10. Sınıf BİYOLOJİ. Konu Anlatımlı BİYOLOJİ. Öğretim programında yaptığı son güncelleme doğrultusunda YENİDEN DÜZENLENMİŞTİR.

Ebat: px
Şu sayfadan göstermeyi başlat:

Download "10. Sınıf BİYOLOJİ. Konu Anlatımlı BİYOLOJİ. Öğretim programında yaptığı son güncelleme doğrultusunda YENİDEN DÜZENLENMİŞTİR."

Transkript

1 10. Sınıf BİYOLOJİ Konu Anlatımlı Banu KARAAĞAÇ Bilgehan PERİ T.C MİLLİ EĞİTİM BAKANLIĞI Talim Terbiye Kurulu Başkanlığı BİYOLOJİ Öğretim programında yaptığı son güncelleme doğrultusunda YENİDEN DÜZENLENMİŞTİR. PAL ME YA YIN CI LIK An ka ra 2014 I

2 PALME YAYINLARI: Sınıf Biyoloji Konu Anlatımlı / Banu KARAAĞAÇ Bilgehan PERİ Yayına Hazırlama : PALME Dizgi Grafik Tasarım Birimi / Savaş GüLER Yayın Editörü : Cemil AYAN Yayıncı Sertifika No : Palme Yayıncılık 2014 ISBN : Baskı : Tuna Matbaacılık San. ve Tic. A. Ş. Baskı Tarihi : 2014 Basımevi Sertifika No : Bu kitap 5846 sayılı yasanın hükümlerine göre kısmen ya da tamamen basılamaz, dolaylı dahi olsa kullanılamaz, teksir, fotokopi ya da başka bir teknikle çoğaltılamaz. Her hakkı saklıdır, PALME YAYINCILIK a aittir. bilgi@palmeyayinevi.com II

3 Benim Manevi Mirasım BİLİM ve AKILDIR M. Kemal ATATÜRK III

4 EDİTÖR DEN Son yıllarda ilk ve ortaöğretimde uygulanmaya başlanan öğretim programlarının ana felsefesi, yaşam temelli yaklaşımı esas almasıdır. Bu yaklaşımla, soyut gibi algılanan birçok fen kavramı gerçek yaşamla ilişkilendirilmiş, somut hale getirilmiştir. Bu yaklaşım okullarımızdaki öğretim sürecine tam olarak yerleştirildiği ve uygulandığı zaman öğrencilerimizin derslere olan ilgi ve motivasyonları ciddi bir biçimde artacaktır. Tüm bu gelişmelerin sonucu olarak bilişim toplumunun gerektirdiği becerilere sahip, objektif ve analitik düşünebilen, yaratıcı bir kafa gücüne sahip kuşaklar yetişecektir. Böyle yetişen genç insanlar, ezberden uzak kalacak, sağlıklı iletişim kurabilme yetileri gelişecek; kendini iyi tanıyan, çevresiyle barışık bireyler olacaktır. Palme yayıncılığın hazırladığı bu kitap serisinin içeriği yukarıda belirtilen bakış açısı çerçevesinde oluşturulmuştur. Ayrıca bu kitaplar değişen yeni sınav sistemine (YGS LYS) uygun bir niteliğe sahiptir. Üniversite sınavlarında sorulacak soruların kapsamı ve ağırlık düzeyine uygun bir konu akışı sağlanmıştır. Bu kitapların hazırlanmasında büyük bir özveriyle bana destek veren Palme Yayıncılık'ın genel müdürü sayın İlhan Budak'a teşekkür ederim. Ayrıca bu kitap serisinin tüm dizgi ve grafik çalışmalarını yapan ve yöneten İlhan Akçay ve ekibine minnettarım. Palme Yayıncılık'tan çıkan bu kitap serisinin tüm öğrencilere yararlı olması ve onların gelişimine bir katkı sağlaması dileğiyle... Cemil AYAN 2014 Ankara ÖNSÖZ Sevgili Öğrenciler, Liselerde eğitimin 4 yıla çıkarılması ile biyoloji müfredatı yeniden düzenlenmiştir. Milli Eğitim Bakanlığı'nın müfredatına bağlı kalarak hazırlanan bu kitabın öğrencilere yeni sistemde yardımcı olacağına inanıyoruz. Çünkü iyi bir eğitimin temeli okulda atılır. Bu ise kaynakların doğru seçilmesiyle sağlanır. Bu kitap hazırlanırken konu anlatımının, akıcı ve sade olması esas alınmıştır. Konu anlatımları resimlerle desteklenirken çözümlü örnekler ile pekiştirilmiştir. Değişen eğitim sistemine bağlı kalarak hazırlanan etkinlikler ise çalışırken öğrenmeyi, öğrenirken keyif almayı sağlamaktadır. Öğrencilerimizin gelecekte mutlu ve başarılı olabilmeleri, bilim ve teknolojideki gelişmelerin onlara doğru bir şekilde aktarılması ile mümkün olacaktır. Biyoloji, bilim alanındaki yenilikleri insan hayatına sunan bir bilim dalıdır. Bu kitap hazırlanırken hem teknolojik gelişmeler hem de merak uyandıran sorular göz önünde tutularak öğrencilerin araştırmaya yönelmesi, kaynaklara ulaşma becerisi kazandırılması düşünülmüştür. Konuların anlatımlarında açık, sade ve anlaşılır bir dil kullanılmıştır. Uzun süre yapılan araştırma ve incelemeler sonucunda Palme Yayıncılık kalitesiyle hazırladığımız bu kitapta Palme Yayıncılığın Genel Müdürü Sn. İlhan Budak'a, değerli editörümüz Sn. Cemil Ayan'a ve kitabın dizgi ve grafik çalışmalarını yapan Savaş Güler e teşekkür ederiz. Çalışmalarımızın başından beri her türlü emeklerini ve yardımlarını esirgemeyen değerli dostlarımız Sn. İlkay Albayrak, Sn. Mehmet Gürler, Sn. Yeşim Akdoğan ve Sn. Berrin Akdemir'e teşekkülerimizi sunarız. Palme yayınlarını tercih eden tüm meslektaşlarımıza ve sevgili öğrencilerimize başarı dileklerimizle... Banu KARAAĞAÇ banu.karaagac@hotmail.com (0533) Bilgehan PERİ bilgehanperi1@hotmail.com (0532) Ankara IV

