TÜRKİYE DEKİ YERALTISULARININ ARAŞTIRILMASI, İŞLETİLMESİ

Transkript

1 TÜRKİYE DEKİ YERALTISULARININ ARAŞTIRILMASI, İŞLETİLMESİ ve YÖNETİMİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME Hasan KIRMIZITAŞ Jeoloji Mühendisi Ö Z E T Ülkemizin önemli servetlerinden olan yeraltısularından en iyi şekilde faydalanmak ve sürdürülebilir bir anlayışla gelecek nesillere taşımak, ancak sağlıklı yönetim politikaları uygulamakla mümkündür. Bunun içinde öncellikle ülke çapında akifer yapılarının geometrik yapısı ve hidrojeolojik özellikleri sağlıklı olarak belirlenmelidir. Gelecekte kuvvetle olası küresel ısınmanın ve buna bağlı olarak kuraklık sürecinin yaşanması halinde kurak-yarı kurak iklim özeliklerine sahip ülkemizde yüzey suları ve yıllık yenilenebilir yeraltısuyu rezervleri büyük ölçüde tükenecek dinamik, statik ve hatta fosil su rezervlerine büyük ihtiyaç duyulacaktır. Kısa ve uzun vadede yapılacak ciddi ve sağlıklı hidrojeolojik çalışmalar ile Türkiye nin tüm yeraltısuyu potansiyeli sağlıklı olarak ortaya konmalıdır. GİRİŞ Dünyada, gelecekte mevcut iklim koşullarını ciddi boyutta etkileyecek bir küresel ısınmanın yaşanacağı değişik platformlarda dile getirilmektedir. Nitekim kutup ve Alplerdeki buzul tabakalarının günümüzde erimeye başlaması küresel ısınmanın bir sonucu olarak kabul edilmektedir. Küresel ısınma sonucunda yağış rejimindeki değişiklikler sonucu ülkemizde özellikle İç Anadolu, Doğu ve Güneydoğu Anadolu da kuraklığın yaşanacağı, kıyı bölgelerinde ise nispeten fazla ancak, düzensiz ve genellikle faydasız bir yağışın olabileceği tahmin edilmektedir. Yarı kurak, kurak iklim koşullarına sahip ülkemizde esasen düzensiz olan yağış rejiminin, olası böyle bir kuraklık halinde ülkemizi yeterince olumsuz etkileyeceği açıktır. Ülkemizin içinde bulunduğu coğrafyada sosyal, ekonomik özelliği yanında stratejik bir öneme de sahip tatlı suların nitelik ve nicelik yönünden araştırılarak sürdürülebilir kaynak kapsamında yönetim modelinin ortaya konması bugün ve geleceğimiz için hayati önem taşımaktadır. Gelecekte olası bir kuraklık halinde Türkiye deki yüzey sularının miktarı daha azalacak hatta tükenebilecektir. Bu durumda Türkiye deki tek tatlı su kaynağı yeraltısuları olacaktır. Dolayısıyla ülkemizdeki yeraltısuyu potansiyelinin sağlıklı olarak ortaya konması ve korunması büyük önem kazanmaktadır. Sürdürülebilir Yaşam İçin Su Tüm canlılar için hayat su ile başlamış ve su ile devam edecektir. Avrupa Parlamentosu Su Politikası Çerçevesinde su : «ticari bir ürün değildir ama öyle görülüp korunması, savunulması gereken ve ticari bir ürün muamelesi gösterilmesi gereken bir mirastır» olarak tarif edilmiştir. Bu miras diğer tüm doğal kaynak ve servetlerden farklı olarak her yıl kendini yenileme olanağına sahip sürdürülebilir kaynak niteliğindedir. Servet niteliğindeki diğer doğal kaynaklar (petrol, maden, altın vbg.) yeryüzündeki mevcut

