Bir Fabrikada Çalışan İşçilerde Tükenmişliğin İncelenmesi

Transkript

1 Araştırma/Research Article TAF Prev Med Bull 2010; 9(5): Bir Fabrikada Çalışan İşçilerde Tükenmişliğin İncelenmesi [Investigation of Burnout in Employees Working in a Factory] ÖZET AMAÇ: Bu araştırma, fabrika işçilerinin tükenmişlik düzeyini ve etkileyen faktörleri belirlemek amacıyla yapılmıştır. YÖNTEM: Araştırma kesitsel tiptedir. Araştırmanın evren ve örneklemini bir büyük il merkezindeki bir fabrikanın atölyelerinde çalışan 247 işçi oluşturmuştur. Araştırmanın verileri Kişisel Bilgi Formu ve Maslach Tükenmişlik Ölçeği (MTÖ) kullanılarak toplanmıştır. BULGULAR: İşçilerde yaş ve çalışma süresi azaldıkça tükenmişlik artmaktadır (p<0.05). Üniversite mezunu olan işçilerin Duygusal Tükenme puanları lise ve ilkokul mezunu olan işçilerinkinden daha yüksektir (p<0.05). Çocuğu olmayan işçilerin Duygusal Tükenme ve Duyarsızlaşma puanları, çocuğu olan işçilerinkinden daha yüksektir (p<0.05). Geliri giderine göre çok az/az olduğunu belirten işçilerin Duygusal Tükenme ve Duyarsızlaşma puanları geliri giderine eşit ve geliri giderinden fazla/çok fazla olduğunu belirtenlerinkinden daha yüksektir (p<0.05). SONUÇ: Araştırmanın bulguları yaş, eğitim durumu, çocuk sahibi olma, ekonomik durum ve çalışma süresinin tükenmişlik düzeyinde etkili olduğunu; atölyenin bulunduğu risk bölgesinin ise tükenmişlik düzeyini etkilemediğini göstermektedir. SUMMARY AIM: This study was performed to determine the burnout levels of employees working in a factory and the factors affecting it. METHOD: This is a cross sectional study. The study population and sample consisted of 247 employees working in the workshops of a factory located in the a big city center. Data collection was performed using a Personal Information Form and the Maslach Burnout Inventory (MBI). RESULTS: The mean burnout scores increased (p<0.05) with decreasing age and work years of the employees. The mean Emotional Exhaustion score of the employees who were university graduates were higher than those who were primary school or high school graduates (p<0.05). Mean Emotional Exhaustion and Depersonalization scores of employees with no children were higher than those with children (p<0.05). Mean Emotional Exhaustion and Depersonalization scores of the employees stating that their incomes were much lower/lower than their expenditures were higher compared to those stating that their incomes were equal to their expenditures and those stating that their incomes were higher/much higher than their expenditures (p<0.05). CONCLUSION: The findings of the study indicate that factors such as age, education level, status of having children, economic status, and working years were effective on the burnout levels of the employees while the risk area where the workshop was located did not affect the burnout level. Yasemin Aslan 1, Satı Ünal Ana Bakım Merkez Komutanlığı, Sağlık Kısmı, 2 Gazi Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi, Hemşirelik Bölümü, Psikiyatri Hemşireliği AD, Ankara. Anahtar Kelimeler: Tükenmişlik, İşçi sağlığı, Fabrika. Key Words: Burnout, Workers Health, Factory Sorumlu yazar/ Corresponding author: Satı Ünal Gazi Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi, Hemşirelik Bölümü, Psikiyatri Hemşireliği AD, Ankara, Türkiye. satiunal@gmail.com GİRİŞ Çalışanlar yaşamlarının önemli bir bölümünü iş ortamında geçirmektedir. Bu nedenle iş yaşamı insan yaşamında önemli bir yer tutar. İş ortamındaki birçok etken çalışanın bedensel ve ruhsal sağlığını etkiler. Ayrıca bireyin sahip olduğu iş onun toplumsal konumunu, doyum düzeyini, ailesine sağladığı olanakları ve yaşamdan aldığı zevki belirler. İş yaşamı, insanların yalnızca çalıştıkları zaman dilimi içerisine sıkıştırılamaz, tüm yaşamın her alanına yayılan bir öneme sahiptir (1,2). İşyerindeki çalışma koşulları ve kurulan ilişkiler çalışanlar üzerinde baskı oluşturarak strese neden olabilir (3). İş ortamında uzun süre stres yaşayan ve desteklenmeyen bireylerde tükenmişlik ortaya çıkabilir. Stres ve tükenmişlik araştırmalarına bakıldığında, iki kavramın iç içe olduğu ve tükenmişliğin, yaşanan yoğun stresin sonucu olduğu görülmektedir (4,5). Arı ve Bal ın ifadesine göre 1970 li yılların sonu ve 1980 li yılların başında ortaya çıkan tükenmişlik kavramı