TÜRK MÛSĐKÎSĐ NĐN GELENEKSEL SES ve ÂHENK SĐSTEMĐ. Dr. Timuçin Çevikoğlu

Transkript

1 TÜRK MÛSĐKÎSĐ NĐN GELENEKSEL SES ve ÂHENK SĐSTEMĐ Dr. Timuçin Çevikoğlu Türk Mûsikîsi nin Geleneksel Âhenk Sistemi nden bahsederken öncelikle yüzyılımızın başlarına kadar 700 yıldır anlatılagelen, bugün ise tamamen uzaklaşılan geleneksel ses sistemimizden bahsetmek gerekir. Elimizdeki kaynaklara göre ilk kez XIII. yüzyılda Safiyüddîn Abdü l-mü mîn Urmevî ( ) (Öztuna 1990) tarafından anlatılan, bir sekizlinin on yedi aralığa bölündüğü bu sistemde ana dizi (bugün kullandığımız yazım sistemiyle) aşağıdaki gibi gösterilebilir: Bu ana dizinin perdeleri önceleri sırasıyla Yegâh, Dügâh, Segâh, Çârgâh, Pençgâh, Şeşgâh, Heftgâh ve Heştgâh (1., 2., 3., 4., 5., 6., 7. ve 8. yer) adlarıyla adlandırılırken, sonraları yine sırasıyla Yegâh, Hüseynîaşîrânı, Irâk, Râst, Dügâh, Segâh, Çârgâh ve Nevâ adlarıyla adlandırılmıştır (Tura 1988). Bu dizi bugün kullandığımız sistemle T K S aralıklarıyla ifade edilen bir Râst dörtlüsünün tiz tarafına T K S T aralıklarıyla ifade edilen bir Râst beşlisinin eklenmesiyle oluşmuş görünmektedir. Daha anlaşılır olabilmesi açısından diziyi Râst perdesine göçürürsek: şeklinde olduğunu görürüz. Bu dizi (Yegâh perdesinde) Râst makâmını tam olarak ifade edebildiği gibi eski nazariyat kitaplarında Râst makâmı dizisinin üçüncü perdesinde yarım yedenli karar eden Râst seyrinde bir makâmdır diye târif edilen Segâh makâmını da (Irâk perdesinde) mükemmelen ifâde edebilmektedir. Tekrar eski yerinde incelemeye devam ettiğimiz ses sistemimizin ana dizisi aynı zamanda sistemin asl diye adlandırılan perdelerinden oluşmaktadır. Sistem yukarıda gördüğümüz asıl perdelerin aralarındaki tam ikili aralıkların ikişer; mücenneb aralıkların ise birer ârızî perdeyle bölünmesiyle on sekiz perdeye tamamlanmakta, dolayısıyla on yedi eşit olmayan aralığa bölünmektedir. 1

2 1- Yegâh 8- Râst 2- Pest Beyâtî 9- Şûrî 3- Pest Hisâr 10- Zengûle 4- Hüseynî Aşîrânı 11- Dügâh 5- Acem Aşîrânı 12- Kürdî 6- Irâk 13- Segâh 7- Rehâvî 14- Bûselik 15- Çârgâh 16- Sabâ 17- Uzzâl 18- Nevâ Sekizliyi eşit olmayan on yedi aralığa bölen bu sistem hesapça açık, ancak uygulamada kapalı bir sistemdir. Sistemin kapanışı perdelerin aslında (dar veya geniş) birer frekans bandını yani, bir noktayı değil; alt ucu, göbeği ve üst ucu olan bir bölgeyi ifade etmesiyle mümkün olmaktadır. Aynı zamanda o âhenkte (veya akortta) yapılmış neylere ismini de vermiş olan Türk Müziği Âhenk Sistemi, yukarıda kısaca anlatmaya çalıştığımız geleneksel ses sistemimizden doğmaktadır. Ana dizinin I. perdesinin dizinin diğer perdelerine uygulanmasıyla Türk Müziği nin Geleneksel Âhenk Sistemi oluşur. 2