2 rezerv ve tüketim miktarlarına bağlı olarak birgün şüphesiz tükeneceklerdir. Güneş enerjisi sayesinde sürekli bir döngü (Hidrolojik Çevrim) içinde olan tatlı sular ise varlığını yağışlara bağlı olarak devam ettireceklerdir. Yeraltısularının tükenmesi yağışlara bağlı olmakla beraber yeraltında birer baraj olan akifer yapılarının hatalı sondaj inşaları ile bozulması, süzülme alanlarının çeşitli şekillerde yok edilmesi, özellikle kirletilerek kullanılamaz hale getirilmesi ile mümkündür. Yeryüzündeki Tatlı Suların Miktarı ve Dağılımı Yeryüzündeki tatlı suların, tüm suların yaklaşık %2,5 kadar olduğu ifade edilmektedir. Bu tatlı sularında % 0,036 sı atmosferde, % 77,2 u kar ve buz tabakalarında, % 0,323 ü yüzey suyu (göller ve nehirlerde), % 22,442 si ise yeraltında yeraltısuyu olarak bulunmaktadır 1 (Şekil 1). Bu tatlı suların ancak yüzey suları (göller ve nehirler) ile yeraltısuları bölümünden yararlanma olanağı mevcuttur. Yüzey ve yeraltısuları da karşılaştırıldığında; yeraltısularının, göller ve nehirlerdeki sulardan çok daha fazla olduğu görülmektedir. Tatlı suların dünyadaki bu dağılımı Türkiye coğrafyası içindeki jeolojik birimlerin litolojik oluşumları dâhilinde de geçerli midir? Şekil 1. Yerküredeki tatlı suların dağılımı Türkiye deki Tatlı Suların Miktarı ve Dağılımı DSİ verilerine göre 2 Ortalama yıllık yağış : 643 mm Toplam yıllık yağış miktarı : 501,0 km 3 Yüzey suyu akışı : 186,05 km 3 Buharlaşa : 274,0 km 3 Yeraltısuyu : 41,0 km 3 olarak gerçekleşmektedir. Ayrıca, Suriye den Türkiye ye gelen Asi Nehri de : 7 km 3 su taşımaktadır. Türkiye nin topografik ve iklim koşulları nedeniyle akışa geçen suların (186,05 km 3 ) ancak 95 km 3 ünden ekonomik olarak faydalanmak mümkün olabilmektedir. Aynı gerekçeler ile Suriye den gelen sularında 3 km 3 ünden faydalanılmaktadır. DSİ Teşkilatı tarafından ülke genelinde bugüne kadar yapılan hidrojeolojik çalışmalar ile de yaklaşık 14 (13,66 3 ) km 3 1 Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNDP), DSİ ajandası, 2009

3 yıllık yenilenebilir yeraltısuyu rezervi belirlenmiştir. Dolayısıyla, Türkiye nin çeşitli amaçlar (içme, kullanma, endüstri vbg.) için faydalanabilecek toplam tatlı su miktarı en fazla ( ) 112 km 3 olabilmektedir. Tüm bu suların temiz, kullanılabilir olduğu kabul edilse bile yıllık kişi başına düşen su miktarı (nüfusun 70 milyon kabul edilmesi halinde) 1585 m 3 olacaktır. Bugün için Büyük ve küçük Menderes, Gediz, Ergene, Kızılırmak nehirleri ile Erzurum Ovası yeraltısuları vbg başka su kaynaklarının kirlilik nedeniyle kullanılamaz duruma geldiği ve daha başka nehir ve yeraltısularının da aynı çevre bilinçsizliği ile ileride kirleneceği dikkate alındığında kişi başına düşecek su miktarı, yağışın bu miktarda oluşması halinde dahi çok azalacaktır. Gelecekte kuvvetle olası küresel ısınmaya bağlı olarak yaşanacak kuraklık sürecinde, yağışlarda azalmanın olması halinde ise bu rakam daha da aşağı düşecek ve Türkiye kişi başına düşen su miktarı bakımından dünya kişi/su projeksiyonu dâhilinde fakir ülkeler içinde yer alacaktır. Türkiye deki Yeraltısularının Miktarı ve Dağılımı Yıllık yenilenebilir yeraltısuyu rezervi haricinde boşalım kotu üzerindeki tüm yeraltı suları olarak adlandırılan dinamik rezerv ile boşalım kotu altında bulunan ve dolu savak gibi çalışan statik rezervlerde mevcuttur. Bazı araştırmacılar tarafından yapılan çalışmalarda