5 İÇİNDEKİLER kardefl kromatitler ÜNİTE 1 ÜREME kinetokor iğ iplikleri Sayfa No Mitoz ve Eşeysiz Üreme....7 sentromer Mayoz ve Eşeyli Üreme İnsanda Üreme Sistemi - Büyüme ve Gelişme ÜNİTE 2 KALITIMIN GENEL İLKELERİ Kalıtım ve Biyolojik Çeşitlilik Modern Genetik Uygulamaları ÜNİTE 3 DÜNYAMIZ Ekosistem Ekolojisi Biyomlar Etkinlik Yanıt Anahtarı V

6 1 ÜREME BÖLÜM 1 MİTOZ VE EŞEYSİZ ÜREME BÖLÜM 3 İNSANDA ÜREME SİSTEMİ- BÜYÜME VE GELİŞME Hücre Döngüsü İnterfaz Mitotik Evre Hücre Döngüsünün Kontrolü Eşeysiz Üreme Bölünerek üreme Tomurcuklanma Sporla Üreme Rejenerasyon Vejetatif Üreme Etkinlikler Test 1, 2, 3, 4 ve BÖLÜM 2 MAYOZ VE EŞEYLİ ÜREME İnsanda Üreme Sistemi Dişi Üreme Sistemi Menstrual Döngü Erkek Üreme Sistemi Gamet Oluşumu Döllenme Üreme Sağlığıı ve Cinsel Yolla Bulaşan Hastalıklar Tüp Bebek Yöntemi ve Mikroenjeksiyon Aile Planlaması Büyüme ve Gelişme İnsan Embriyosunun Gelişimi Hamilelikte Bebeğin Gelişimini Olumsuz Etkileyen Faktörler Etkinlikler Test 1, 2 ve Mayoz Bölünme Mitoz ve Mayoz Bölünme Arasındaki Farklar Eşeyli Üreme Partenogenez Konjugasyon Etkinlikler Test 1, 2, 3, 4 ve