3 Ana dizinin I. derecesi olan Yegâh perdesinin dizinin II. derecesi haline getirilmesi ile Sipürde âhengi elde edilmektedir EK-A. Bolâhenk âhengi (Yerinden) Sipürde âhengi ( Bir tam ikili -T- kadar pestten icrâ ettirir.) Aynı şekilde Yegâh perdesinin dizinin III. derecesi haline gelmesi Yıldız âhengi dir EK- B. Yıldız âhengi ( T+K kadar pestten icrâ ettirir.) Yegâh perdesinin dizinin IV. derecesi haline gelmesi ise Kız âhengi dir. EK-C. Kız Âhengi (T+K+S kadar pestten icrâ ettirir.) Yegâh perdesinin dizinin V. derecesi haline gelmesiyle Mansûr âhengi oluşur. EK-D. Mansûr Âhengi (T+K+S+T kadar pestten icrâ ettirir.) 3

4 Yegâh perdesinin dizinin VI. derecesi haline gelmesi Şâh âhengi dir EK-E. Şâh Âhengi (T+K+S+T+K kadar pestten icrâ ettirir.) Yegâh perdesinin dizinin VII. derecesi haline gelmesi ise Dâvud âhengi dir EK-F. Dâvud Âhengi (T+K+S+T+K+S kadar pestten icrâ ettirir.) Son olarak Yegâh perdesinin dizinin VIII. derecesi (oktavı) haline gelmesi ile Bolâhenk âhengi oluşur EK-G. Bolâhenk Âhengi (T+K+S+T+K+S+T - oktav - kadar pestten icrâ ettirir.) Bu âhenk sistemlerinin herbiri için îmâl edilmiş olan neyler de o âhengin adıyla anılmaktadır (Sipürde ney, Yıldız ney, Kız ney, Mansûr ney, Şâh ney, Dâvud ney ve Bolâhenk ney). Asl perdelere göre düzenlenmiş olan ana âhenkler için îmâl edilen bu neyler, ana neylerdir. 4

5 Perdeler birer noktayı değil birer frekans bandını ifade ettiğinden, her biri için ayrı birer âhenk sistemi oluşturulmamış, sadece T ve K gibi geniş aralıklar için birer ara âhenk sistemi oluşturularak mûsikîmiz 12 âhenk sistemiyle icrâ edile gelmiştir. 1- Bolâhenk 7- Kız-Mansûr Mâbeyni 2- Bolâhenk-Sipürde Mâbeyni 8- Mansûr 3- Sipürde 9- Mansûr-Şâh Mâbeyni 4- Sipürde-Yıldız Mâbeyni (Müstahsen) 10- Şâh 5- Yıldız 11- Dâvud 6- Kız 12- Dâvud-Bolâhenk Mâbeyni Ara âhenklerde ise Yegâh perdesi; Bolâhenk-Sipürde Mâbeyni nde I. ve II. derecelerin ortasında kalmakta yani bir tam ikili aralığın yarısı kadar pestten icrâ edilmekte, Sipürde-Yıldız Mâbeyni nde II. ve III. derecelerin ortasında kalmakta yani dizi bir tam ikili aralığa ilaveten ikili aralığın yarısı kadar (üç tane tam ikili aralığın yarısı) pestten icrâ edilmekte, Kız-Mansûr Mâbeyni nde IV. ve V. derecelerin ortasında kalmakta yani dizi bir tam dörtlüye ilaveten bir tam ikili aralığın yarısı kadar pestten icrâ edilmekte, Mansûr-Şâh Mâbeyni nde V. ve VI. derecelerin ortasında kalmakta yani dizi bir tam beşliye ilaveten bir tam ikili aralığın yarısı kadar pestten icrâ edilmekte, Dâvud-Bolâhenk Mâbeyni nde ise VII. ve VIII. derecelerin ortasında kalmakta yani dizi bir tam sekizliden bir tam ikili aralığın yarısı kadar eksik pestten icrâ edilmektedir. 5

6 Bu âhenklerin her biri için de aynı adlarla anılan birer ney îmâl edilmiştir (Bolâhenk-Sipürde Mâbeyni ney, Müstahsen ney, Kız-Mansûr Mâbeyni ney, Mansûr-Şâh Mâbeyni ney, Dâvud- Bolâhenk Mâbeyni ney). Bunlar da ara neylerdir. Dolayısıyla Türk müziği âhenk sistemi ve neyler şu şekilde düzenlenmiştir. Bolâhenk Bolâhenk-Sipürde Mâbeyni Sipürde Müstahsen Yıldız Kız Kız-Mansûr Mâbeyni Mansûr Mansûr-Şâh Mâbeyni Şâh Dâvud Dâvud-Bolâhenk Mâbeyni Bolâhenk 6

7 7

8 8

9 9

10 10

11 11

12 12

13 13