Türkiye de en az 500 km 3 dinamik rezervin, 2 3 trilyon m 3 kadarda statik rezervin olduğu tahmin edilmektedir 4. Türkiye nin bu olası yeraltısuyu potansiyeli genellikle bilinmediğinden ve bazı yetkililerce az bulunduğundan yeterince önemsenmemektedir. Ayrıca, Türkiye deki jeolojik formasyonların dağılımı ve konumu dikkate alındığında jeolojik yıllar içinde yeraltında birikmiş fosil su rezervlerinin da olması büyük ihtimal dâhilindedir. Bu rakamlar ve ihtimaller dikkate alındığı takdirde Türkiye yalnız kendi halkı için değil komşu ülkeler için de bir servet taşıyor olabilir. Nitekim Dünya Bankası raporlarında Türkiye nin içinde bulunduğu coğrafyada 400 milyar dolarlık bir su potansiyelinin olduğu ifade edilmektedir 5. Şekil 2. Türkiye deki Olası YAS potansiyeli miktarı 4 Tuzcu G., Gereğince Bilinemeyen ve Korunamayan Yeraltısularımız, DSİ Bülteni, Sayfa: 126, Ağustos/1999, Ankara 5 Tezcan L,. Küresel Su Politikaları ve Havza Yönetimi, 56.TJK Paneli, Nisan 2003, TMMOB JMO Yayını,

4 Türkiye deki Yeraltısularının Rezerv Belirleme Çalışmaları Türkiye nin yeraltısuları rezervinin ortaya konması amacıyla ilk defa 1950 lı yıllarda Alman jeologları çalıştırılmıştır yılında DSİ Teşkilatı bünyesinde kurulan Yeraltısuları Dairesi adeta bir seferberlik anlayışıyla tüm yurtta hidrojeolojik çalışmalar başlatmış ve yaklaşık 342 adet ovada ön inceleme (istikşaf) aşamasında hidrojeolojik etütleri tamamlamıştır. Bu çalışmalar sonucunda 150 den fazla ovanın, yeraltısuyu rezervi yönünden kayda değer olduğu saptanmış ve bu ovalarda detaylı etütler yapılarak haritaları ve raporları hazırlanmıştır. Bu raporlardan 93 adedi kitap halinde basılmıştır. DSİ Teşkilatının bu çalışmalarını kutlamak gerekir. Bu başarının nedeni, DSİ Teşkilatı bünyesinde kurulmuş olan ve sadece yeraltısuları ile ilgilenen Yeraltısuları Dairesi nin varlığı idi. Ancak, bu Daire 1974 yılında Jeoteknik Hizmetler ve Yeraltısuları Dairesi Başkanlığı adı altında faaliyetlerine devam edince yeraltısuları ile ilgili çalışmalar ikinci hatta üçüncü plana atılmış ve daha çok jeoteknik çalışmalara önem verilmiştir. Nitekim söz konusu Başkanlığın arşivlerine bakıldığında, hidrojeolojik raporların % 98 inin yılları arasında yapıldığı görülecektir. Yeraltısuyu Konusunda Yapılması Gereken Zorunlu Çalışmalar Suların havzasında ve o havzada yaşayan canlılarca kullanılmasının sürdürülebilir yaşam için gerekliliği 6 ifade edilmekle beraber, gelecekte bir kuraklığın yaşanması halinde su potansiyeli fazla olan bölgelerden ihtiyaç fazlası suyun kurak bölgelere transfer edilmesi kaçınılmaz olacaktır. Günümüzde bile su kıtlığı yaşayan ülkeler su fazlası olan ülkelerden suyu transfer etmektedirler 7. Böyle bir transfer için öncelikle ülkenin su rezervlerinin miktar ve konum bakımından sağlıklı olarak belirlenmesi gerekmektedir. Türkiye nin tüm yeraltısularının (dinamik, statik, hatta fosil su) konum ve miktarlarının belirlenmesi, gelecekte yaşanacak olası kuraklık-kıtlık halinde zorunlu olmaktadır. Özellikle 2030 yılından sonra gerçekleşmesi olası kuraklık felaketine ülke olarak hazırlıklı olabilmek için kısa ve uzun vadede yapılması gereken