7 ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme Trilium bilinen en büyük genoma sahip bir bitkidir. E.coli hücresi parçalanarak açılmış ve DNA sı dışarı yayılmıştır. proteinlerle bir arada bulunur. Hücre bölünmesi öncesinde, çekirdekte ince, uzun ve yumak şeklinde görülen bu DNA-protein krompleksine kromatin adı verilir. Hücreler bölünmeye hazırlanırken DNA kendini eşler, kromatin iplikler kısalıp kalınlaşarak yoğunlaşır ve belirginleşen kromozom lara dönüşür. Bu yoğunlaşma, kromozomların yavru hücrelere geçerken birbirine dolanmadan hareket etmeleri için gereklidir. Kendini eşleyen her kromozomda iki tane kardeş kromatit bulunur ve kardeş kromatitlerdeki DNA lar birbirlerinin kopyalarıdır. Hücre döngüsünün daha sonraki evrelerinde kardeş kromatitler birbirinden ayrılır ve sitokinez (sitoplazma bölünmesi) ile yeni kromozomların yavru hücrelere dağıtılması sağlanır. Kardefl kromatitlerin ayr lmas Yeni kromozomlar n yavru hücrelere da t lmas Kromozom eşlenmesi Sentromer Kardefl kromatidler Kromozom eşlenmesi ve yavru hücrelere dağıtılması kromatin kromozomlar çekirdekçik Kromozomlar, kromatin ve çekirdekçik: Fotoğrafta görülen soğan kökü örneğinde, DNA molekülleri mor renge boyanmıştır. Ortadaki büyük hücre bölünme sürecindedir ve kromozomlar tek tek seçilebilmektedir. Bölünme sürecinde olmayan hücrelerin çekirdeklerinde (kromozomlar net olarak belli değil) DNA molekülleri birbirine karışmış olarak görülmektedir. Bu haldeki DNA ya kromatin adı verilir. Kromozomların taramalı elektron mikroskobundaki görüntüsü A. HÜCRE DÖNGÜSÜ Hücre döngüsü, bir hücrenin yaşam sürecini ve süreçteki işlevlerini oluşturan olayların düzenli bir şekilde sıralanmasıdır. Döngü, birbirini izleyen olayların art arda tekrarlanmasından meydana gelir. Hücre döngüsü, bir hücre bölünmesinin başlangıcından onu takip eden diğer hücre bölünmesinin başlangıcına kadar geçen zaman aralığını kapsar. Döngünün tamamlanma süresi hücre tipine ve sıcaklık gibi diğer dış çevre koşullarına bağlıdır. Hücre döngüsü, oldukça uzun bir interfaz (ara evre) ile kısa bir mitotik evreden (bölünme evresi) oluşur. 8

