Koruyucu Ruh Sağlığı:Giriş

Transkript

1 Koruyucu Ruh Sağlığı:Giriş Doç. Dr. E. Timuçin Oral İstanbul Ticaret Üniversitesi 21 Şubat 2013

2 Ruhsal Bozukluk Psikoloji Tıp Fiziksel bozukluk Kaptein and Weinman (2004)

3 Ruhsal Bozukluk Psikiyatri Psikoloji Tıp Fiziksel bozukluk Kaptein and Weinman (2004)

4 Ruhsal Bozukluk Klinik psikoloji Psikiyatri Psikoloji Tıp Fiziksel bozukluk Kaptein and Weinman (2004)

5 Ruhsal Bozukluk Klinik psikoloji Psikiyatri Psikoloji Tıp Davranışsal tıp KLP Fiziksel bozukluk Kaptein and Weinman (2004)

6 Ruhsal Bozukluk Klinik psikoloji Psikiyatri Psikoloji Tıp Sağlık psikolojisi Davranışsal tıp KLP Fiziksel bozukluk Kaptein and Weinman (2004)

7 Ruhsal Bozukluk Klinik psikoloji Psikiyatri Psikoloji KORUYUCU RUH SAĞLIĞI Tıp Sağlık psikolojisi Davranışsal tıp KLP Fiziksel bozukluk Kaptein and Weinman (2004)

8 Kavramlar Sınıflandırma açısından neredeyiz? Önlemedeki durum nedir? Sınıflandırma bilimi korumaya nasıl yardımcı olur?

9 Kavramlar Mad x Bad Alkol ve Madde Bozukluk-Hastalık Durumluk-Sürekli (State-Trait) Doğuştan-Edinsel (Nurture-Nature) Tıbbi-Psikolojik Psikiyatrik-Nörolojik

10 Ruhsal Hastalık: Tartışma Alanları Normal nedir? Sağlıklı olmanın tıbbi tanımı Kültürel olarak normal ya da istatistiksel olarak tipik? Hastalık nedenleri Organik, psikolojik

11 Anormallik Nedir? ANORMAL standarttan sapmaktır NORMAL standarda yaklaşandır Fakat kim (ve nasıl?) bunu belirleyebilir?

12 4 Olası Yaklaşım 1. DÜŞÜK İSTATİSTİKSEL FREKANS: bazı istatistiksel oranlar seyrektir 2. SOSYAL NORMLARDAN FARKLILIK: sosyal olarak sapmış davranış 3. YETERLİ İŞLEVSELLİĞİN OLMAMASI: birinin sosyal ortamında işlevselliğinin olmaması 4. İDEAL RUH SAĞLIĞINDAN SAPMA: ruhsal olarak sağlıklı olanı tarif ve onun yokluğunu hastalık kabul etmek

13 İstatistiksel Frekans

14 İstatistiksel Frekansın Sınırları Bazı özellikler, ör. IQ, istatistik olarak seyrektir ama, istenen birşeydir. Normal-anormal sınırları belirlenmelidir. Farklı kültürlerde farklı kesme noktaları vardır. Farklı yaş gruplarınfa farklı özellikler bulunur. Seyrek olarak bazı davranış bazı durumlarda normal olur, ör. öldürmek

15 Sosyal Normun Sınırları Evlenmeden çocuk sahibi olmak Rejim aleyhtarlarını hapise atmak Halk hareketleri Çok eşlilik...

16 Sosyal Sapmalar Her Zaman Kötü müdür? Nazi rejimine karşı çıkan Almanlar, İsrail de hapsedilen aydınlar Sosyal normlara karşı gelinmese ilerleme olur muydu? Eşcinsellik?...

17 Bir kültürün normali Bir başka kültürde anormal olabilir? Aynı cinsiyetten iki kişinin evliliği ilk kez 1979 da Hollanda da gerçekleşti. Bugün dünyada 10 ülkede yasal: Hollanda, Belçika, İspanya, Kanada, Güney Afrika, Norveç, İsveç, Portekiz, İzlanda ve Arjantin Ayrıca ABD nin 6 eyaletinde de yasal kabul ediliyor.