çalışmalar aşağıda özetlenmeye çalışılmıştır. Kısa Vadede Yapılması Gereken Yeraltısuyu Çalışmaları Su Sondaj Kuyu Bilgileri İçin Veri Bankası Oluşturulması DSİ İller Bankası, Köy Hizmetleri, MTA teşkilatları ile özel kişi ve kuruluşlar tarafından da çok miktarda su sondaj kuyusu açılmıştır. Tüm bu kuyulara ait bilgilerin bir veri bankası altında toplanması, yapılacak hidrojeolojik çalışmalarda zaman ve nakit kaybını büyük ölçüde önleyecektir. DSİ Teşkilatı açtığı su sondaj kuyuları için bir yazılım programı geliştirerek tüm su sondaj kuyularına ait bilgileri sayısal ve resim bazında bilgisayar ortamına atmıştır. Bu yazılım programına yukarıda belirtilen diğer kişi ve kuruluşlara ait kuyu bilgileri de atılarak veri bankası oluşturulmalıdır.. Yeraltısuyu Seviye Rasatlarının Alınması Yeraltısuları rezervini doğru ve sağlıklı olarak belirleyebilmek için gerekli olan bir diğer önemli veri, uygun zaman ve mekânlarda alınmış yeraltısuyu seviye gözlemleridir. DSİ tarafından halen aylık bazda manuel ve limnigraf aletleri ile ölçülen yeraltısuyu seviye kuyuları olmakla beraber bu kuyuların sayısı yetersiz olduğu gibi akiferleri temsil etmekte de yetersiz kalmaktadırlar. Dolayısıyla, ülke çapında yeraltısuyu potansiyeli yönünden uygun olan tüm akiferlerde yeteri miktarda ve doğru lokasyonlarda insan hatasını da 6 Robert J., Suyun Ekonomi Politiği, Ütopya Yayınevi, Yıldız D., Akdeniz Havzasında Su Sorunları ve Türkiye, TMMOB Yayınları, Mart/2003,Ankara

5 ortadan kaldıran limnigraf aletleri ile mutlaka YAS seviye gözlemleri yapılmalıdır. Günlük, aylık ve yıllık alınan yyas seviye verileri ile Veri Tabanı oluşturulmalı ve bu veriler otomatik olarak Veri Bankasına aktarılarak bilgi edinme hakkı dâhilinde ilgili kişi ve kuruluşların hizmetine de sunulabilmelidir. Mevcut YAS Bilânçolarının Revize Edilmesi DSİ tarafından 1978 yılına kadar yapılan hidrojeolojik çalışmalarda genellikle yetersiz sayıdaki veriler ile çalışılmış ve yapılan bilânço hesapları da genellikle kabullerden gidilerek çok emniyetli olarak hesaplanmıştır. Dolayısıyla, DSİ Teşkilatının o tarihlerde ortaya koyduğu tüm yeraltısuyu rezerv bilânçoları günün koşullarında elde edilecek yeni veriler ile yeniden revize edilmeli ve akiferlerin gerçek yeraltısuyu rezerv miktarları belirlenmelidir. Akifer Yapısı Belirlenmeyen Sahalarda Sondaj Kuyularının Açılmaması Hidrojeolojik etüdü yapılmamış, yeraltı jeolojik yapısı ve akifer geometrisi belirlenmemiş sahalarda sondaj kuyusu açılmamalıdır. Aksi takdirde akifer yapısının hatalı sondaj kuyu inşaları ile bozulması ve iyi-kötü kaliteli akifer sularının karışması mümkün olabilmektedir. Buda akiferin belirlenmeden ve kullanılmadan yok olması demektir. DSİ hidrojeolojik çalışma yapmadığı yerlerde sondaj kuyularını açtırmamalı veya böyle yerler için hidrojeolojik raporlar yapmalı/yaptırmalıdır. Derin Akiferlerin Araştırılması DSİ tarafından yurt çapında m derinliğe kadar olan tüm akiferler neredeyse araştırılmıştır. Günümüzde suya olan aşırı talepler nedeniyle ülkemizde imal edilen sondaj makineleri ile dahi m derinliğe kadar sondaj çalışmaları yapılmaktadır. Ülkemizde DSİ tarafından sadece