8 Mikrotübül Sentrozom Sentriyol çifti Sentriyoller Sentrozom hayvan hücrelerinde iğ ipliklerinin oluşmasını sağlar. Sentrozomlar (sentriyol çiftleri içerir) Kromatin Mitotik evre (M), hem mitozu (çekirdek bölünmesi) hem de sitokinezi (sitoplazma bölünmesi) kapsar. Mitotik bölünmeyi döngünün yaklaşık %90 lık kısmını oluşturan interfaz izler. Şimdi hücre döngüsünü oluşturan, interfaz ve mitotik evreyi daha ayrıntılı inceleyelim. G 1 M TOT K EVRE (M) Sitokinez Mitoz İNTERFAZ S (DNA eşlenmesi) G 2 Hücre döngüsü I. İNTERFAZ: Hücrenin bölünmeye hazırlandığı ve hücre büyümesinin gerçekleştiği evredir. İnterfaz evresinde gerçekleşen bazı olaylar aşağıda verilmiştir. Hücrede büyüme ve hacimce artış gözlenir. ATP ve protein sentezi gibi metabolik olaylar hızlanır. Organel sayısı artar. Hayvan hücrelerinde sentriyol eşlenmesi görülür. DNA eşlenmesi (replikasyon) gerçekleşir. UYARI Hücre büyüdükçe yüzey/hacim (r 2 /r 3 ) oranı azalır. Bundan dolayı; sitoplazmanın hücreye sığmaması, çekirdeğin hücreyi yönetmekte zorlanması, hücre zarının madde alış verişinde yetersiz kalması gibi sorunlar ortaya çıkar. Bu durumda DNA eşlenir ve hücre bölünmesi başlar. Hücre döngüsünü oluşturan evrelerin gerçekleşme süreleri büyük farklılıklar gösterebilir. Örneğin, bitkilerde saat iken, hayvanlarda saat arasında değişir. Bazı organizmalarda ise 20 dakika gibi kısa bir sürede ya da haftalarca sürebilmektedir. Hücre döngüsündeki tüm evrelerin süresi farklıdır. Embriyonik hücre döngüsünün interfaz evresinde, sadece DNA eşlenmesi görülür. Bu nedenle embriyo hücreleri, büyümeden kısa sürede ve hızla çoğalır. Erişkin hayvanların sinir ve kas hücrelerinde bölünme tümüyle durmuştur. Bu tip hücreler, metabolik olarak aktif olmalarına rağmen uygun hücre dışı sinyaller tarafından uyarılmadıkları sürece DNA sını kopyalayıp bölünme hazırlığı yapamaz yani çoğalamaz. Karaciğer hücrelerinde olduğu gibi bazı hücreler ise yaralanma ya da hücre ölümü sonucu sadece kaybedilen hücrelerin yenilenmesi gerektiğinde bölünür. ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme Çekirdekçik Çekirdek zarı İNTERFAZIN G 2 EVRESİ Hücre zar İnterfaz: Kromozomlar kromatin iplikleri halinde olup, tek tek ayırt edilemez. Çekirdekçik ve çekirdek zarı belirgindir. II. MİTOTİK EVRE (M): Hücre döngüsünün bölünme evresidir. Mitoz (çekirdek bölünmesi) ve sitokinez (sitoplazma bölünmesi) olmak üzere iki evreden oluşur. a) Mitoz (Çekirdek Bölünmesi): Mitoz, hücre döngüsünün sadece bir kısmını kapsar. Dağınık, tek tek ayırt edilemeyen kromozomların kısalıp yoğunlaşmasıyla başlayan ve birbirini kesintisiz olarak izleyen evrelerden oluşur. Protein sentezi dahil çoğu metabolik hücre faaliyeti mitoz evresinde kısa bir süre için durur. Mitoz tipik olarak dört evrede gerçekleşir. 9

9 ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme ki kardefl kromatit içeren kromozom Çekirdek zarının parçalar ipli i kutbu Kardeş kromozomlar lk mitotik i iplikleri Profaz Kinetokor Profaz sonu Metafaz Anafaz Sentromer Kinetokora ba l olmayan iğ iplikleri Kinetokor iğ ipliği iğ ipliği PROFAZ: Bu evrede kromozomlar kardeş kromatitler şeklinde belirgin hale gelene kadar kısalıp yoğunlaşır. Profazın başlangıcında ince ve uzun halde bulunan kromatin iplikler yoğunlaşmaya başlar ve kromozom olarak adlandırılır. İki kardeş kromatitden oluşan kromozomlar bu safhada görülebilir duruma gelir. Kardeş kromatitler birbirine sentromer adı verilen noktalardan bağlıdır. Sentromer kinetokorların bulunduğu daralmış bölgedir. Sentromerde her bir kromatit için kinetokor olarak adlandırılan protein yapı vardır. Bu evrenin sonuna doğru iğ iplikleri kinetokor bölgelerinden kromozomlara bağlanır. Profazın sonuna doğru, interfazda eşlenen sentriyoller zıt kutuplara giderken aralarında iğ iplikleri oluşur. Çekirdekçiğin kaybolduğu ve çekirdek zarının parçalandığı görülür. METAFAZ: Bu evrede artık sentriyoller hücrenin zıt kutuplarındadır. Kinetokorlarından iğ ipliklerine tutunan kromozomlar hücrenin ekvator düzleminde (metafaz plağı) dizilir. Artık kardeş kromatitler zıt kutuplara doğru gitmek için hazırdır. Kromozomların en belirgin görüldüğü evre metafaz safhasıdır. ANAFAZ: Bu evrede kardeş kromatitler birbirinden ayrılır. Her bir kromozomun sentromeri aynı anda belirgin olarak ikiye bölünür. İğ ipliklerinin boylarının kısalmasıyla tüm kardeş kromatitler sentromer noktalarından başlayarak birbirinden ayrılır ve hücrenin zıt kutuplarına doğru hareket eder. Kardeş kromatitler artık kromozom olarak adlandırılır. Kinetokora bağlı olmayan iğ iplikleri zıt kutuplara doğru itilerek hücrenin boyunun uzamasını sağlar ve kromozom hareketine katkıda bulunur. Anafaz evresinin sonunda hücrenin her iki kutbu eşit sayıda tam bir kromozom takımına sahip olur. Bölünme olu u Oluflan çekirdek zarı Telofaz ve Sitokinez Oluflan çekirdekçik TELOFAZ: Kromozomlar kromatin ipliklerine dönüşür. Hücrenin kutuplarındaki kromozomların etrafında çekirdek zarı meydana gelir ve çekirdekçik görünür hale gelir. İğ iplikleri kaybolur. Kromozomlar kromatin ipliği haline gelir. Telofazda mitoz sonlanır ve sitokinezin ilk işlemleri başlar. 10

