlığı, d kabul edilir. Makinede kullanılan iplik ne kadar inceyse d nin değeri de bir o kadar küçük olacaktır. Bu mantığa dayanarak, platinin temel parametresi olarak platin kalınlığı p kabul edilmiştir. İğne çengelinin, platinin ve ipliklerin kalınlıkları arasındaki bağıntılar örme elemanlarının birbirleri arasındaki minimum uzaklıkları belirleyen önemli değerlerdir. Platinsiz örme sistemlerinde platinin görevini silindirin dişleri üstlenir. Bu durumda dişlerin arasında aynı zamanda iki iplik yer alır. Biri ilmek oluşturmak için yeni alınan iplik, diğeri ise eski ilmeğin bacaklarına ait ipliktir. Bu durumda yeni alınan iplik dişlerin aralığında gerilmeye maruz kalırken eski ilmeğe ait iplik ise dişlerin arasında asılı halde serbest kalır. Bu iki iplikten biri diğerinin üzerinde olduğunda eski ilmeğin ipliklerini dişler arasındaki mesafelerin hesaplamasında göz ardı etmek mümkündür. Aynı durum çift silindirli örme makineleri için de geçerlidir. Platinleri hareketli olan örme makinelerinde (çorap otomatlarında) iğne için minimal ara boşluğu iğne yükseldiğinde oluşmaktadır. Bu durumda eski ilmeğin bacakları da ara boşluğunda bulunacaktır. Eğer ipliklerde olan düğüm ara boşluğuna denk gelecek olursa bu boşluk yetersiz hale geleceğinden ipliklerde kopuş meydana gelebilir. Böylelikle tüm örme makinelerinde ilmek oluşturma elemanları arasındaki uzaklığı, yeni ipliğe eğim verme durumu için hesaplamak gerekmektedir (Garbaruk, 1980). Şekil İlmek oluşturma elemanları tarafından ipliğin eğim şemaları (Garbaruk, 1980) 94

106 Şekil 4.2a da tek silindirli örme makinesinde ipliğe iğnenin çengeli yardımıyla eğim verilmesi durumu, Şekil 4.2b de ise platin yardımıyla ipliğe eğim verme durumları gösterilmiştir. Şekilden görüldüğü gibi her iki durumda iğne adımı aşağıdaki denklemle hesaplanacaktır: (4.3) Denklemde d iğne çengelinin kalınlığı, p platinin kalınlığı, x iğne ile platin arasındaki minimal uzaklıktır. İpliğin iğne ve platinler arasında sıkışmaması için onun kalınlığı her zaman x değerinden küçük olmalıdır. Bundan dolayı makine inceliği t ye bağlı olarak iğne çengelinin ve platinin kalınlıkları belli değerlerde yapılmaktadır. Bu üç parametre arasındaki ilişki deneyimler sonucu elde edilmiştir. Çizelge 4.1 de makine inceliği t, iğne çengelinin kalınlığı d, platin kalınlığı p, iplik kalınlığı F ve iğne ile platin arasındaki minimal uzaklık x in farklı makineler için değerleri hesaplanarak verilmiştir. Çizelgeyi kullanarak iğne adımı t bilindiğinde iğne çengelinin d ve platinin p kalınlıklarını kolaylıkla bulmak mümkündür. Farklı örme makinelerinde iğne adımı t, iğne çengelinin çapı d, platinin kalınlığı p, iplik kalınlığı F ve iğne ile platin arasındaki uzaklık x değerleri arasındaki bağıntılar ve oranlarını araştırdığımızda birbirine yakın sınıflarda olan örme makineleri için aynı oranların seçilmesinin mümkün olduğu görülmektedir. Bundan dolayı istenilen herhangi bir yeni makine için ve parametrelerini, bu parametleri belli olan bir makinenin sınıfına göre seçmek mümkündür. Matematiksel olarak bu ifadeleri aşağıdaki denklemlerle ifade edebiliriz. (4.4) (4.5) 95

