ÖĞRENME HEDEFLERİ. Bezmialem Vakıf Üniversitesi Tıp Fakültesi Tıbbi Radyofizik Uzm.A.Hikmet Eriş

Transkript

1 ÖĞRENME HEDEFLERİ Radyasyon,radyasyon doz birimleri Radyasyonun günlük kullanımdaki yeri Atom nedir?atomun temel parçacıkları Cep telefonlarının zararlı etkisi,termal görüntü. Radyasyon çeşitleri,enerji hatları,wireless vs. Doğal ve yapay radyasyon kaynakları Radyasyon nasıl durdurulur?zırhlama? Radyasyonla çalışanlar için doz sınırları,cep dozimetreleri. Film çekimlerinde alınan dozlar ALARA Prensibi Tıpta ve teknolojide kullanım alanları Dünyada reaktör kazaları

2 RADYASYON VE RÖNTGEN 1895 yılında Wilhelm Conrad Röntgen tarafından X-ışınlarının keşfi yapılarak ilk klinik görüntü elde edildi.

3 RADYASYON VE RADYOAKTİVİTE 1896 yılında Henry Becquerel tarafından radyoaktivitenin keşfi (uranyum tuzları)

4 TIPTA RÖNTGEN IŞININ İLK KULLANIMI (1900 YILLAR)

5 RADYASYON VE CURİE - Piere ve Marie Curie tarafından 1902 de Radyumun keşfiyle, radyasyon kaynakları tıpta, sanayide,tarım ve araştırmada efektif olarak kullanılmaya başlanmıştır.

6 RADYASYON NEDİR? Elektromanyetik dalgalar veya parçacıklar biçimindeki enerjinin bir yerden bir yere AKTARIMIDIR. λν=c e=mc2

7 RADYASYON Günlük kullanım

8 RADYASYON Gaz değildir ama ortamın havası ile etkileşir. Kokusuzdur ama iyonizedir Görünmezdir ama zararlıdır

9 ATOM Yörünge

10 RADYASYON NASIL OLUŞUR? Elektron üst yörüngeden alt yörüngeye atlarken

11 RADYASYON ÇEŞİTLERİ 1.Partiküler Radyasyon: Alfa(α ) ve beta(β±elektronlar) radyasyonlar tanecik tiptedirler. 2.Elektromanyetik Radyasyon :Gama ve X- ışınları elektromanyetik radyasyon sınıfına girer.elektromanyetik radyasyon,enerjinin uzayda ışık hızıyla titreşerek taşınması halidir(ışık hızı: km/saniye).

12 RADYASYON VE ÇEŞİTLERİ RADYASYON iyonize RADYASYASYON NON İYONİZE RADYASYON PARÇACIK TİPİ DALGA TİPİ DALGA TİPİ Hızlı elektronlar Beta parçacıkları Alfa parçacıkları Dolaylı iyonlaştırıcı Nötron parçacıkları X-Işınları Gama ışınları Radyo dalgaları Mikrodalgalar Kızılötesi dalgalar Görülebilir ışık

13 RADYASYON KAYNAKLARI DOĞAL RADYASYON : Doğada bulunan Uranyum elementi vs.

14 RADYASYON KAYNAKLARI YAPAY RADYASYON : Laboratuvar ortamında üretilen kaynaklardır En çok Nükleer Tıp bölümlerinde kullanılır. Örn: Co-59 + n¹ Co-60 + Ɣ ışını (RADYASYON ONKOLOJİSİNDE TEDAVİDE KULLANILIYOR)

15 RADYASYONUN DURDURULMASI

16 RADYASYONUN GEÇİRGENLİĞİ ZIRHLAMA(ENGEL) HESABI : I = I0. e μx e=2.718 µ=lineer absorbsiyon katsayısı HVL(X½)=0.693/µ

17 RADYASYON BİRİMLERİ Büyüklük SI birim Özel Birim Dönüşüm Aktivite.. Bq/sn Ci 1Bq=27x10 ¹³Ci Işınlama.. C/kğ R 1R=2.58x10 ⁴C/kğ Absorblanma Gy Rad.1Gy=100 Rad Doz eşdeğeri Sv...Rem.1Sv =100 Rem 1Gray(Gy)=1Sievert(Sv)

18 DOZ SINIRLARI Radyasyonla çalışanlar için 1 yılda alınmasına müsaade edilen doz 20 msv 1 ayda alınmasına 1.66mSv 1 günde 80μSv 1 saatte 10μSv

19 DOZ SINIRLARI Halk için : 1 yılda müsaade edilen doz Hamileler için 1yılda müsaade edilen doz 1 msv 1 msv

20 TAEK VE IAEA T ürkiye A tom E nerjisi K urumu(taek) I nternational A tomic E nergy A gency(iaea) - Avusturya/ Viyana -

21 DÜNYADA RADYASYON GÜVENLİĞİ TAEK ve IAEA TAEK ;Ülkemizde ki IAEA;Dünyada tüm ülkelerde ki Radyasyon güvenliğinden sorumludur.tüm lisanslı radyasyon tedavi merkezleri bu merkezlerde kayıtlıdır.