10 kinetokor sentromer kardefl kromatitler iğ iplikleri Eşlenmiş kromozomun genel yapısı: İğ iplikleri sentromerdeki kinetokorlara bağlanır. Sentromer, kinetokorların bulunduğu daralmış bölgedir. Hayvan hücresi: Hücre duvarı içermediğinden sitokinez boğumlanma ile gerçekleşir. b. Sitokinez (Sitoplazma Bölünmesi): Açıklandığı üzere mitoz, çekirdek bölünmesidir ve bölünme sırasında kardeş kromatitler yavru hücrelere ayrılır. Sitokinez ise, sitoplazmanın yavru hücrelere bölünmesi olayıdır. Bitki hücrelerinde çekirdek bölünmesi hayvan hücrelerinde olduğu gibidir. Ancak, sitoplazma bölünmesi farklı bir şekilde gerçekleşir. Bölünme olu u UYARI Bir hücreli canlı olan paramesyumun bazı türlerinde ve memelilerin çizgili kas hücrelerinde çekirdek bölünmesi gerçekleşirken, sitoplazma bölünmesi gerçekleşmez. Bu nedenle bu hücrelerde birden fazla çekirdek bulunur. Hayvan hücrelerinde, sitoplazma ekvator bölgesinde karşılıklı iki taraftan dıştan içe doğru, bölünme oluğu oluşturarak boğumlanmaya başlar. Boğumlanmada mikrofilamentler (aktin-miyozin iplikleri) görev alır. Hücre zarının altında aktin ve miyozin ipliklerinden oluşan bir halka sitoplazmayı ikiye bölecek şekilde kasılarak daralır ve boğumlanır. Boğumlanma ana hücrenin ikiye bölünerek birbirinden tamamen ayrılmış iki hücre oluşturmasına kadar devam eder. Sonuçta bir hücreden aynı sayıda kromozoma ve kalıtsal bilgiye sahip iki yavru hücre meydana gelir. Oluşan hücreler ana hücreden daha küçüktür. Bölünme olu u Yavru hücreler Hayvan hücresinde boğumlanma ile sitoplazma bölünmesi ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme Bitki hücrelerinin sitokinezinde boğumlanma yoktur. Bunun yerine hücrenin ortasında golgi cisimciği tarafından oluşturulan ara plak (orta lamel) yer alır. Ara plak, hücrenin ortasından kenardaki ana hücre duvarına doğru kalınlaşmaya başlar. Kalınlaşma ana hücrenin duvarına ulaşıncaya kadar devam eder. Bundan sonra her bir yavru hücre, kendi çevresinde yeni bir hücre duvarı yapmaya başlar. Yeni yavru hücreler büyüdükçe eski hücre duvarı parçalanır ve yavru hücrelerin hücre duvarı ana hücre duvarı haline geçer. Sonuçta ana hücrenin bütün özelliklerini taşıyan iki yavru hücre oluşmuş olur. Bitki hücresi: Selüloz yapılı hücre duvarı içerdiğinden sitokinez orta lamel oluşumu ile sağlanır. UYARI Bitki hücrelerinde sentriyol olmadığı için çekirdek bölünmesi sırasında iğ iplikleri sitoplazmik proteinler tarafından oluşturulur. 11