18 Bir kültürün normali Bir başka kültürde anormal olabilir? Aynı cinsiyetten iki kişinin evliliği ilk kez 1979 da Hollanda da gerçekleşti. Bugün dünyada 10 ülkede yasal: Hollanda, Belçika, İspanya, Kanada, Güney Afrika, Norveç, İsveç, Portekiz, İzlanda ve Arjantin Ayrıca ABD nin 6 eyaletinde de yasal kabul ediliyor.

19 Bir kültürün normali Bir başka kültürde anormal olabilir? Aynı cinsiyetten iki kişinin evliliği ilk kez 1979 da Hollanda da gerçekleşti. Bugün dünyada 10 ülkede yasal: Hollanda, Belçika, İspanya, Kanada, Güney Afrika, Norveç, İsveç, Portekiz, İzlanda ve Arjantin Ayrıca ABD nin 6 eyaletinde de yasal kabul ediliyor.

20 Yetersiz İşlevsellik Rosenhan & Seligman (1989)

21 Yetersiz İşlevsellik 1.Acı çekme: Rahatsızlığı olan yakınır ama olmayan da yakınır Rosenhan & Seligman (1989)

22 Yetersiz İşlevsellik 1.Acı çekme: Rahatsızlığı olan yakınır ama olmayan da yakınır 2.Uyumsuzluk: Kişi bazı koşullara uyamaz ör. ikili ilişkiler ya da tatmin edici bir iş. Fakat bu yeteneksizlik de olabilir Rosenhan & Seligman (1989)

23 Yetersiz İşlevsellik 1.Acı çekme: Rahatsızlığı olan yakınır ama olmayan da yakınır 2.Uyumsuzluk: Kişi bazı koşullara uyamaz ör. ikili ilişkiler ya da tatmin edici bir iş. Fakat bu yeteneksizlik de olabilir 3.Geleneksel olmayan davranış: anormal kişi farklı davranır ama kurallara uymayanlar da... Rosenhan & Seligman (1989)

24 Yetersiz İşlevsellik 1.Acı çekme: Rahatsızlığı olan yakınır ama olmayan da yakınır 2.Uyumsuzluk: Kişi bazı koşullara uyamaz ör. ikili ilişkiler ya da tatmin edici bir iş. Fakat bu yeteneksizlik de olabilir 3.Geleneksel olmayan davranış: anormal kişi farklı davranır ama kurallara uymayanlar da... 4.Kestirilemezlik: anormal kişinin ne yapacağı belli olmaz ama ya sarhoşsanız? Rosenhan & Seligman (1989)

25 Yetersiz İşlevsellik 1.Acı çekme: Rahatsızlığı olan yakınır ama olmayan da yakınır 2.Uyumsuzluk: Kişi bazı koşullara uyamaz ör. ikili ilişkiler ya da tatmin edici bir iş. Fakat bu yeteneksizlik de olabilir 3.Geleneksel olmayan davranış: anormal kişi farklı davranır ama kurallara uymayanlar da... 4.Kestirilemezlik: anormal kişinin ne yapacağı belli olmaz ama ya sarhoşsanız? 5.Mantıksızlık: anormal davranış başkalarına anlamsız gelir ama kendisine gelmeyebilir Rosenhan & Seligman (1989)

26 Yetersiz İşlevsellik 1.Acı çekme: Rahatsızlığı olan yakınır ama olmayan da yakınır 2.Uyumsuzluk: Kişi bazı koşullara uyamaz ör. ikili ilişkiler ya da tatmin edici bir iş. Fakat bu yeteneksizlik de olabilir 3.Geleneksel olmayan davranış: anormal kişi farklı davranır ama kurallara uymayanlar da... 4.Kestirilemezlik: anormal kişinin ne yapacağı belli olmaz ama ya sarhoşsanız? 5.Mantıksızlık: anormal davranış başkalarına anlamsız gelir ama kendisine gelmeyebilir 6.Gözlemcinin rahatsızlığı: bazıları için anormal davranışı izlemek rahatsız edicidir. Fakat külütrel farklılıklar ne olacak? Rosenhan & Seligman (1989)