ilk olarak Herbert Freudenberger tarafından tanımlanmıştır (5). Herbert Freudenberger tükenmişliği başarısız olma, yıpranma, enerji ve gücün azalması veya tatmin edilemeyen istekler sonucunda bireyin iç kaynaklarında meydana gelen tükenme durumu olarak açıklamıştır. Türk Dil Kurumu nun sözlüğünde ise tükenmişlik gücünü yitirmiş olma, çaba göstermeme durumu olarak tanımlanmıştır (6). Tükenmişlik ile ilgili günümüzde en yaygın kabul gören tanım, konuyla ilgili çalışan araştırmacılar arasında en önemli isim olarak anılan ve Maslach Tükenmişlik Envanterini geliştiren Maslach a aittir. Maslach a göre tükenmişlik, bireylerin işleri gereği karşılaştıkları insanlara karşı 453

2 duyarsızlaşmaları, duygusal yönden kendilerini tükenmiş hissetmeleri ve kişisel başarı ve yeterlilik duygularının azalmasıdır (7). Tükenmişliğin fiziksel ve psikolojik sonuçları vardır. Fiziksel sonuçları arasında yorgunluk, uyku sorunları ve hastalıklara kolay yakalanma görülebilir (8,9). Tükenmişliğin psikolojik sonuçları ise kişisel başarı duygusunda ve benlik saygısında azalma, kendini suçlama eğilimi, kolay sinirlenme, çalışanlardan kaçınma, değişime direnç gösterme, hayattan zevk almama şeklindedir (7,10,11). Tükenmişlikte yaşanan fiziksel ve psikolojik sorunlar iş başarısını dolayısıyla örgüt başarısını da olumsuz yönde etkiler (4). İşe katılımın düşmesi, iş doyumunda azalma, grup bağlılığının azalması, işe devamsızlık, işten ayrılma, performans düzeyi ve kalitesindeki düşüş, hizmet niteliğinin bozulması, işe izinsiz gelmeme, izin bitiminde rapor alma tükenmişliğin örgüt üzerindeki zararlı sonuçlarına örnek olarak verilebilir (12 14). Tükenmişlik çalışanları ve örgütleri etkilediği gibi, aileleri de etkiler. Eş ve aile bireylerinden uzaklaşma, aile içi huzursuzluk, cinsel isteksizlik, aile kutlamalarına katılmama gibi sonuçlar da yaşanabilir (15,16). İş sağlığı hemşirelerinin, çalışan işçilerin sağlığını koruma ve geliştirmede, sorunlarını erken dönemde belirlemede önemli rolleri vardır (17). Tükenmişlik son 20 yıldır birçok iş alanında incelenmesine rağmen, ülkemizde işini fiziksel güç kullanarak yapan işçilerde incelenmesinin örneği çok azdır. Tükenmişliğin örgüt ve birey açısından ciddi sonuçlarının olduğu göz önünde bulundurularak iş yerinde tükenmişliğin ve ilişkili faktörlerin belirlenmesinin önemli olduğu düşünülmüştür. GEREÇ VE YÖNTEM Araştırmanın Şekli Bu araştırma bir askeri fabrikada çalışan işçilerde tükenmişlik düzeyinin incelenmesi ve ilişkili faktörlerin belirlenmesi amacıyla tanımlayıcı tipte yapılmıştır. Araştırmanın Yapıldığı Yer ve Özellikleri Araştırmanın yapıldığı fabrika bir büyük il merkezinde yer almaktadır. Fabrikada atölyelerde ve yardımcı bölümlerde (üretime yönelik faaliyet gösteren bölümler) çalışan toplam 350 işçi bulunmaktadır. Atölyeler genellikle tezgâh başında ayakta durarak çalışmayı gerektiren, çalışma esnasında mevcut birçok riskle karşı karşıya kalınan, çalışırken sağlık ve güvenlik için koruyucu aletlerin kullanıldığı, her gün planlı işlerin yapıldığı birimlerdir. Araştırmanın yapıldığı atölyeler benzer çalışma şartlarına sahiptir ve bu atölyelerde toplam 247 işçi çalışmaktadır. İşçi sağlığı ve iş güvenliği kurulu tarafından fabrikanın bütün bölümlerinin risk analiz haritası yapılmış ve bu bölümler taşıdığı tehlikeler ve riskler bakımından gruplandırılmıştır. Tehlike, bir faaliyet/üretim esnasında yaralanma, ölüm ve hasar meydana getirebilecek veya görevin emniyetle ve istenilen düzeyde yerine getirilmesine engel olabilecek durumdur. Risk, tehlikenin meydana gelme ihtimali ile meydana geldiğinde verebileceği kaybın derecesidir. Bu gruplar 1. risk grubu, 2. risk grubu, 3.risk grubu, 4.risk grubu ve 5.risk grubudur. Taşınan riskler bakımından 1.risk grubu çok hafif, 2.risk grubu hafif, 3.risk grubu ciddi, 4.risk grubu çok ciddi, 5.risk grubu felaketle sonuçlanabilecek tehlikeleri içerir. Bu çalışma fabrikanın atölyelerini oluşturan, benzer çalışma şartları ve ortamlarına sahip 5.risk grubunda yer alan silahlar, metal kaplama, oksijen, dökümhane, elektrik makine bakım, 4.risk grubunda yer alan imalat, lastik plastik yedek parça, tesviye, marangozhane, demir kaynak, 3.risk grubunda yer alan saraçhane, hassas işlem, ambalaj, depolar kısımlarında yapılmıştır. Atölyeler bölümünde işçiler fiziki güç kullanarak benzer ortamlarda çalışmaktadır. 