22 RADYASYON KONTROL EDİLEBİR BİR ENERJİ TOPLULUĞUDUR

23 RADYASYON Radyoaktivite: Radyoaktivite elementlerin çekirdeklerinden ortaya çıkan ve yayılan radyasyondur Partiküler, elektromanyetik ve her ikisi birden olabilir α, pozitif yüklüdür, helyum çekirdeği β, negatif yüklüdür, elektron γ, yüksüzdür, elektromanyetik radyasyon

24 KOZMİK RADYASYON Yaşantımızda, kozmik ışınlar nedeniyle maruz kaldığımız ortalama radyasyon dozu 0.26 msv/yıl dır.

25 GÜNLÜK YAŞAMDA RADYASYON

26 GÜNLÜK YAŞAMDA RADYASYON

27 İYONİZE RADYASYON Elektromanyetik X-ışınları, gamma ışınları Partiküler Alfa, beta, elektronlar, nötronlar, protonlar

28 RADYASYONUN KULLANIM ALANLARI Tıp sektöründe Endüstride sterilizasyonda Tarımda bitki ıslahında

29 TIP SEKTÖRÜNDE KULLANIM Radyasyon onkolojisi : Yüksek enerjili X (18 MV) Işınları, 6,9,13,17,20MeV elektron, 1.25 MV gama Işınları ile proton kullanılır.

30 RADYASYON ONKOLOJİSİNDE Amaç: Kritik organları koruyarak tümöre en yüksek dozu vermektir.2006 yılından itibaren IMRT,IGRT,SBRT teknikleri uygulanmaktadır.

31 NELERE DİKKAT ETMELİ? işlem sonu ne yapmalı? Kolimatörler bir süre radyasyonu tutmaktadır. Çözüm : ışınlama sonrası hemen içeri girilmemeli. Duş: İş sonu duş alınmalı. Beslenme; Serbest radikallere karşı antioksidanlar almalı

32 SERBEST RADİKAL OLUŞUMU Vücutta oluşan serbest radikaller elektronunu kaybeden atom en yakınındaki atomun elektronunu çalmaya çalışır. Bu serbest radikaller bazı zamanlarda proteinlere de saldırırlar.sürekli bu durum vücut içerisinde devam eder ancak dışarıdan alınacak antioksidanlar vasıtasıyla bu düzen sağlanır risk azalır.

33 NÜKLEER TIP Sintigrafi, PET-CT Uygulamaları yapılır. Kullanlan madde :Tc99, I-131, Lu77, Y-99

34 ENDÜSTRİDE KULLANIM ENERJİ İHTİYACI :Nükleer reaktörler

35 ENDÜSTRİDE KULLANIM Tıbbi cihaz ve meyvelerde gama ışınlaması

36 ALARA PRENSİBİ ALARA Prensibi: As Low As Reasonably Achievable Radiation Dose Mümkün olan gerekli ve en az radyasyon dozu olarak tanımlanır.

37 NÜKLEER TIP RADYOAKTİF ELEMENTLERİN GAMA IŞINLARI TANIDA KULLANILIR. Ancak beta (+/- elektron) olduğundan hem tanıda hemde tedavide kullanılır Pet(pozitron emisyon transmisyon ) tanı amaçlıdır

38 NÜKLEER TIP TEDAVİDE BETA VE ALFA IŞINLARI KULLANILIR Beta ışınları doku içinde enerjisine bağlı olarak 1-2 cm ilerler Alfa ışınları 1-2 mm ilerler(akciğer yüzeyindeki tümörlerde kullanılır)

39 NÜKLEER TIP TANIDA EN ÇOK KULLANILAN ELEMENTLER Teknisyum -99m In-111 I-123 F-18 (PET) Önemli : γ ışınları kolayca detekte edilebilirler.bu nedenle mevcut bölge ve odağı izleme olanağı vardır.