27 Yetersiz İşlevsellik 1.Acı çekme: Rahatsızlığı olan yakınır ama olmayan da yakınır 2.Uyumsuzluk: Kişi bazı koşullara uyamaz ör. ikili ilişkiler ya da tatmin edici bir iş. Fakat bu yeteneksizlik de olabilir 3.Geleneksel olmayan davranış: anormal kişi farklı davranır ama kurallara uymayanlar da... 4.Kestirilemezlik: anormal kişinin ne yapacağı belli olmaz ama ya sarhoşsanız? 5.Mantıksızlık: anormal davranış başkalarına anlamsız gelir ama kendisine gelmeyebilir 6.Gözlemcinin rahatsızlığı: bazıları için anormal davranışı izlemek rahatsız edicidir. Fakat külütrel farklılıklar ne olacak? 7.Standartların ihlali: sosyal standartlardan farklı olursanız anormal bulunursunuz. Fakat azınlıklar dışarda kalabilir, ör. dini gruplar ya da altkültürler Rosenhan & Seligman (1989)

28 Ideal Ruh Sağlığının Ölçütleri Marie Jahoda (1958)

29 Ideal Ruh Sağlığının Ölçütleri 1. Kendilik tutumları: yüksek özgüven ve güçlü kimlik. Marie Jahoda (1958)

30 Ideal Ruh Sağlığının Ölçütleri 1. Kendilik tutumları: yüksek özgüven ve güçlü kimlik. 2. Kişisel gelişim: kişinin kendini gerçekleştirmesi ve geliştiği hissini taşıması Marie Jahoda (1958)

31 Ideal Ruh Sağlığının Ölçütleri 1. Kendilik tutumları: yüksek özgüven ve güçlü kimlik. 2. Kişisel gelişim: kişinin kendini gerçekleştirmesi ve geliştiği hissini taşıması 3. Bütünlük: psikolojik işlev' ve kişisel gelişimin sentezi, stresle başa çıkma Marie Jahoda (1958)

32 Ideal Ruh Sağlığının Ölçütleri 1. Kendilik tutumları: yüksek özgüven ve güçlü kimlik. 2. Kişisel gelişim: kişinin kendini gerçekleştirmesi ve geliştiği hissini taşıması 3. Bütünlük: psikolojik işlev' ve kişisel gelişimin sentezi, stresle başa çıkma 4. Özerklik: toplumsal etkiden bağımsız olup kendi öz değerlerine dayanmak Marie Jahoda (1958)

33 Ideal Ruh Sağlığının Ölçütleri 1. Kendilik tutumları: yüksek özgüven ve güçlü kimlik. 2. Kişisel gelişim: kişinin kendini gerçekleştirmesi ve geliştiği hissini taşıması 3. Bütünlük: psikolojik işlev' ve kişisel gelişimin sentezi, stresle başa çıkma 4. Özerklik: toplumsal etkiden bağımsız olup kendi öz değerlerine dayanmak 5. Gerçeklik algısı: gerçeklik hissinin sağlamlığı, empati ve sosyal duyarlılık Marie Jahoda (1958)

34 Ideal Ruh Sağlığının Ölçütleri 1. Kendilik tutumları: yüksek özgüven ve güçlü kimlik. 2. Kişisel gelişim: kişinin kendini gerçekleştirmesi ve geliştiği hissini taşıması 3. Bütünlük: psikolojik işlev' ve kişisel gelişimin sentezi, stresle başa çıkma 4. Özerklik: toplumsal etkiden bağımsız olup kendi öz değerlerine dayanmak 5. Gerçeklik algısı: gerçeklik hissinin sağlamlığı, empati ve sosyal duyarlılık 6. Çevreye hakimiyet: kişinin sevme, çalışma ve davranış sırasında şartların gereğini yapması Marie Jahoda (1958)

35 Psikopatoloji Genel psikopatoloji Kategorik psikopatoloji Boyutsal psikopatoloji Nadir psikopatoloji Kültüre bağlı psikopatoloji