3, 4 ve 5.risk bölgesinde bulunan atölyelerde çalışan işçilerin ayrı ayrı sayıları birbirine yakındır. Yardımcı bölümlerde çalışan işçilerin çalışma şartları ve ortamları atölyede çalışan işçilerden tamamen farklıdır ve statüleri işçi olmasına rağmen atölyede çalışan işçilere göre tamamen farklı işler yapmaktadırlar. Yardımcı bölümler daha çok masa başı işleri gerektirmekte, fabrikada hizmete yönelik işleri kapsamakta olup atölyelerin taşıdığı risklerin olmadığı bölümlerdir. Bu bölümlerde herhangi bir mal üretimi yapılmamaktadır. Yardımcı bölümlerde bulunan kısımlar 1. ve 2. risk grubunda yer almaktadır. Yardımcı bölümler proje, tabldot, personel, maliye, kütüphane, sera gibi hizmetlere yönelik kısımlardır. Fabrikada çalışma saatleri 08:00 17:30 saatleri arasındadır. Öğleden önce ( ) ve öğleden sonra ( ) 15 er dakikalık dinlenme süreleri ve birlikte 60 dakika öğle yemeği olmak üzere günde üç kez ara verilmektedir. Araştırmanın Evreni Araştırmanın evrenini fabrikanın atölyelerini oluşturan imalat kısmı (34 işçi), lastik plastik kısmı (15 işçi), silahlar kısmı (54 işçi), dökümhane kısmı (17 işçi), hassas işlem kısmı (25 işçi), tesviye kısmı (28 işçi), marangozhane kısmı (8 işçi), ambalaj kısmı (8 işçi), demir kaynak kısmı (10 işçi), metal kaplama kısmı (5 işçi) elektrik makine bakım kısmı (13 işçi), saraçhane kısmı (17 işçi), oksijen kısmı (3 işçi) ve depolar kısmında (10 işçi) çalışan 247 işçi 454

3 oluşturmaktadır. Araştırmaya evrenin tamamı alınmıştır. Veri Toplama Araçları Bu araştırmada veriler, iki farklı araç kullanılarak toplanmıştır. Bu araçlar Kişisel Bilgi Formu ve MTÖ dir. Kişisel Bilgi Formu: Kişisel bilgi formunda işçilerin yaş, medeni durum, eğitim durumu, çocuk sahibi olma, birlikte yaşanan kişiler, ekonomik durum, çalışılan atölye, fabrikada çalışma yılı, toplam çalışma yılı, işe devam etme nedeni, iş ortamındaki sağlık ve güvenlik tedbirleri, üstlerden takdir görme, iş yükü ve alınan ücreti yeterli bulma ile ilgili olmak üzere toplam 15 soru yer almaktadır. MTÖ: Maslach ve ark. tarafından geliştirilmiştir (18). Ölçeğin ülkemize uyarlama çalışmaları Ergin tarafından yapılmıştır (19). Ölçek tükenmişliği, Duygusal Tükenme (DT), Duyarsızlaşma (D) ve Kişisel Başarı (KB) olmak üzere üç alt boyutta değerlendirmekte ve 22 maddeden oluşmaktadır. DT alt ölçeği iş hayatında aşırı derecede psikolojik ve duygusal taleplere maruz kalmaktan dolayı yaşanan enerjinin bitmesi durumunu ifade etmektedir. Yorgunluk, bıkkınlık ve duygusal enerjinin azalması ile ilgili dokuz madde yer almaktadır. Ölçekteki 1,2,3,6,8,13,14,16 ve 20.maddeler DT alt ölçeğini oluşturmaktadır. D alt ölçeği bireyin işine ve birlikte çalıştığı kişilere karşı geliştirdiği bir umursamazlıktır. Beş maddeden oluşan D alt ölçeğini 5,10,11,15 ve 22.maddeler oluşturmaktadır. KB alt ölçeği kişinin kendisini işinde yeterli ve başarılı hissetmesi durumunu tanımlamaktadır. Sekiz maddeden oluşan KB alt ölçeğini 4,7,9,12,17,18,19 ve 21.maddeler oluşturmaktadır. MTÖ yü oluşturan üç alt ölçeğin puanları her madde için 0 4 puan arasında değerlendirilir, her alt ölçek için ayrı ayrı toplanarak kişinin alt ölçeklerden aldığı puanlar hesaplanır. DT ve D alt ölçeği olumsuz, KB alt ölçeği ise olumlu ifadeler içermektedir. Kişisel başarı boyutunda puanlama ters yönde yapılır ve düşük kişisel başarı hissi olarak yorumlanır. Bu nedenle DT, D ve KB alt ölçeklerinden yüksek puanlar almak tükenmişliğin arttığını göstermektedir. Buna göre DT ve D alt ölçeklerini oluşturan maddeler hiçbir zaman =0, çok nadir =1, bazen =2, çoğu zaman =3, her zaman =4 şeklinde; KB alt ölçeğini oluşturan maddeler ise ters puanlama ile her zaman=0, çoğu zaman =1, bazen =2, çok nadir =3, hiçbir zaman =4 şeklindedir. Buna göre alt ölçeklerden alınabilecek puanlar; DT için 0 36, D için 0 20, KB için 0 32 arasında değişmektedir. Çalışmamızda, MTÖ değerlendirmesine ait 22 maddenin Cronbach s alpha katsayısı 0.88 bulunmuştur. Bu ölçeğe ait alt boyutların Cronbach s alpha katsayıları DT alt ölçeği için 0,86, D alt ölçeği için 0,70, KB alt ölçeği için 0,75 arasında değişmekte olup bunlar da ölçekte güvenilir bulunmuştur. Uygulama Araştırmanın uygulanması Ocak Şubat 2009 da yapılmıştır. Fabrikadaki bütün atölyeler veri toplama araçlarının uygun doldurulabilmesi için masa