birkaç yerde (Şanlıurfa-Suruç Ovası) ancak 630 m derinlikte araştırma sondajları açılabilmiştir. DSİ, mümkün mertebe en kısa zamanda ve en az 1000 m derinliğe kadar akifer olabilecek tüm jeolojik birimleri araştırarak akifer özellikteki birimleri belirlemeli ve hidrojeolojik raporlarını hazırlamalı/hazırlatmalıdır. Denize Boşalan Yeraltısuyu Miktarının Belirlenmesi ve İşletilmesi Yeraltına süzüldüğü tahmin edilen 41 km 3 /yıl yeraltısuyunun yukarıda belirtildiği gibi bugüne kadar yapılan çalışmalar ile sadece 14 km 3 kadarı belirlenebilmiştir. Geri kalan suların büyük bir kısmı, Batı ve Güney Anadolu da büyük alanlar kaplayan akifer özellikli kireçtaşı biriminde bulunmakta ve bu sular doğrudan denize boşalmaktadır. Bu suların belirleme çalışmaları da bugüne kadar maalesef yapılmamıştır. Bu bölgelerde son yıllarda gelişen turizm faaliyetleri nedeniyle her geçen gün artan su talepleri de dikkate alınarak bu suların bulunup faydalı hale getirilmesi, ülke ekonomisi açısından da fevkalade önemlidir. Yeraltısularının Korunmasına Yönelik Çalışmaların Yapılması Yeraltısuyu rezervlerinin belirlenmesi ve işletilmesinden daha önemlisi bu suların korunmasıdır. Zira yeraltında jeolojik yıllar boyunca oluşmuş akiferlerdeki yeraltısuyu rezervinin yanlış hesaplanması bu suyun olmadığı anlamına gelmez. Ancak, bu akiferin bilinerek veya bilinmeyerek kirletilmesi halinde bu su yok olmuş demektir. Günümüzde sanayi atıkları, kentlerin çöp depolama sahaları, evsel atıklar, tarım alanlarında yapılan gübreleme benzeri çalışmalar, yüzey suyu ve yeraltısuları kirliliğinin önemli tehdit unsurlarıdır. Ergene, Küçük ve Büyük Menderes, Gediz nehirleri ve daha birçok akarsular bu kirletici unsurlar nedeni ile bugün kullanılamaz duruma gelmişlerdir. Özellikle son yıllarda göçe bağlı olarak hızla ve çarpık gelişen kentlerdeki çöp depolama

6 yerlerinin akiferlerin beslenme sahalarında seçimi yeraltısuyu kalitesini ciddi olarak tehdit etmektedir. Örneğin: Antalya İlinin çöp depolama sahası yörenin en büyük yeraltısuyu akiferini oluşturan travertenler üzerinde kurulmuştur. Erzurum kentinin çöp depolama sahası yörenin yeraltısuyu yönünden tek temiz kalmış akiferinin beslenme alanında yapılmaktadır. Bu tesisler için hazırlanan Çevre Etki Değerlendirme (ÇED) raporlarında ise sızdırmazlık için gereken tüm önlemler alınacaktır ifadesi ile yetkililer de adeta aldatılmaktadırlar. Bu çöp sahalarında oluşacak sağlığa zararlı kirlilik unsurları yakın gelecekte yeraltısularına karışarak yeraltısularını kullanılamaz hale getireceklerdir. Ayrıca, denizle bağlantılı akiferlerde yapılan aşırı çekimler, jeotermal sahalarda hatalı reenjeksiyon kuyuları ve hatalı su sondaj kuyu inşaları ile doğanın jeolojik yıllar boyunca özenle kurduğu ve koruduğu iyi ve kötü kaliteli akiferler birleştirilerek yeraltı suları kirletilmektedir. Kirlenmiş sular sadece yok olmuş sular değil çevre içinde her zaman tehdit unsurlarıdır. Kirlenmiş yeraltısularının temizlenmesi için, çok uzun zaman ve büyük maddi olanaklar gerekecektir. 