36 Ruhsal Açıdan Sağlıklılık Nedir? Çalışmak / Üretmek ve Sevmek?

37 WHO Sağlıklılık Tanımı Sağlık, yalnızca hastalık ya da zayıflığın olmaması değil, fiziksel, ruhsal ve toplumsal olarak tam bir iyilik halidir Callahan, 1973

38 Belirti ve Bulgular Bulgu: Hastalığın objektif görüntüleri (ör. döküntü, yüksek tansiyon, nöbet, katatoni) Belirti: subjektif deneyimler (ör. ağrı, sıkıntı) Sağlıklı bireyler her 5-7 günde bir fiziksel belirti tanımlarlar Bu belirtilerin %95 i doktora gitmeden çözülür. Sizi doktora götüren belirtiler nelerdir?

39 Ahlaki delilik Tembellik Astım Kronik Masturbasyon Epileptik Kriz Tehlikeli alışkanlık Rahim Düzensizliği Omurilik huzursuzluğu Yas Çiçek hastalığı Güneş çarpması Ahlaksız yaşantı Aptallık Hayalkırıklığı ve Baştan çıkarma Moul (1998)

40 Hastalık, Rahatsızlık, Bozukluk Hastalık: (disease) Objektif patolojik süreç ya da incinme Rahatsızlık: (illness) Kişinin sağlığı ile ilgili subjektif hisler Genellikle birliktedirler ama her zaman değil. Bozukluk: (disorder) işlevsel anormallik veya düzensizlik 16

41 Ruhsal Hastalık: Sebepler Tek patoloji modelleri Biyomedikal sebep, Psikodinamik kaynak, Öğrenme vs... Çok sebepli modeller (şimdilerde tercih sebebi) Stres Diyatez Modeli temel genetik yatkınlık vardır ama dış etkenlerle hastalık ortaya çıkar Biyo-psiko-sosyal model (en çok söz edilen)

42 Kime Hasta Diyeceğiz? Nasıl Karar Vereceğiz

43 Kime Hasta Diyeceğiz? Nasıl Karar Vereceğiz

44 Ruhsal Hastalık... Kişide ortaya çıkan ve mevcut yeti yitimi ile sıkıntıya ya da anlamlı derecede artmış ölüm, acı, maluliyet ya da özgürlük kaybı korkusuna eşlik eden klinik olarak anlamlı psikolojik ya da davranışsal sendrom

45 Bu sendroma ek olarak belirli bir olaya yanıt olarak ortaya çıkmış, beklenen ya da kültürel olarak kabul gören olmamalıdır. Asıl sebep ne olursa olsun davranışsal, psikolojik veya biyolojik işlev bozukluğu sebebi olmalıdır.

46 Diagnostic and Statistical Manual for Mental Disorders, 4th edition (DSM-IV) Temel olarak her insanı, her davranış kümesini nasıl kategorize edebiliriz? Yararları? Tartışma alanları? Problemler?

47 DSM Tanı ve Sınıflandırma Sistemi DSM-I 1952 DSM-II 1974 DSM-III 1980 (tanı ölçütleri, reaksiyon yok, nevroz yok, çok eksenli sınıflandırma, tanı hiyerarşisi, belli tanılar -ör.eşcinsellik yok kişilik bozuklukları, V kodları) DSM-IV (yeni tanılar, eskilerde farklılıklar) DSM-V (savunma mekanizmaları? genetik eksenleri?)

48 DSM Tanı ve Sınıflandırma Sistemi Kategorik, İşlemsel (Operational), İşlevsel, Ateorik, Agnostik Eksenler Üzerinde Sınıflandırma: Eksen I: Psikiyatrik Sendromal Tanılar Eksen II: Kişilik Bozuklukları ve Zeka Geriliği Eksen III: Tıbbi Durumlar Eksen IV: Psikososyal Stresler Eksen V: İşlevsellik Düzeyi

49 Normal Dışı Davranışın Ruhsal Hastalık Olarak Görülmesi... Mit (Szasz, 1960) Sosyal normların ihlali İstatistiksel sapma Beklenmeyen yük, zorlanma nedeni olan Profesyonellerin tedavi ettiği Zarar veren işlev bozukluğu Biyolojik dezavantaj