ve sandalyeleri olan birer oda içermektedir. Bu odalar işçilerin veri toplama araçlarını gizlilik içinde rahat bir şekilde doldurmaları için uygundur. Anketler araştırmacı tarafından, işçilere elden verilmiştir. Anketler ortalama 10 arlı işçi grupları şeklinde ve 20 dakikada doldurulmuştur. Anket uygulandıktan sonra, araştırmacı tarafından elden toplanmıştır. Verilerin Değerlendirilmesi Bu çalışmada elde edilen veriler SPSS 12 paket programı yardımı ile değerlendirilmiştir. Değişkenlere ait frekans ve yüzdesel dağılımlar verilmiştir. Elde edilen verilerin Shapiro Wilks normallik testi sonucunda normal dağılmaması nedeniyle, iki gruplu karşılaştırmalarda Mann Whitney U testi, üç ve daha fazla gruplu karşılaştırmalarda ise Kruskall Wallis H testi kullanılmıştır. Kruskall Wallis H testi sonucunda anlamlı farklılık bulunduğunda farkın kaynağını belirlemek için Bonferroni Düzeltmeli Mann Whitney testi ile ikili karşılaştırmalar yapılmıştır. Değişkenler arasındaki ilişki ise Spearman korelasyonu ile değerlendirilmiştir. Anlamlılık seviyesi olarak 0,05 kullanılmış olup, p<0.05 olması durumunda anlamlı farklılığın olduğu belirtilmiştir. Etik Konular Uygulama öncesi araştırmanın yapılacağı kurumdan yazılı izin alınmıştır. Anketler uygulanmadan önce araştırmacı tarafından fabrikanın atölyeler kısmında çalışan işçilerle yüz yüze görüşülerek, araştırma hakkında bilgi verilmiş ve araştırmaya katılmanın gönüllülük esasına dayandığı belirtilerek sözel onam alınmıştır. Uygulama sırasında işçilerden ad/soyadı yazmamalarını istemiş ve işçilerin yöneticisi konumunda olan hiç kimsenin cevapları görmeyeceği konusunda güven sağlanmıştır. BULGULAR İşçilerin %20,24 ü yaş, %27,13 ü yaş, %27,94 ü yaş, %20,24 ü yaş ve %4,45 i 51 ve üzeri yaş gurubundadır. İşçilerin %3,64 ü ilkokul, %21,46 sı ortaokul, %68,83 ü lise ve %6,07 si üniversite mezunudur. İşçilerin %97,98 i evli, %2,02 si ise bekâr, boşanmış ya da duldur. İşçilerin %93,52 sinin çocuğu olup, %79,76 sı eş 455

4 ve çocuklarıyla birlikte yaşamaktadır. İşçilerin %53,04 ü ekonomik durumunu; gelir gidere göre çok az/az, %42,51 i gelir gidere eşit ve %4,45 i gelir gidere göre çok fazla/fazla şeklinde tanımlamaktadır (Tablo 1) İşçilerin yaşa göre MTÖ puanları değerlendirildiğinde; işçilerde yaş ile DT, D ve KB alt ölçekleri puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı ters yönde bir ilişki bulunmuştur (p<0.05). İşçilerde yaş azaldıkça DT, D ve KB puan ortalamaları artmaktadır (Tablo 1 ve Tablo 2). İşçilerin eğitim durumuna göre MTÖ puanları değerlendirildiğinde; D ve KB alt ölçeği puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmamış (p>0.05), DT alt ölçeği puanları arasında anlamlı bir fark bulunmuştur (p<0.05). Lise ve üniversite mezunu olan işçilerin DT puanları, ilkokul ve ortaokul mezunu olan işçilerinkinden daha yüksektir (p<0.05) (Tablo 1). Çocuk sahibi olma durumuna göre işçilerin MTÖ puanları değerlendirildiğinde; KB alt ölçeği puanları arasında istatistiksel olarak önemli bir fark bulunmamıştır (p>0.05), DT ve D alt ölçekleri puanları arasında ise istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmuştur (p<0.05). Çocuğu olmayan işçilerin DT ve D puanları, çocuğu olan işçilerinkinden daha yüksektir (p<0.05) (Tablo 1). İşçilerin ailede birlikte yaşadığı kişilere göre MTÖ puanları değerlendirildiğinde; DT ve KB alt ölçekleri puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmamış (p>0.05), D alt ölçeği puanları arasında ise anlamlı bir fark bulunmuştur (p<0.05). Eşi ve çocukları ile yaşayan işçilerin D puanları yalnızca eşi ile, eş, çocuk, aile bireyleri ile ve anne, baba, kardeş, çocuk ile birlikte yaşayanların puanlarınkinden daha düşüktür (p<0.05) (Tablo 1). İşçilerin ekonomik duruma göre MTÖ puanları değerlendirildiğinde; KB alt ölçeği puan ortalamaları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmamış (p>0.05), DT ve D alt ölçekleri puanları arasında ise anlamlı bir fark bulunmuştur (p<0.05). Gelirin gidere göre çok az/az olduğunu belirten işçilerin DT ve D puanları gelirin gidere göre eşit ve gelirin giderden fazla/çok fazla olduğunu belirtenlerinkinden daha yüksektir (p<0.05) (Tablo 1). İşçilerin çalıştığı atölyelerin bulunduğu risk bölgesine göre MTÖ puanları değerlendirildiğinde; DT, D ve KB alt ölçekleri puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmamıştır (p>0.05) (Tablo 3). Fabrikada çalışma yılına göre işçilerin MTÖ puanları değerlendirildiğinde; fabrikadaki çalışma yılı ile DT, D ve KB alt ölçekleri puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı ters yönde bir ilişki bulunmuştur (p<0.05). İşçilerde fabrikadaki çalışma yılı azaldıkça DT, D ve KB puanları artmaktadır (p<0.05) (Tablo 2 ve Tablo 3). Toplam çalışma yılına göre işçilerin MTÖ puanları değerlendirildiğinde; toplam çalışma yılı ile DT, D ve KB alt ölçekleri puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı ters yönde bir ilişki bulunmuştur (p<0.05). İşçilerde toplam çalışma yılı azaldıkça DT, D ve KB puanları artmaktadır (Tablo 2 ve Tablo 3). İşe devam etme nedenine göre işçilerin MTÖ puan ortalamaları değerlendirildiğinde; DT, D ve KB alt ölçekleri puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmuştur (p<0.05). Sevdiği için işine devam ettiğini belirten işçilerin DT, D ve KB puanları işine başka bir iş bulamadığı/mecbur olduğu ve toplumda kabul gördüğü için devam ettiğini belirtenlerinkinden daha düşüktür (p<0.05) (Tablo 4). Sağlık için gerekli tedbirlerin alınmasına ilişkin düşünceye göre işçilerin MTÖ puanları değerlendirildiğinde; D ve KB alt ölçekleri puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmazken (p>0.05), DT alt ölçeği puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmuştur (p<0.05). İş ortamında sağlıkları için gerekli tedbirlerin alınmadığını düşünen işçilerin DT puanları, alındığını ve kısmen alındığını düşünenlerinkinden daha yüksektir (p<0.05) (Tablo 4). Güvenlik için gerekli tedbirlerin alınmasına ilişkin düşünceye göre işçilerin MTÖ puanları değerlendirildiğinde; D alt ölçeği puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmazken (p>0.05), DT ve KB alt ölçeği puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmuştur. İş ortamında güvenlikleri için gerekli tedbirlerin alındığını düşünen işçilerin DT ve KB puanları, kısmen alındığını ve alınmadığını düşünenlerinkinden; kısmen alındığını düşünen işçilerin DT puanları da alınmadığını düşünenlerinkinden daha düşüktür (p<0.05) (Tablo 4). Takdir görmeye ilişkin düşünceye göre işçilerin MTÖ puanları değerlendirildiğinde; DT, D ve KB alt ölçeği puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmuştur (p<0.05). Her zaman üstlerinden takdir gördüğünü belirten işçilerin DT, D ve KB puanları; çoğu zaman, bazen, nadiren takdir gördüğünü ve hiçbir zaman takdir görmediğini belirtenlerinkinden daha düşüktür (p<0.05). Çoğu zaman üstlerinden takdir gördüklerini belirten işçilerin de DT, D ve KB puanları; bazen, nadiren takdir gördüğünü ve hiçbir zaman takdir görmediğini belirtenlerinkinden daha düşüktür (p<0.05) (Tablo 4). İş yüküne ilişkin düşünceye göre işçilerin MTÖ puanları değerlendirildiğinde; DT, D ve KB alt ölçeği puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmuştur (p<0.05)

5 Tablo 1. İşçilerin sosyodemografik özelliklerine göre MTÖ puanları (n=247). TAF Preventive Medicine Bulletin, 2010: 9(5) Yaş DT D KB n % X ±SS Ortanca X ±SS Ortanca X ±SS Ortanca ,24 18,3±6,8 a 19,5 7,4±3,8 eı 8,0 13,6±5,4 k 13, ,13 16,2±6,7 b 18,0 6,4±3,7 fj 6,0 14,5±5,8 l 14, ,94 13,8±7,5 c 14,0 4,9±3,6 g 4,0 12,2±5,9 11, ,24 12,2±7,4 d 12,0 4,4±4,0 hıj 4,0 10,9±5,0 kl 11,0 51 ve üzeri 11 4,45 7,7±5,7 abcd 8,0 3,5±2,4 efgh 4,0 11,9±7,0 13,0 χ²/p 32.2/ / /0.012 Eğitim durumu İlkokul 9 3,64 9,8±8,0 ad 9,0 5,9±3,0 5,0 14,6±6,0 14,0 Ortaokul 53 21,46 12,3±7,2 bc 12,0 5,2±4,1 4,0 11,3±6,1 10,0 Lise ,83 15,4±7,2 cd 17,0 5,7±3,8 6,0 13,1±5,7 13,0 Üniversite 15 6,07 19,3±8,0 ab 21,0 6,7±4,3 8,0 13,9±4,3 15,0 χ²/p 16.5/ / /0.092 Çocuğu olma Evet ,52 14,4±7,5 15,0 5,4±3,8 5,0 12,8±5,8 12,0 Hayır 16 6,48 20,5±3,9 21,5 9,3±2,4 9,5 13,3±4,7 13,0 Z/p 3.440/ / /0.615 Birlikte Yaşanan Kişiler Eş ve çocuklar ,76 14,3±7,4 15 5,3±3,9 abc 5 12,7±5,7 12 Eş ve kendisi 13 5,26 17,7±7,4 21 8,5±3,2 a 8 12,2±5,3 13 Eş, çocuklar ve aile bireyleri Çocuklar ve aile bireyleri 32 12,96 15,8±7,8 16,5 6,4±3,5 b 7,5 14,2±6, ,02 17,8±9,5 24 8,0±4,9 c 10 10,8±5,9 8 χ²/p 5.208/ / /0.492 Ekonomik Durumu Değerlendirme Gelir gidere göre çok az / az ,04 15,8±7,1 ab 17,0 6,3±3,8 cd 7,0 13,5±5,7 13,0 Gelir gidere eşit ,51 13,5±7,5 a 13,0 4,9±3,8 c 5,0 12,3±5,7 12,0 Gelir gidere göre fazla/çok fazla 11 4,45 14,4±9,9 b 10,0 5,5±4,8 d 4,0 10,5±6,8 8,0 χ²/p 6.028/ / /0.104 χ²: Kruskal Wallis H Testi, Z: Mann Whitney U Testi. p<0.05 Düzeyinde anlamlı, p<0.001 İleri düzeyde anlamlı. a,b,c,d,e,f,g,h,ı,j,k,l= Bonferroni düzeltmeli Mann Whitney U testine göre aralarında istatistiksel açıdan önemli fark vardır; p<