40 NÜKLEER TIP TEDAVİDE KULLANILAN ELEMENTLER I-131 LUTESYUM-77 YİTRİUM-90

41 NÜKLEER TIP NÜKLEER TIP TAKİ UYGULAMALAR TANI AMAÇLI: Troid,T üm vücut kemik sintigrafileri,böbrek sintigrafileri,miyokard perfüzyon sintigrafisi(tc-99) PET-CT (F-18 )

42 TEKNİSYUM (Tc-99m ) TANI AMAÇLI KULLANILIR. Pratikte Merkezlere gönderilen portatif Jeneratörlerden sağılarak elde edilir Molipden(Mo-99 ), Ana element olarak bozunarak Tc-99 a dönüşür

43 IYOT-131 Tiroit Kanseri ve Hipertroidi tedavilerinde eskiden beri kullanılan bir elementtir.yarılanma ömrü 8 gün.

44 JENERATÖR Mo99 dan Tc99m elde edilir. Yarılanma ömrü 6 saattir.

45 RADYASYON KORUNMA ÜRÜNLERİ

46 RADYOAKTİF ATIKLAR Katı atık çöp torbalarının tahliyesi : Atık torbalarının yüzeyinde ölçüm cihazı ile yapılan kontrollerde doz <100µR/saat çıkarsa tahliye edilebilir.

47 RADYOAKTİF ATIKLAR Katı atıklar : Fiziksel yarılanma ömürlerine göre korumalı kurşun odalarda bekletilir. Tc-99m yarılanma süresi 6 saat I-131 yarılanma süresi 8 gün Katı atıklar tahliye edilmeden önce en az 10 yarılanma bekletilir.ölçüm poşet yüzeyinde 100µR/sa den düşük çıkarsa tahliye edilebilir.

48 RADYOAKTİF ATIKLAR Sıvı Atıklar :Radyoiyot(I-131) tedavisi gören hastaların idrarlarıyla atılan sıvı radyoaktif atıkların tahliyesi özel işleme tabi tutulur.hasta 1 metreden <5mR/sa olana kadar yatırılır.attığı sıvılar 6 tonluk tanklarda 3 ay bekletildikten sonra radyasyon seviyesi 10Bq/ml olunca sıvı atık normal yoldan kanalizasyona verilerek tahliye edilir.

49 RADYOAKTİF ATIKLAR Radyoaktif Sıvı tanklar : 2 adet tank kullanılır.biriken radyoaktif sıvılar 3 ay bekletildikten sonra ölçüm alınır kriterlerin altındaysa (10Bq/ml) kanalizasyona gönderilir.

50 RADYOLOJİ Tomografi

51 Düz Çekim RADYOLOJİ

52 RADYOLOJİ TOMOGRAFİNİN İŞLEYİŞİ (radyasyon mevcut) Tanı amaçlı ve X ışını kullanılır

53 RADYOLOJİ MR-MAGNETİK REZONANS (radyasyon içermez)

54 RADYOLOJİ GENELDE TANI AMAÇLI DÜŞÜK X- IŞINLARI KULLANILIR

55 RADYOLOJİ EMAR (MR) : Elektromanyetikrezonans Radyasyon yayınlamaz Sadece tanı amaçlıdır İstenen bölgeden milimetrik çok sayıda kesit alınabilir

56 ANJİOGRAFİ

57 ANJİOGRAFİ Alttan ve yandan gelecek zararlı ışınları kesecek masa koruyucular kullanılmalı

58 ENDOSKOPİ

59 RADYASYONDAN KORUNMA Kişisel Korunma Ekipmanları :Kurşun önlük, Troid koruyucu, gonad koruyucu, Gözlük

60 DİŞ BÖLÜMÜ Normal diş çekiminde 4μsv-6μsv, panoramik röntgen çekiminde μsv ve en Tomografi (Cone Beam) çekimlerinde ise μsv doz oluşur. Hastanın ağız içinde ise oluşan radyasyon ise 150 μsv olmaktadır. Çalışan bir kişinin yıllık dozu 20 msv ve halk için yıllık doz 1 msv olduğu düşünülürse bu belirtilen dozlar oldukça düşük dozlardır.

61 DİŞ BÖLÜMÜ Dent CT (Diş Tomografisi ) :

62 Kemik Densitometresi Kemiğin kırılganlık riskini belirleyen bir ölçüm yöntemidir. Osteoporoz (kemik erimesi) saptanırsa kişinin aldığı ilaçtan faydalanma oranı için ilaç takibi de belirli aralıklarla bu cihaz ile yapılmaktadır. Çok düşük bir x-ışını kullanılır.