11 ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme Çekirdek Çekirdekcik Yo unlaflan kromatin (a) Profaz. Kromatin yo unlaflmaktadır. Çekirdekçik halen açıkça görülmekle birlikte, kısa süre sonra kaybolmaya bafllayacaktır. Mikrografta henüz görülmemekle birlikte, mitotik i iplikleri oluflmaya bafllamıfllardır. Hücre duvar Hücre duvar materyali içeren parçacıkları Kromozomlar Hücre pla (Orta lamel) Bitki hücresinde hücre plağı oluşumu ile sitoplazma bölünmesi (b) Profaz sonu. Kromozomlar ayırt edilmeye bafllamıfllardır. Her kromozom birbirinin özdefli olan iki kardefl kromatidden oluflmakta ve bunlar uzunlamasına birbirlerine tutunmufl halde bulunmaktadırlar. Profazın daha sonraki aflamasında çekirdek zarı parçalanacak ve i iplikleri kromozomların kinetokorlarına ba lanacaktır. (c) Metafaz. ipliklerinin oluflumu tamamlanmıfl olup, kromozomlar kinetokorlarından iğ ipliklerine tutunmufl halde hücrenin ortasında yerleflmifllerdir. Hücre pla Yeni hücre duvar Yavru hücreler (d) Anafaz. Her kromozomun kromatidleri birbirlerinden ayrılmıfl olup, yavru kromozomlar hücrenin kutuplarına do ru çekilmektedirler. Bu hareket kinetokora ba lı iğ ipliklerinin boylarının kısalmasıyla gerçekleflir. (e) Telofaz. Yavru çekirdekler oluflmaktadır. Bu arada sitokinez bafllamıfltır: Sitoplazmayı ikiye bölecek olan hücre pla ı atasal hücrenin çeperine do ru büyümektedir. Bitki hücrelerindeki mitoz: Işık mikroskobu ile elde edilen bu görüntüler soğan kökünde mitoz geçiren hücreleri göstermektedir. 12

12 Özet olarak, mitoz bölünmenin özellikleri aşağıdaki gibi sıralanır: Çok hücreli canlıların vücut hücrelerinde görülür. Çok hücreli canlılarda büyümeyi, ölü ya da hasar görmüş hücrelerin yenilenmesini sağlar. Prokaryotlarda ve tek hücreli protistlerde üreme amaçlı yapılır. Yani eşeysiz üremenin temelini oluşturur. Çok hücreli canlılılarda zigotun oluşumundan başlar, canlının ölümüne kadar sürer. Mitoz bölünme sonucu iki yavru hücre oluşur. Oluşan yavru hücreler birbirleriyle ve ana hücre ile kalıtsal olarak tamamen aynıdır. Yani mitoz bölünme ile kalıtsal çeşitlilik sağlanmaz (Mutasyonlar hariç). Oluşan yavru hücreler ana hücre ile aynı sayıda kromozom taşır. Yani mitoz bölünme ile hücre sayısı artarken kromozom sayısı sabit kalır. Zambak bitkisinin zigotunda 20 kromozom bulunmaktadır. Bu zigottan meydana gelen zambak bitkisinin kök hücrelerinde kaç kromozom bulunur? Soru Soru Zambak bitkisinin zigotu 2n kromozom takımına sahiptir. Kök hücreleri vücut hücresi (somatik hücre) olduğu için kromozom sayısı 2n dir. Dolayısıyla kök hücrelerinin taşıdığı kromozom sayısı zigot ile aynı olacaktır (2n = 20). İnsanda deri hücrelerinin kromozom sayısı 2n = 46 dır. Deri hücrelerinin mitoz bölünmesinin anafaz evresinde bir kutba çekilen kromatit sayısı kaç olur? Soru Soru Eşlenmiş bir kromozom kardeş iki kromatitten oluşur. 46 kromozomda, 46 x 2 = 92 kardeş kromatit vardır. Anafaz evresinde kardeş kromatitler sentromer bölünmesiyle birbirinden ayrılarak hücrenin kutuplarına çekilirler. O halde 46 kromatit hücrenin bir kutbunda bulunur. Soru Soru ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme 2n = 24 kromozomlu bir hücre art arda 3 hücre bölünmesi geçiriyor. Buna göre bölünmeler sonucu oluşan hücre sayısı ve her bir hücredeki kromozom sayısı kaç olur? Soru Soru Soru Bir hücreden mitoz bölünme sonucu oluşan yavru hücre sayısını bulmak için 2 n formülünden yararlanılır. n, mitoz bölünme sayısıdır. Art arda yapılan 3 bölünme sonucu 2 n = 2 3 = 8 hücre meydana gelir. Mitoz bölünmeyle kromozom sayısı yavru hücrelere değişmeden aktarılacağından, yavru hücrelerdeki kromozom sayısı 2n = 24 olur. 13