6 Tablo 2. İşçilerin yaş ve çalışma özellikleri ile MTÖ puanları arasındaki ilişki (n=247). Özellikler DT D KB rs* p rs* p rs* p Yaş 0, , , Fabrikadaki çalışma yılı 0, , , Toplam çalışma yılı 0, , , *Spearman korelasyonu yapılmıştır. Tablo 3. İşçilerin çalışma özelliklerine göre MTÖ puanları. Çalışılan Atölye DT D KB n % X ±SS Ortanca X ±SS Ortanca X ±SS Ortanca 3.Risk bölgesinde 4.Risk bölgesinde 5.Risk bölgesinde 60 24,29 14,0±7,8 13,5 5,7±3,7 5,5 12,6±5,3 12, ,46 15,7±7,2 17,0 5,8±4,2 5,0 12,9±6,0 13, ,25 14,3±7,5 16,5 5,6±3,7 5,5 12,9±5,8 12,0 χ²/p 2.354/ / /0.964 Fabrikada Çalışma Yılı ,50 16,6±6,7 a 18,0 6,7±3,6 c 7,0 13,6±5,7 13, ,20 15,6±7,3 b 18,0 5,9±3,9 d 6,0 13,1±5,6 12,5 19 ve üzeri ,30 12,9±7,7 ab 12,0 4,9±3,9 cd 4,0 12,1±5,9 12,0 χ²/p / / /0.316 Toplam Çalışma Yılı ,32 19,0±6,0 ab 20,0 8,1±3,4 ef 9,0 14,6±5,3 hi 15, ,84 14,8±7,3 cd 16,0 5,3±3,9 g 5,0 13,3±5,8 j 13, ,94 11,5±7,0 ac 10,0 4,6±3,5 e 4,0 11,4±5,9 h 11,0 30 ve üzeri 22 8,91 12,0±7,2 bd 11,0 3,4±2,9 fg 3,5 10,1±4,4 ij 10,5 χ²/p / / /0.002 χ²: Kruskal Wallis H Testi, Z:Mann Whitney U Testi. p<0.05 Düzeyinde anlamlı, p<0.001 İleri düzeyde anlamlı. a,b,c,d,e,f,g,h,i,j=bonferroni düzeltmeli Mann Whitney U testine göre aralarında istatistiksel açıdan önemli fark vardır; p<

7 Tablo 4. İşçilerin iş ve iş ortamıyla ilgili özelliklere göre MTÖ puanları. İşe Devam Etme Nedeni DT D KB n % X ±SS Ortanca X ±SS Ortanca X ±SS Ortanca İşin toplumda kabul görmesi Başka bir iş bulamama/mecbur olma ±7.3 b ±3.6 d ±6.3 f ±6.9 a ±4.0 c ±5.8e 13.5 İşi sevme ±6.2 ab ±3.1 cd ±4.4 ef 10.0 χ²/p / / /0.001 Sağlık İçin Gerekli Tedbirlerin Alınmasına İlişkin Düşünce Evet ±7.7 a ± ± Kısmen ±7.0 b ± ± Hayır ±6.6 ab ± ± χ²/p 6.180/ / /0.370 Güvenlik İçin Gerekli Tedbirlerin Alınmasına İlişkin Düşünce Evet ±7.8 ab ± ±5.4 cd 11.0 Kısmen ±6.3 a ± ±5.8 c 15.0 Hayır ±5.5 b ± ±5.8 d 14.5 χ²/p / / /0.001 Takdir Görmeye İlişkin Düşünce Her zaman ±5.2 abcd ±2.6 efgh ±4.8 klmn 7.5 Çoğu zaman ±6.0 a ±3.3 e ±3.7 k 9.5 Bazen ±7.0 b ±3.6 f ±5.4 l 14.0 Nadiren ±6.9 c ±3.9 g ±5.7 m 14.0 Hiçbir zaman ±6.5 d ±4.0 h ±6.0 n 15.0 χ²/p / / /0.001 İş Yüküne İlişkin Düşünce Çok Fazla / fazla ± ± ± Normal / az ± ± ± Z/p 6.920/ / /0.036 Alınan Ücreti Yeterli Bulma Durumu Evet ± ± ± Hayır ± ± ± Z/p 6.020/ / /0.001 χ²: Kruskal Wallis H Testi, Z:Mann Whitney U Testi. p<0.05 Düzeyinde anlamlı, p<0.001 İleri düzeyde anlamlı. a,b,c,d,e,f,g,h,k,l,m,n=bonferroni düzeltmeli Mann Whitney U testine göre aralarında istatistiksel açıdan önemli fark vardır; p<

8 İş yükünü çok fazla/fazla bulan işçilerin DT, D ve KB puanları, iş yükünü normal/az bulanlarınkinden daha yüksektir (p<0.05) (Tablo 4). Alınan ücreti yeterli bulma durumuna göre işçilerin MTÖ puanları değerlendirildiğinde; DT, D ve KB alt ölçeği puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmuştur (p<0.05). Alınan ücreti yeterli bulan işçilerin DT, D ve KB puanları, ücreti yeterli bulmayanlarınkinden daha düşüktür (p<0.05) (Tablo 4). TARTIŞMA Bu araştırmada fabrika işçilerinin tükenmişlik düzeyi ve etkileyen değişkenler incelenmiştir. Araştırmada yaşın işçilerin tükenmişlik düzeyinde etkili olduğu görülmüştür. Yaş ilerledikçe duygusal tükenmişlik, duyarsızlaşma ve kişisel başarısızlık azalmaktadır (Tablo 2). Yapılan diğer araştırmalarda da çalışanların yaşı ile tükenmişlik düzeyleri arasında ters yönde bir ilişki bulunmuştur (20,21). Artan yaşla birlikte işçilerin daha deneyimli hale gelmeleri ve olgunlaşmaları sonucu yaşanan iş stresi ve tükenmişliğin azaldığı söylenebilir (22). Araştırmada lise ve üniversite mezunu olan işçilerin, ilkokul ve ortaokul mezunu işçilere göre daha fazla duygusal tükenmişlik yaşadığı saptanmıştır (Tablo 1). Benzer şekilde fabrika çalışanları ile yapılan başka bir çalışmada da eğitim düzeyi arttıkça tükenmişliğin arttığı görülmüştür (21). Eğitim düzeyi yüksek olan kişilerin, yaptıkları işin kişisel gelişim ve ilerleme için fırsatlar yaratmaması ve kişinin idealleri ile mevcut durum arasında farklılık olması hayal kırıklığı ve