107 Çizelge Farklı makineler için makine inceliği E, iğne çengelinin kalınlığı d, platin kalınlığı p, iplik kalınlığı F ve iplikle platin arasındaki mesafe x arasındaki bağıntılar (Garbaruk, 1980) Makinenin sınıfı Sınıflar d/e p/e x/e x/f t/f Dilli iğneli ,20 0,17 0,315 4,8 yuvarlak ,25 0,17 0,290 1,50 5,2 örme ,30 0,17 0,265 5,7 makinesi Çorap ,18 0,17 0,325 6,9 otomatı ,25 0,17 0,290 2,25 7, ,32 0,17 0,245 9,2 Düz örme makinesi 0,20 0,20 0,300 2,25 7,5 MT tipi örme makinesi Tüm sınıflar 0,46 0,15 0,195 1,50 7,7 Esnek uçlu iğne kullanan çözgülü örme makineleri 0,34 0,20 0,230 1,69 7,4 Cotton makineleri ,30 0,17 0,265 1,50 5,7 96

108 İğne adımı ve makine sınıfı parametresini yeniden ele alalım. Görüldüğü kadarıyla in değerine bağlı olarak makinede kullanılabilecek ipliğin kalınlığı seçilir. Eğer makine inceliği önceden biliniyor olsaydı değerini 4.3 denkleminden hesaplamak mümkün olurdu. (4.6) Örneğin, orta sınıf tek silindirli dilli iğne kullanan yuvarlak örme makineleri için, ve olduğundan oranı olacaktır. Önceki bölümlerde in iplik kalınlığı ten mutlaka büyük olması gerektiği vurgulanmıştır. Çünkü aralığından düğümlerin kolay geçmesi için bu şartın sağlanması gerekir. İplikler genelde dokuma düğümleriyle düğümlenirler (Şekil 4.3). Şekilden de görüldüğü gibi düğüm alanında ipliğin toplam kalınlığı tek ipliğin kalınlığının en azından 2 katı kadar olmaktadır. in değeri seçilirken ancak düğüm kalınlığını göz önünde bulundurmak yetersizdir. Bunun dışında iğnelerin rijitliğini ve iğne çengelinde olan iplik sayısını da dikkate almak gerekir. Şekil Dokuma düğümü (Garbaruk, 1980) İğneler rijitlik açısından iki gruba bölünürler: 1.grup örme makinelerinde iğnelerin rijitliği düğümlerin geçmesini engeller. Dilli iğneler kullanan makineler bu gruba aittirler. 97

109 2. grup örme makinelerinde ise iğnelerin rijitliği düğümlerin kolay geçmesine olanak sağlar. Bundan dolayı bu tip makinelerde in değerini belli oranda küçültmek mümkündür. Öte yandan iplikler aralığından geçtiğinde belli bir ezilmeye maruz kaldıklarından in değerini bu oranda küçültmek mümkün sayılmaktadır. Deneyler ezilme sonucu iplik kalınlıklarının %25 e kadar azaldığını gösterir. Bunu göz önünde bulundurduğumuzda rijit iğneli makinelerde değeri aşağıdaki denklemler ile hesaplamak mümkündür. (4.7) İğnelerin elastikliği aralığının yaklaşık %25 azalmasına imkân sağladığından 3.14 denkleminden bulunan değer %25 düşürülebilir. (4.8) Bazı örme makinelerinde aralığından aynı anda iki iplik geçebilir (Örneğin; çorap makineleri, çözgülü örme makineleri). Bu makinelerde iğne çengelinden aynı anda iki iplik geçmektedir. bu durumlarda 4.7 ve 4.8 denklemleri aşağıdaki formları alırlar: Rijit iğneler için: (4.9) Elastik iğneler için: (4.10) denklemlerini kullanarak makine inceliği ile iplik kalınlığı arasındaki bağıntı bulunur. Örneğin; tek silindirli yuvarlak örme makinesi için: 98