63 Taş Kırma Ünitesi ESWL - Extracorporeal Shock Wave Lithotripsy İlk defa 1980 yılında Almanya da klinik uygulaması yapılan bu yöntem günümüzde de taş tedavisinde ağrısız, cerrahi müdahale riski olmaksızın yaygın olarak kullanılan en modern taş tedavi şeklidir. Röntgen ve Ses dalgaları( ultrasonografi) ile taşın olduğu yer odaklanarak o bölgeye şok ses dalgalarının vücut dışından belli süre gönderilmesi esasına dayanır.

64 RADYASYON ÖLÇÜLEBİLİR RADYASYON HEM ORTAMDA HEMDE KİŞİ ÜZERİNDE KONTAMİNASYONDAN DOLAYI ÖLÇÜLEBİLİR

65 RADYASYON KORUNMASI Koruyucu engel: Girginlik kabiliyeti yüksek olan X ve Gamma ışınlarını durdurmak için ağır KURŞUN ve URANYUM elementleri kullanılır. ZIRHLAMA(ENGEL) HESABI: I = I. e μx e=2.718 µ=lineer absorbsiyon katsayısı HVL(X½)=0.693/µ

66 Mesafe TERSKARE KANUNU : Radyasyon dozu uzaklığın karesi ile ters orantılı olarak değişir. I1/I2 = (D2/D1)² Kaynaktan uzaklaştıkça mesafenin karesi ile ters orantılı olarak radyasyon şiddeti azalır.

67 ÖRNEK :DOZ AZALTILMASI ÖRNEK: 10 cm mesafede doz şiddeti 2R ise 2 metre mesafede doz şiddeti ne olur? ÇÖZÜM : I₁ / I₂ = (D₂ / D₁ )² 2R/I₂ =(2mt /0.1)² I₂ =5mR ve 1 mr =10 μsv olduğundan I₂ = 50 μ Sv ÖNEMLİ BİLGİ: Bu örnekte 10 cm ile 2 metre uzakta duran bir radyasyon görevlisinin almış oldukları doz karşılaştırılmaktadır. Yakında durana göre uzakta duran kişinin dozu milyonda elli kadar inmektedir.

68 Zaman Radyasyondan Korunmasında Temel Yöntemler: Zaman: Radyoaktif kaynağın veya radyasyon kaynağının yakınında ne kadar az zaman geçirilirse o kadar az doza maruz kalınır. Doz= (Doz Şiddeti) x (Zaman) Böylece, bir ölçüm cihazının 50 msv/saat lik radyasyon dozunu gösterdiği bir bölgede kalınması halinde maruz kalınacak doz için bir Örnek; 1 saatte 50 msv, 2 saatte 100 msv, 3 saatte 150 msv,

69 ÖRNEK: ÖRNEK : Bir çalışan 2R/h doz şiddeti olan denetimli alanda yaklaşık 30 dak. Çalışmışsa aldığı doz ile 1 saat çalışmışsa aldığı dozları bulun ve karşılaştırın. Çözüm: Doz =Doz şiddeti X Zaman 30 dak.da = 2R/h x 30/60 h= 1 R (Röntgen) 1 saat için ise 2R/h x 1 h = 2 R ALARA prensibinde olduğu gibi amaç en kısa zamanda en az dozu almaktır.

70 RADYASYON KORUNMASI RADYASYON ALANLARI Denetimsiz alanlar Gözetimli alanlar Denetimli alanlar

71 DENETİMSİZ ALANLAR DENETİMSİZ ALANLAR : Bu alanlar halka açık alanlar olup hasta refakatçileri ve ziyaretçiler serbestçe dolaşabilirler. Bu alanda radyasyon doz hızı 100µR/sa (veya1μsv) fazla olmamalıdır.

72 GÖZETİMLİ ALANLAR Yıllık müsaade edilen dozun 3/10 una kadar radyasyon dozuna maruz kalma ihtimali olan alanlar gözetimli alan olarak tanımlanır.yıllık müsaade edilen doz radyasyon görevlileri için 20 msv olduğuna göre 20x3/10=6mSv. Yani 1 yılda alınacak doz < 6msv olmalıdır. Örneğin:troit uptake odaları,görüntüleme odaları

73 DENETİMLİ ALANLAR Yıllık müsaade edilen dozun 6/10 undan fazla radyasyon dozuna maruz kalma ihtimali olan alanlardır. Radyasyon görevlileri için müsade edilen yıllık doz 20 msv olduğuna göre denetimli alanlarda çalışanlar için 1 yılda alınacak doz 6 msv den fazla olabilir. Bu nedenle çalışanlar bu alanlarda fazla durmamalıdır. Yani yıllık doz 1mSv < ise denetimli alandır. Örnek:sıcak odalar,radyofarmasi lab.,aktivite depolama odaları vs.