tükenmişlik yaratıyor olabilir. Ayrıca eğitim düzeyi yüksek olan kişilerin daha çok sorumluluk isteyen işlerde çalışması, yaşanan stres düzeyini ve dolayısıyla tükenmişlik düzeyini arttırıyor olabilir (23). Araştırmada çocuk sahibi olmanın duygusal tükenmişlik ve duyarsızlaşma boyutunda yaşanan tükenmişliği azalttığı saptanmıştır (Tablo 1). Çalışmamızda çocukların yoğun iş stresinden uzaklaştırma ve sevgi/kabul gibi duygusal gereksinimleri karşılama anlamında işçilere sosyal destek sağladıkları ve tükenmişliği azaltıcı bir etki yarattıkları düşünülebilir. Ayrıca araştırmada birlikte yaşanan kişilerin, işçilerde duyarsızlaşma düzeyini önemli ölçüde etkilediği bulunmuştur (Tablo 1). Eş ve çocuklar dışında ailede başka bir bireyin olması duyarsızlaşma boyutundaki tükenmişliği arttırmaktadır. Buna göre eş ve çocuklar dışında ailede başka bireylerin olması, maddi ve manevi zorlukları da yanında getirdiği ve tükenmişliği arttırdığı düşünülebilir. Nitekim araştırmada ekonomik durumunu yetersiz olarak değerlendiren (Tablo 1) ve alınan ücreti yeterli bulmayan (Tablo 4) işçilerin tükenmişlik düzeylerinin daha fazla olması, geçim sıkıntısının stres düzeyini ve beraberinde tükenmişliği arttırabileceği görüşünü desteklemektedir (23). Fabrikada ve toplamda çalışma süresi arttıkça işçiler daha az duygusal tükenmişlik ve duyarsızlaşma yaşamakta ve kişisel başarısızlık düzeyleri düşmektedir (Tablo 2). Tecrübe arttıkça sorunlar karşısında çözüm bulmanın kolaylaştığı, kişinin işine daha çok bağlandığı, işini daha çok benimsediği, iş koşullarına daha çok uyum sağladığı ve stresle başa çıkmada daha çok deneyim kazandığı söylenebilir. Meslekte yeni olanlarda ise hiyerarşik düzende daha çok rutin işler yapma ve sisteme ayak uydurmada daha çok sorun yaşama nedeniyle kişisel başarısızlık hissinin arttığı düşünülebilir. Araştırmada başka bir iş bulamadığı/mecbur olduğu ve toplumda kabul gördüğü için işine devam eden işçilerin duygusal tükenmişlik, duyarsızlaşma ve kişisel başarısızlık düzeylerinin sevdiği için işine devam edenlerinkinden daha fazla olduğu görülmüştür (Tablo 4). Araştırmanın bu bulgusu tercih ettiği ve sevdiği işi yapan işçilerin, zorunluluktan dolayı işe devam eden işçilere kıyasla duygusal tükenmişlik ve duyarsızlaşmaya karşı daha dirençli olacakları ve kişisel başarı hissinin artacağı yönündeki beklentiyi desteklemektedir. Araştırmada işçilerin iş ortamında sağlık ve güvenlik açısından gerekli tedbirlerin alınmasına ilişkin düşüncelerinin tükenmişliği etkilediği belirlenmiştir. Sağlık için gerekli tedbirlerin alınmadığını düşünenlerin duygusal tükenmişlik, güvenlik için gerekli tedbirlerin alınmadığını düşünenlerin ise duygusal tükenmişlik ve kişisel başarısızlık boyutunda yaşadığı tükenmişlik düzeyi; bu tedbirlerin alındığını düşünenlerinkinden daha yüksektir (Tablo 4). Bu durumda işçilerin iş ortamında sağlık ve güvenlik tedbirlerinin alındığını düşünmesi, iş kazaları ve acil durumlara yönelik yaşanan stresi ve tükenmişliği azalttığı söylenebilir (2). Araştırmada üstlerinden takdir görmenin duygusal tükenmişlik, duyarsızlaşma ve kişisel başarısızlık düzeyini azalttığı tespit edilmiştir (Tablo 4). Çalışmamızın bu bulgusu Zhu ve ark. nın çalışmasındaki üstlerden takdir görmenin şantiye işçilerinde tükenmişliği azalttığı yönündeki bulgu ile uyumludur (24). Araştırmada iş yükünün fazla bulunmasının duygusal tükenmişlik, duyarsızlaşma ve kişisel başarısızlığı arttırdığı tespit edilmiştir (Tablo 4). Çalışmamızın bu bulgusu, iş yükünün işçiler için önemli bir stres kaynağı olduğu çok fazla iş talebiyle karşı karşıya kalan işçilerin ciddi psikolojik sorun ve 460

9 tükenmişlik yaşadıklarını belirten literatür bilgisi ile benzerlik göstermektedir (2,23,25). SONUÇ Araştırmanın bulguları yaş, eğitim durumu, çocuk sahibi olma, aile tipi, ekonomik durum, çalışma süresi, işe devam etme nedeni, iş ortamında sağlık ve güvenlik açısından gerekli tedbirlerin alınması, üstlerden takdir görme, iş yükü ve alınan ücreti yeterli bulmanın işçilerin tükenmişlik düzeyinde etkili olduğunu; atölyenin bulunduğu risk bölgesinin ise tükenmişlik düzeyini etkilemediğini göstermektedir. Araştırmada elde edilen bu sonuçlar doğrultusunda aşağıdaki öneriler getirilmiştir: Çalışanlara tükenmişlik tanıtılmalı, süreç ile ilgili bilgiler verilmeli, belirtilere