167 Sayılı YAS Hakkındaki Kanun un 1. Maddesi Yeraltısularının araştırılması, işletilmesi ve korunması Devletin hüküm ve tasarrufu altındadır demektedir. Bu madde gereğince yeraltısularının kirlenmesine yönelik hiçbir olaya meydan vermemek DSİ nin temel görevidir. Bir nükleer savaş halinde yüzey suları radyoaktif kirlenmeye maruz kalacak ve en geç kirlenecek olan yeraltısuları olacaktır. Bu tehlike dahi dikkate alınarak ülkedeki tüm yeraltısuları en iyi şekilde korunmalıdır. Özellikle içme-kullanma ve gıda sanayi için yeraltı sularının temin edildiği akiferler başta olmak üzere tüm akiferlerin beslenim ve boşalım bölgelerinde önemli kirlilik parametrelerinden (EC, nitrat vb) bazıları yeraltısuyu seviye rasatlarında olduğu gibi aletler ile ölçülmelidir. Zira, akiferlerde yeraltısuyu hızı çok düşüktür. Bazen akiferler kirletilmesine rağmen uzun zaman sonra tespiti mümkün olabilmektedir. 167 Sayılı Yeraltısuları Hakkındaki Kanunda Acil Yapılması Gereken Değişiklikler Yeraltısuları Tüzüğü nün 7. Maddesinde sondaj kuyularının açılması için yetkili kılınan kişilerin jeolog, hidrojeolog ve mühendisler olması gerektiği ifade edilmiştir. Günümüzde aynı meslek grubunun dahi kendi içinde ihtisaslaştığı bir ortamda bırakın meslek dışından bir mühendisin, yıllarca kömür, petrol veya sıcak su konusunda çalışmış jeologların dahi yeraltısuyu çalışmalarını yapmaması gerekir. Ancak, hidrojeoloji konusunda çalışmış mühendislerin, hidrojeolojik etüt raporlarını hazırlamaları halinde akiferler sağlıklı tanımlanabilecek ve yukarıda belirtilen hatalı sondajlar yerine sağlıklı ve doğru sondaj inşaları ile akiferler korunabilecektir. Dolayısıyla, Kanunda ve Tüzükte sözü edilen mühendis kelimesi yerine yeraltısuyu konusunda çalışmış uzman jeoloğ, jeoloji ve hidrojeoloji mühendisleri yetkili kılınmalıdır ifadesi yer almalıdır. Günümüzde sondaj makinesi alabilecek her şahıs sondaj kuyusu açabilmektedir. DSİ Teşkilatı, kuruluşundan bugüne değin yukarıda belirtildiği gibi yaklaşık (2003 yılı) adet çeşitli derinliklerde su temin amaçlı sondaj kuyusu açmasına karşılık piyasada özel firmalarca yüz binler ile ifade edilen kaçak (belgesiz) sondaj kuyuları açılmıştır. Denetimden uzak açılan bu sondajlardan maalesef birçoğu sondaj tekniğine uygun açılmamaktadır. Bu hatalı sondaj kuyu inşaları nedeni ile birçok akiferin yok olduğu bilinmektedir 8. Akiferlerde kaçak açılan kuyuların kapatılmasında kuyu sahibi muhatap alınmaktadır. Kaçak kuyuların kapatılma işlemi söz konusu Kanun gereği olmakla beraber 8 Kırmızıtaş H., Hatalı Sondaj Çalışmaları Sonucu Yok Olan Akiferler Üzerine Bir Araştırma, Örnek: Şanlıurfa-Suruç Ovası, DSİ Teknik Bülteni, Sayı: 98, 2003, Ankara

7 kuyu sahiplerinin özellikle çiftçilerin mağduriyeti de göz önüne alındığında bu işlem ayrı bir boyut kazanmakta ve bu işlemin gerçekleşmesi genellikle mümkün olmamaktadır. Kanunda ve Tüzükte yapılacak bir değişiklikle muhatap, çiftçiler değil sondaj makine sahipleri alınmalıdır. Orman kanunlarında olduğu gibi hapis cezası yanında tekrarı halinde makineye el konulabilmelidir. Sular, ormanlardan daha az önemli değildir. Ancak, bu şekilde kaçak kuyularla mücadele etmek mümkün olabilecekir. Kamu Kuruluşlarındaki Çok Başlılık Türkiye de yeraltısularının üretimi hatta araştırılması amacıyla DSİ, İller Bankası, Tarım Bakanlığı, İl Özel İdareleri ve MTA Teşkilatları birbirinden bağımsız çalışmalar yapmakta sondaj kuyuları açabilmektedirler. Amaçları farklı gibi görünmekle beraber ülke ekonomisine zarar verdikleri kesindir. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyetinin su ihtiyacının giderilmesinde MTA, DSİ ve Köy Hizmetleri Teşkilatlarının yeraltısuyu konusunda ayrı çalışmalar yapması zaman ve nakit kaybının tipik bir örneğidir. Kamu kuruluşlarındaki bu çok başlılık yetki kargaşası yarattığı gibi yeraltısularının işletilmesi ve yönetiminde de ayrı sorunlar oluşturmaktadır. Şüphesiz hidrojeolojik çalışmalar hiçbir kuruluşun tekelinde olamaz. Ancak, her kuruluş kendi görev ve sorumluluk alanını doğru olarak belirlemeli ve bu sınırlar içinde gereğini yapmalıdır. Aynı işi yapan kuruluşların yetki sınırları kesin olarak belirlenmeli veya su temin amaçlı sondaj çalışmaları tek elden yürütülmelidir. Uzun Vadede Yapılması Gereken Çalışmalar Havza Bazında Hidrojeolojik Çalışmaların Yapılması Yüzey suları, yeraltısuları ve kaynak sularını birbirinden bağımsız, ayrı tutmak mümkün değildir. Kaynaklar yeraltısularının boşalımından başka bir şey olmadığı gibi, özellikle kurak mevsimlerde yağışların olmadığı zamanlarda ovalarda akan yüzey suları da yeraltısuyunun boşalımından (baz akım) başka bir şey değildir. Günümüzde gelişmiş ülkeler bu durumu dikkate alarak entegre su yönetimi için havza bazında çalışmalar yapmaktadırlar. Bu anlayış doğrultusunda, bir havzada yer alan birden fazla akiferin birbirleri ile olan ilişkilerini ve işletmeler esnasında etkileşimlerini, havzada yapılacak yüzey suyu yapılarının akiferlere olabilecek menfi-müspet etkilerini dikkate alınarak havza bazında hidrojeolojik çalışmalar yapmak gerekmektedir. Tüm bu çalışmalar sonucunda o havza için en uygun su yönetim modeli oluşturulmalıdır. Statik ve Fosil Su Rezervlerinin Belirlenmesi İnsanlık tarihi boyunca defalarca kuraklık ve beraberinde kıtlığın yaşandığı bilinmektedir. Kuraklık ve kıtlığın en büyük tezahürü ise suların çekilmesi, yok olmasıdır. Kuraklık halinde yüzey suları gibi yeraltısuyu da yağış miktarına bağlı olarak azalıp çoğalacak hatta dinamik rezervler dahi yok olabilecektir. Ancak, yeraltında jeolojik yapıya bağlı olarak bazı ortamlarda yukarıda belirtildiği gibi küçümsenemeyecek miktarda (2 3 trilyon m 3 ) statik rezerv ve fosil su imkânları da olabilmektedir. Dolayısıyla, Türkiye de herhangi bir kuraklık halinde yağışlara bağlı yıllık yenilenebilir ve dinamik rezervi oluşturan yeraltısuları yok olsalar bile yukarıda belirtilen statik rezerv ve fosil su ortamlarının o yörede olması halinde bu suların miktarına bağlı olarak belirli bir süre (yağışlı peryota kadar) idare etmek mümkün olabilecektir. MTA Teşkilatı, Türkiye nin tüm jeoloji haritalarını ayrıntılı olarak hazırlamış ve yayımlamıştır. Bu haritalar üzerinde yapılacak çalışmalar ile yerin muhtelif derinliklerinde yer alan ve muhtemelen akifer özelliğinde olabilecek birimlerin belirlenmesi ve imkânlar ölçüsünde bu birimlerin hidrojeolojik özelliklerinin ortaya konması gerekmektedir.