110 (4.11) Buradan da; (4.12) İğne adımı bulunduktan sonra mümkündür. denkleminden makinenin sınıfını bulmak Örnek: İplik kalınlığı mm olsun. mm denkleminden ise mm elde edilir. 99

111 5. TARTIŞMA VE SONUÇ Bu tez çalışmasında, öncelikle literatür taraması yapılarak örme makinelerinin sınıflandırılması ele alınıp detaylı bir şekilde yeniden oluşturulmuştur. İğnelerin farklı makinelerdeki yer değişmeleri ve ipliklerin hareketiyle bu yer değişme miktarının nasıl etkilendiği hesaplanmıştır. Örme esnasında meydana gelen eğim derinliğinin hesabı yapılmış, teknolojik ve mekanik eğim açıları incelenmiş, iğnelerin yer değişmeleri ile birlikte bu parametreler değerlendirilerek ilmek oluşturma elemanlarının boyutlarının seçilmesinde dikkat edilecek hususlar ortaya konmuştur. Örme makinelerinin sınıfı incelenerek iğne tipinin, iplik kalınlığının ve platin kalınlığının neye göre seçileceği açıklanmıştır. Sonuç olarak elde edilen denklemlere ve verilere dayanarak istenilen örme makinesinin tasarım parametreleri hesaplanabilir. 100

112 6. KAYNAKLAR Atasayan, S., Dikişsiz örme seamless teknolojisinde üretimde karşılaşılan kumaş çekme sorunları ve çekmenin optimizasyonu. Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 108 s, İstanbul. Bayazıt Marmaralı, A., Atkı Örmeciliğine Giriş. Bornova/İzmir, E.Ü. Tekstil ve Konfeksiyon Araştırma-Uygulama Merkezi Yayını, Yayın No:9, 158 s, İzmir. Budun, S., Dikişsiz örme makinelerinde iplik beslemesinin kumaşın boyutsal değişimi üzerine etkileri. Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 90 s, İstanbul. Garbaruk, V. N., Örme Makinelerinin Tasarımı. 472 s, Moskova. Groz Beckert, İnternet Sitesi. Erişim Tarihi: Groz Beckert, İnternet Sitesi. Erişim Tarihi: Knowledge for Innovation, İnternet Sitesi. ot_knitting_1_of_2.htm. Erişim Tarihi: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1993, Tekstil Teknolojisi, Bölüm 3 ve 4. Moiseenko, F. A., Örme Makinelerinin Tasarımı. 168 s, Moskova. Raz, S., 1993, Flat Knitting Technology, Universal Maschinenfabrik Heidenheim, Germany. Santeks Makine, İnternet Sitesi. Erişim tarihi: Spencer, D. J., 1998, Knitting Technology: a comprehensive handbook and practical guide, Woodhead Publishing, Cambridge. Soydan, A. S., Küçük çaplı yuvarlak örme kumaşlar ve üretim makinaları hakkında bazı çalışmalar. Dokuz Eylül Üniversitesi, Doktora Tezi, 180s, İzmir. 101

113 Tekstil Mühendisleri Odası, İnternet Sitesi. %20teknik%20bilgi% pdf. Erişim Tarihi: Tekstil Okulu, İnternet Sitesi. Erişim tarihi: Wikipedia, İnternet Sitesi. Erişim Tarihi: Yakartepe M., Yakartepe, Z., 1995, Tekstil Teknolojisi Elyaf tan Kumaş a, 1. Baskı, İstanbul, Cilt:8, s. 102

114 ÖZGEÇMİŞ Adı Soyadı : Duygu ERDEM Doğum Yeri ve Yılı: Çivril, 1988 Medeni Hali : Bekar Yabancı Dili : İngilizce Eğitim Durumu (Kurum ve Yıl) Lise : Denizli Lisesi Lisans : Süleyman Demirel Üniversitesi Yüksek Lisans: Süleyman Demirel Üniversitesi