74 RADYASYONU NERELERDEN ALIRIZ Radyasyonu güneşten,uçak seyahatinden vs farkında olarak veya olmayarak alırız.

75 RADYASYON VE YAŞAM

76 RADYASYON VE UÇAK SEYAHATİ UZUN UÇAK YOLCULUKLARI

77 RADYASYON KORUNMA RADYASYON UYARI İŞARETLERİ

78 RADYASYONDAN NASIL KORUNABİLİRİZ? Tomografi ve röntgen gereksiz çekilmemeli Radyasyon çalışanı ise hızlı hareket edilmeli Yılda çok uzun uçak seyahati yapılmamalı Cep telefonu konuşmaları kısa tutulmalı Wifi kullanılsa dahi modem uzakta olmalı Geceleri uyurken tüm cihazlar kapalı olmalı Antioksidan bakımından yüksek meyve sebze ve yiyecek,içecekler tüketilmeli

79 RADYASYONDAN KORUNMA Radyoaktif maddeler taşınırken mümkün olduğunca hızlı hareket edilmeli Taşıma işi ters kare kanununa göre elden ne kadar uzakta ise o kadar az doz alınır

80 RADYASYONDAN KORUNMA TERSKARE KANUNU : Radyasyon dozu uzaklığın karesi ile ters orantılı olarak değişir. Kaynaktan uzaklaştıkça mesafenin karesi ile ters orantılı olarak radyasyon şiddeti azalır.

81 RADYASYONDAN KORUNMA HASTALARIN RADYASYONDAN KORUNMASI Hastaların ;özellikler çocuk genç,hamile insanların radyasyon görevlileri tarafından koruyucu aksesuarlarla korunmalı. Gonadlar,gözler, böbrekler korunmalı Hastalara gereksiz çekimlerden kaçınılmalı

82 RADYASYONDAN KORUNMA Cep telefonları (Mobil Phone) : iyonize olmayan ancak 900Mhz ve 2300 Mhz elektromanyetik dalgalarla çalışan bir sisteme sahiptir. Yüksek titreşimli elektromanyetik dalgalar olduğundan temas noktasında ısı etkisi oluşur. Zararları konusunda araştırmalar sürmektedir Korunma amaçlı olarak kulaklık kullanımı Kapalı ve çekmeyen yerlerde kullanılmamalıdır

83 CEP TELEFONU TERMAL GÖRÜNTÜ

84 CEP TELEFONLARI Zararları araştırılmakta

85 BİREYSEL KORUNMA Cep dozimetresi : Bir radyasyon görevlisi ;önce kendisi için korunma önlemlerine uymalı dozimetre kullanmalıdır. Önemli uyarı:başkası tarafından kullanılamaz.

86 RADYASYON KOMİTESİ Medikal direktör Başhemşire Nükleer Tıp uzmanı Radyasyon onkolojisi uzmanı Radyoloji uzmanı Diş Hekimi Tıbbi Radyofizik Uzmanı Hastane direktörü veya kalite direktörü Tüm radyasyonla çalışılan birimlerden yetkili

87 RADYASYON KOMİTESİ LİSANS SAHİBİ :Radyasyon güvenliği mevzuatını uygulamada kuruma veya işletmeye karşı sorumlu kişi Radyasyondan Korunma Danışmanı Radyasyon Korunma Sorumlusu

88 TARİHTE YANLIŞ KULLANIM 1930 larda Radyasyonun yanlış kullanımı

89 TARİHTE YANLIŞ KULLANIM Kozmetik firmaları seri üretimde

90 RADYASYONUN OLUMSUZ ETKİSİ Atom bombaları,yanıklar,reaktör kazaları

91 RADYASYON HASARI

92 RADYASYON KAZALARI Reaktör patlaması

93 REAKTÖR PATLAMASI KORUNMA : Kaçmak ve İyot tabletleri Nötron etkisi:o kadar şanslı olamayanlar

94 KAYNAKLAR 1-Prof.Dr Mustafa Demir,Nükleer Tıp Fiziği ve klinik uygulamaları (Cerrahpaşa Tıp Fakültesi) 2-Faiz Khan, Physics of Radiation 3-Prof.Dr.Nail Bulakbaşı -Yakındoğu Üniversitesi Tıp Fak. Radyoloji ABD.

95 SORULAR?

96 HAYAT GÜZELDİR Ali Hikmet Eriş Tıbbi Radyofizik Uzmanı Bezmialem Vakıf Üniversitesi Tıp Fakültesi