13 ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme G 1 G 1 kontrol noktas M Kontrol sistemi G 2 M kontrol noktas G 2 kontrol noktas Hücre döngüsünün kontrol noktaları S B. HÜCRE DÖNGÜSÜNÜN KONTROLÜ Hücre döngüsünde bir hücrenin yaşam sürecini ve bu süreçteki işlevlerini oluşturan olaylar genlerin kontrolü altında düzenlenir. Bir çok hücrede hücre döngüsü evreleri arasındaki düzeni sağlayan G 1, G 2 ve M adı verilen üç kontrol noktası vardır. Bu noktalardaki dur ve devam et sinyalleri hücre döngüsünü düzenler. Kontrol noktaları hücre döngüsünde bir önceki evrede olaylar tamamlanmadan sonraki evrenin başlamasını engeller. Birinci kontrol noktasında (G 1 ) hücre yeterli büyüklüğe ulaşmışsa, ortamda yeterli besin ve büyüme faktörü varsa ve DNA da hasar yoksa devam et sinyali verilir. İkinci kontrol noktasında (G 2 ) DNA hasarı ve hücrenin büyüklüğü kontrol edilir. DNA kendini eşlerken hasar veya hata meydana gelmişse, onarım gerçekleşinceye kadar hücre döngüsü durdurulur. Üçüncü kontrol noktasında (M) kromozomların iğ ipliklerine bağlanması kontrol edilir. Kinetokorlar iğ ipliklerine tutunmazsa dur sinyali verilir ve anafaz evresi başlamaz. Bütün kinetokorların iğ ipliklerine tutunmasıyla dur sinyali ortadan kalkar ve anafaz evresi başlar. Bu kontrol sayesinde, oluşacak yavru hücrelerdeki kromozom sayısının eşit olması sağlanır. Hücre döngüsünün doğru işleyebilmesi için kontrol noktalarında siklinler ve siklin bağımlı kinaz molekülleri bulunur. Evrelerdeki geçişi kontrol eden protein yapısındaki bu moleküllerin miktarında ve aktivitelerindeki değişimler döngüdeki ardışık olayların hızını belirler. Hücre döngüsünü yürüten ve kontrol eden siklin bağımlı kinazlar çoğunlukla inaktif durumda olup, sabit bir derişimde bulunur. Bu molekülün aktifleşebilmesi ancak siklin molekülüne bağlanmasıyla mümkündür. Siklin bağımlı kinazların aktifleşmesiyle oluşan sinyaller döngünün başlamasını ve sürdürülmesini sağlar. Hücrelerin bölünebilmesi için ortamda yeterli büyüme faktörlerinin bulunması gerekir. Büyüme faktörü, belirli vücut hücreleri tarafından salgılanan ve diğer hücreleri bölünmeye sevk eden bir proteindir. Her hücre tipi belirli bir ya da bir kaç çeşit büyüme faktörüne özgül olarak cevap verir. Büyüme faktörlerinin etkinliği ile bölünüp çoğalan normal doku hücreleri belli bir yoğunluğa ulaştığında bölünme durdurulur. Bazen büyüme faktörleri yeterli düzeyde olmayan hücreler dur sinyaline cevap vermez ve bölünmeye devam eder. Bu durumda hücre döngüsü kontrolden çıkar. Hücre döngüsünün kontrolü pek çok etkenle bozulabilir. Bunlardan biride DNA hasarlarının onarılmamasıdır. İkinci kontrol noktasındaki (G 2 ) genlerin işleyişi sayesinde DNA eşlenmesi sırasında oluşabilecek hatalar belirlenir ve onarılır. Eğer bu genlerde mutasyon meydana gelirse hücre döngüsünün kontrolü bozulur. Kontrolsüz Hücre Bölünmesi (Kanser) Normal bir vücut hücresinde hücre döngüsü belirli genler tarafından düzenlenir. Bazı mutasyonlar bu genlerin etkinliğini değiştirerek kansere yol açabilir. Bu mutasyonlar kendiliğinden rastgele oluşabileceği gibi virüsler, bazı kimyasal maddeler, X ışını, radyasyon gibi bir takım faktörler yoluyla da meydana gelebilir. Laboratuvar ortamında normal memeli hücresi kültüründe hücrelerin tümü ancak kez bölünebilirken kültürde üretilen kanser hücreleri yeterli besin sağlandığında sonsuz sayıda bölünebilir. 14