50 Thomas Szasz: Akıl Hastalığı Miti (1960)

51 Thomas Szasz: Akıl Hastalığı Miti (1960) Ruhsal hastalıklar yaşamın içindeki sorunlardır.

52 Thomas Szasz: Akıl Hastalığı Miti (1960) Ruhsal hastalıklar yaşamın içindeki sorunlardır. Psikososyal, etik ve yasal sapmaların tıbbi eylemle düzeltilebileceği sanılmaktadır.

53 Thomas Szasz: Akıl Hastalığı Miti (1960) Ruhsal hastalıklar yaşamın içindeki sorunlardır. Psikososyal, etik ve yasal sapmaların tıbbi eylemle düzeltilebileceği sanılmaktadır. Ruhsal hastalığın yaşamın içindeki sorun olduğunu kabul edersek onları sınıflandırmamız da gerekmez.

54 Tanı Koymak: Olumsuz Sonuçlar Ayrı kategoriler/süreklilik -sınır nereden geçer? Cinsiyet adaletsizliği: kadınlar ve eşcinseller Kültürel adaletsizlik: siyah ırk Damgalama Kendini gerçekleştiren kehanet olması Kişi hastalığı haline gelir (ör. Ahmet in şizofrenisi var değil Ahmet şizofren )

55 Mükemmel Sınıflandırma Sistemi Hastalığı belirti ve bulguları, etiyoloji ve tarihi, prognozu, tedaviye yanıtı ile sınıflandıran, farklı bozukluklara işaret eden ama farklı belirti kümelerini örtüşme olmaksızın tanımlayarak kesin tedavi yöntemleri için temel oluşturabilendir.

56 Mükemmel Sınıflandırma Sistemi Hastalığı belirti ve bulguları, etiyoloji ve tarihi, prognozu, tedaviye yanıtı ile sınıflandıran, farklı bozukluklara işaret eden ama farklı belirti kümelerini örtüşme olmaksızın tanımlayarak kesin tedavi yöntemleri için temel oluşturabilendir. Günümüzde Mükemmel Sınıflandırma Sistemi YOKTUR

57 Bir miktar delilik karışımının bulunmadığı mükemmel bir ruh yoktur. Aristo (MÖ )

58 İnsanların 1/4 ü yaşamlarının bir anında ruhsal bir bozukluk yaşıyor Kişisel maliyet Acı, Stigma, Özgürlük ve Hak kaybı Toplumsal maliyet Sağlık giderleri, Üretkenlik azalması Hesaplanamayan kayıplar

59 Kavramlar Sınıflandırma açısından neredeyiz? Önlemedeki durum nedir? Sınıflandırma bilimi korumaya nasıl yardımcı olur?

60 Kimyasal Kastrasyon: Ceza mı? Tedavi mi? Günümüzde önemli bir ceza ilkesi, bunun insan onuru ile bağdaşmasıdır. Ceza, işkence/eziyet biçiminde olamaz, uzuv kesme vb. yapılamaz İHE Beyannamesi Madde 5: Hiç kimse işkenceye, zalimane, gayri-insanî, haysiyet kırıcı cezalara veya muameleye tabi tutulamaz TC Anayasası (1982) 17/3: Kimseye işkence ve eziyet yapılamaz, kimse insan haysiyetiyle bağdaşmayan cezaya-muameleye tabi tutulamaz. Ceza hukukunun amacı, suçlu olan kişiyi iyileştirmek ve topluma duyarlı bir birey haline getirmektir (rehabilitasyon). Kimyasal kısırlaştırma, rehabilitasyona ve ceza hukukuna taban tabana zıttır. (K.Bayraktar, 2011)