8 Böylece yukarıda belirtilen dünya ölçeğinde yerin altında depolanmış yeraltısularının Türkiye deki dağılımını da tahmin etmekte önemli bir adım atılmış olacaktır. Yeraltısularının İşletilmesine Yönelik Yapılacak çalışmalar Günümüzde henüz temiz olan yeraltı suları genellikle arıtma işlemi gerektirmediğinden ve şehir şebekelerine doğrudan verilebilme özellikleri sayesinde içme-kullanmada tercih edilmektedir. Yine, uzun zaman ve yüksek yatırım masrafları gerektiren yüzey suyu sulama projelerine nazaran daha pratik, çabuk ve ilk yatırım maliyeti fevkalade düşük olan yeraltısuyu sulama projeleri de çiftçiler tarafından tercih edilmektedir. Yapılan hesaplamalarda 10 l/s verimle 120 m derinlikten işletilebilecek yeraltısuyu ekonomik olabilmektedir. Halen DSİ Teşkilatı tarafından yeraltısuyu sulama projeleri için yaklaşık 5 km 3 /yıl yeraltısuyu kullanılmakta ve yaklaşık ha arazi sulanmaktadır. Bu miktar arazi, Türkiye nin sulanan toplam arazi miktarının % 18 ı kadardır. Ülkemizde maalesef hala salma usulü sulamalar yapılmaktadır. Bu tür sulamalarda başta buharlaşma olmak üzere derine sızma, yüzey akışı, işletme gibi birçok değişik su kaybın olacağı tabiidir ve bu kayıpların miktarı % civarındadır 9. Dolayısıyla, maksimum ürün verimi verecek şekilde sulama randımanı artırma olanakları araştırılmalı, bir an önce yağmurlama hatta damlama sulama yöntemlerine geçilmelidir. Suların da bir gün çeşitli nedenler ile tükenebileceği gerçeğinden hareketle insanlarda suda tasarruf bilinci içme, günlük hayatımızda yaşam biçimi olarak oluşturulmalıdır. Sonuç Tüm canlıların en kutsal hakkı olan yaşam için tatlı suların araştırılması, işletilmesi, özellikle korunması ve entegre su yönetimi anlayışıyla optimum olarak işletilmeleri fevkalade önemlidir. Bu amaçla öncellikle yetkili kuruluş olan DSİ teşkilatı 167 Sayılı Yeraltısuları Hakkındaki Kanunun 3. maddesi gereğince Türkiye deki tüm yeraltısuyu potansiyelini sağlıklı olarak belirlemelidir. Daha da önemlisi bu suların gelecek kuşaklara da ulaştırılabilmesi için özellikle akiferlerin nicelik ve niteliklerinin korunması gerekmektedir. Kanunla görevlendirilmiş DSİ Teşkilatının bu görevi yapması için yeterli bilgi ve deneyimi mevcuttur. Bu çalışmaların yapılması halinde günümüzde ve gelecekte (kuraklık olsun/olmasın) ülkemiz, ihtiyaç duyduğu/duyacağı suları karşılayabilme imkânına sahip olacaktır. Yararlanılan Kaynaklar 1. Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP), DSİ Ajandası, DSİ Yayını, 2004, Ankara 4. Tuzcu G., Gereğince Bilinemeyen ve Korunamayan Yeraltısularımız, DSİ Bülteni, Sayfa: 126, Ağustos/1999, Ankara 5. Küresel Su Politikaları ve Havza Yönetimi, 56.Türkiye Jeoloji Kurultayı Paneli, 15 Nisan 2003, TMMOB JMO Yayını, Ankara 6. Robert J., Suyun Ekonomi Politiği, Ütopya Yayınevi, Yıldız D., Akdeniz Havzasında Su Sorunları ve Türkiye, TMMOB, İMO Ankara Şubesi Yayınları, Mart/ Kırmızıtaş H., Hatalı Sondaj Çalışmaları Sonucu Yok Olan Akiferler Üzerine Bir Araştırma, Örnek: Şanlıurfa-Suruç Ovası, DSİ Teknik Bülteni, Sayı: 98, 2003, Ankara 9. Prof. Dr. Tekinel O., Sulu Tarımda Problemler ve Çözümleri, 14/02/2004, Ankara, Hilton Oteli, 9 Tekinel o,