karşı duyarlı ve tedbirli olmaları sağlanmalı, tükenmişliği önlemek için yapılabilecekler anlatılmalıdır. İş ortamında daha verimli çalışılmasını sağlamak ve tükenmişliği azaltmak için işyerindeki fiziksel ve örgütsel aksaklıkların giderilmesi sağlanmalıdır. Başarılı çalışanların adaletli bir ödüllendirme sistemiyle ödüllendirilmesi sağlanmalıdır. MTÖ iş yerlerinde tarama aracı ve gösterge olarak kullanılabilir. Bu yöntemle tükenmişlik düzeyi yüksek olan işçilere yönelik planlamalar yapılabilir. İşini fiziksel güç kullanarak yapan çalışanlarda tükenmişlik araştırmalarının sayısı az olduğundan, tükenmişlik nedenlerinin daha iyi irdelenebilmesi amacıyla bu araştırmaların sayısı arttırılabilir. Daha geniş örneklem üzerinde bu çalışmada alınan değişkenlerin tükenmişlikteki etki oranını belirleyici çalışmalar yapılabilir. KAYNAKLAR 1 Ulleberg P, Rundmo T. Job stress, social support, job satisfaction and absenteeism among off shore oil personnel. Work & Stres. 1997; 11(3): Wong TW, Chen WQ, Yu TS, Lin YZ, Cooper CL. Perceived sources of occupational stress among Chinese off shore oil installation workers. Stres and Health. 2002; 18(5): Williams S, Cooper CL. Measuring occupational stress: development of the pressure management indicator. Journal of Occupational. Health Psychology. 1998; 3(4): Kaçmaz N. Tükenmişlik sendromu. İstanbul Tıp Fakültesi Dergisi. 2005; 68(1): Arı GS, Bal EÇ. Tükenmişlik kavramı: birey ve örgütler açısından önemi. Yönetim ve Ekonomi Dergisi. 2008; 15(1): Büyük Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu. [Erişim tarihi: 1 Nisan 2009] 7 Maslach C. Job burnout: New directions in research and intervention. Current directions in Psychological Science. 2003; 1285: Melamed S, Ugarten U, Shirom A, Kahana L, Lerman Y, Froom P. Chronic burnout, somatic arousal and elevated salivary cortisol levels. Journal of Psychosomatic Research. 1999; 4686: Schaufeli WB, Leiter MP, Maslach C. Burnout: 35 years of research and practice. Career Development International. 2009; 14(3): Huarng AS. Burnout syndrome among information system professionals. Information Systems Management. 2001; 18: Grossia G, Perskia A, Evengardb B, Blomkvistc V, Orth Gomerd K. Physiological correlates of burnout among women. Journal of Psychosomatic Research. 2003; 55: Maslach C, Schaufeli WB, Leiter MP. Job burnout. Annual Review of Psychology. 2001; 52: Güleryüz E. İş kontrolü ve kontrol isteği ile tükenmişlik ve fiziksel sağlık arasındaki ilişkiler. Türk Psikoloji Dergisi. 2006; 21: Kavlu İ, Pınar R. Effects of job satisfaction and burnout on quality of life in nurses who work in emergency services. Türkiye Klinikleri J Med Sci. 2009; 29(6): Maraşlı M. Lise öğretmenlerinin tükenmişlik düzeyleri. Mesleki Sağlık ve Güvenlik Dergisi. 2005; 3: Otacıoğlu SG. Müzik öğretmenlerinde tükenmişlik sendromu ve etkileyen faktörler. İnönü Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi. 2008; 9(15): İşçi F, Esin MN. Bir işyerindeki iş sağlığı hemşireliği girişimlerinin omaha hemşirelik girişim şeması ile değerlendirilmesi. DEUHYO ED. 2009; 2(2): Maslach C, Jackson SE, Leiter MP. Maslach burnout inventory. London. The Scarecrow Press, Ergin C. Maslach tükenmişlik ölçeğinin Türkiye sağlık personeli normları. 3P Dergisi. 1996; 4(1): Brewer EW, Shapard L. Employee burnout: a meta analysis of the relationship between age or years of experience. Human Resource Development Review. 2004; 3(2): Budakoğlu Iİ, Özcan C, Atlı K, Erdal R. T.C devlet demir yolları ankara fabrikaları ve 2. bölge müdürlüğünde çalışanların tükenmişlik durumları

10 T.S.K Koruyucu Hekimlik Bülteni. 2006; 5(5): Soori H, Rahimi M, Mohseni H. Occupational stress and workrelated unintentional injuries among Iranian car manufacturing workers. Eastern Mediterranean Health Journal. 2008; 14(3): Park K, Wilson MG. Psychosocial work environments and Psychosocial strain among Korean factory workers. Stres and Health. 2003; 19(3): Zhu W, Zhou CL, Su DM. Hierarchical regression analysis for relationship between job stress and job burnout in Shangai employees. BMJ. 2007; 295: Van den Broeck A, Vansteenkiste M, De Witte H, Willy L. Explaining the relationships between job characteristics, burnout and engagement: the role of basic psychological need satisfaction. Work & Stres. 2008; 22(3):