61 Temel İlkeler Çağdaş devletler, insanın biyolojik bütünlüğünü bozucu ceza veremezler. İnsan haklarına aykırıdır. "Ceza" ve "tedavi", kavramları asla bir arada kullanılamaz. Avrupa'da cinsel suçların en az ceza gördüğü ülke Türkiye'dir. İlk yapılacak iş belki cinsel suçların cezalarını artırmak olabilir. Cinsel suçlar, "pedofili" gibi hastalıklardan kaynaklanıyorsa, hastalıkların tedavisinden sorumlu olan, tıbbi otoritedir. Hukuki merciler, tıbbi otoriteye "tedavi şekli" dayatamaz, emredemez Kimseyi hadım etmeye kalkışmadan önce biz ne yapıyoruz ona bakalım... Erol Göka 2012

62

63 Koruma Düzeyleri

64 Koruma Düzeyleri Temel Koruma

65 Koruma Düzeyleri Temel Koruma Birincil Koruma

66 Koruma Düzeyleri Temel Koruma Birincil Koruma İkincil Koruma

67 Koruma Düzeyleri Temel Koruma Birincil Koruma İkincil Koruma Üçüncül Koruma

68 Temel Koruma Risk etmenlerinin ortaya çıkmasını önlemeye yöneliktir. Çevresel, ekonomik, sosyal ve davranışsal koşullar, kültürel kalıplar vs. Özellikle risk altındaki belirli gruplara yönelik olabilir Çocukluktan köken alan pek çok davranış kalıbı, alışkanlıklar ya da çocuklara yönelik davranışlar vs.

69 Birincil Koruma Hastalık ya da bozukluk ortaya çıkmadan önce olma olasılığını azaltmaya yönelik korumadır Sağlık tanıtımları veya özgün koruyucu önlemler Yaşam kalitesini artırmaya yönelik önlemler

70 İkincil Koruma Hastalığın başlangıcında, daha çok komplikasyonları önlemeye yöneliktir. Hastalığın ilerlemesini durdurmayı amaçlar. Erken tanı, testler ve yeterli tedavi

71 Üçüncül Koruma Hastalığın ileri evrelerinde devreye girer. Yetiyitimini azaltmayı ve önlemeyi hedefler. Bu aşamada yetiyitiminin sınırlandırılması ve rehabilitasyon programları uygulanır.

72 Yetiyitiminin (Maluliyetin) Sınırlandırılması Hastalık Bozulma Yetiyitimi Engel

73 Yetiyitiminin (Maluliyetin) Sınırlandırılması Hastalık ruhsal, fizyolojik veya anatomik yapı ya Bozulma da işlevin kaybı/ bozulması Yetiyitimi Engel

74 Yetiyitiminin (Maluliyetin) Sınırlandırılması Hastalık ruhsal, fizyolojik veya anatomik yapı ya Bozulma da işlevin kaybı/ bozulması normal insan davranışına ait herhangi bir Yetiyitimi işlevin kısıtlanması/ kaybı Engel

75 Yetiyitiminin (Maluliyetin) Sınırlandırılması Hastalık ruhsal, fizyolojik veya anatomik yapı ya Bozulma da işlevin kaybı/ bozulması normal insan davranışına ait herhangi bir Yetiyitimi işlevin kısıtlanması/ kaybı yetiyitimi nedeniyle kişinin her türlü toplumsal Engel rolünün engellenmesi/sınırlanması

76 Rehabilitasyon Tıbbi Rehabilitasyon Mesleki Rehabilitasyon Sosyal Rehabilitasyon Ruhsal Rehabilitasyon

77 Erken Girişim Tedavi Önleme Seçici Evrensel Endike Olgu Tanımlı Erken Tedavi Standart Tedavi Ruh Sağlığı Hizmeti Uzun soluklu tedavi için bağlantı Relaps önleme Uzun Dönem Bakım Sürekli Bakım

78 Sınıflandırmanın Koruma için Anlamı Hastalığa özgü durumlar prodrom / erken dönem psikoz (DUP tedavisi) Klinik durumla ilgili stresörlerin saptanması bireysel (etkileşim) ve toplumsal (kültürel) Psikiyatrik sınıflandırmada gelişmeler Suisid ve saldırganlığa yatkın olmak Mrazek-Haggerty, Reducing Risk for Mental Disorders. 1994