14 (a) Normal memeli hücreleri (b) Kanser hücreleri Hücreler kab n yüzeyine tutunurlar ve bölünürler (tutunma zorunlulu u). Hücreler tek bir tabaka oluflturduklar nda, bölünmeyi durdururlar (yoğunluğa bağlı büyümenin durması). E er tek tabakadaki baz hücreler uzaklaflt r l rlarsa, geride kalan hücreler bu aç kl doldurana kadar bölünür ve daha sonra bölünme durur (yoğunluğa bağlı büyümenin durması). Besinlerin, büyüme faktörlerinin ve tutunacak bir yüzeyin bulunması, hücre yo unlu unu tek bir tabaka oluflturmak üzere kısıtlar. Kanser hücreleri genellikle üst üste yı ılmıfl hücre kitlesi oluflturmak üzere bölünmeye devam ederler. Çünkü bu hücreler tutunma zorunluluğu ya da yoğunluğa bağlı büyümenin durması özelliklerini göstermezler. He La hücreleri kontrolsüz hücre bölünmesine örnektir yılından bu yana üretilen HeLa hücre kültürü kanserden ölen Henrietta Lacks ın rahim ağzı kanserli dokusundan üretilmiştir. Bu, kanser araştırmalarında kullanılan ilk insan hücresi kültürüdür yılında Peyton Rous tarafından izole edilen virüslerle yapılan çalışmalardan sonra kanserin hücre çoğalmasını kontrol eden genlerin mutasyona uğramasından kaynaklandığı ve virüslerin de kansere neden olduğu bulundu. Ayrıca kozmetiklerin ve birçok saç boyasının, kızartılmış etlerdeki yanmış proteinlerin, bazı sebzelerdeki kimyasal kalıntıların kansere neden olduğu hayvanlar üzerinde yapılan testlerle kanıtlanmıştır. Normal bir hücrenin bölünme programının bozulması ile anormal bölünen kanser hücreleri meydana gelir. Kanserli hücrelerin normal hücrelere göre yapı ve fonksiyonlarında değişmeler gözlenir. Bu hücrelerin çekirdekleri büyüktür, kromozomlarında sayıca farklılıklar ve bozulmalar görülür. Ayrıca DNA RNA oranlarında da düzensizlikler meydana gelir. Sonuçta hücrelerde anormal bölünme, beslenme ve fonksiyon bozuklukları ortaya çıkar. Vücudun bağışıklık sistemi kanserli bir hücreyi genelde ortadan kaldırır. Ancak vücut bağışıklık sistemi ile yok edilemeyen kanser hücrelerinin bölünerek oluşturduğu hücre kitlesine tümör (=ur) denir. Sürekli oluştuğu dokuda kalan ve etrafa yayılmayan tümörlere iyi huylu (=selim ur, benign) adı verilir. İyi huylu tümörlerin çoğu önemli sorunlara neden olmazlar ve ameliyatla vücuttan tamamen alınabilirler. Oluştuğu dokudan kan ve lenf yoluyla vücuttaki farklı bölgelere yayılan ve gelişen tümörlere ise kötü huylu (=habis ur, malignant) tümör adı verilir. Kötü huylu tümörlerin başlangıç bölgesinden ayrılarak farklı doku ve organlara yayılmasına metastaz denir. Eğer bir tümör metastaz yaparsa, yüksek enerjili radyasyon ve toksik ilaçların kullanıldığı kemoterapi uygulaması yapılır. Kanserli hücreler anormal beslendikleri için oluştukları dokunun fonksiyonunu bozarlar. Kanserleşen hücrelerin dokunun yapısını bozmasından dolayı doku görevini yapamaz ya da yetersiz yapar. Erken teşhis ve tedavinin yapılamaması durumunda ise dokulardaki bu fonksiyon bozukluğu canlının ölümüne yol açabilir. Kal n ba rsak duvar Kal n ba rsak Normal kalın ba ırsak Küçük iyi huylu epitel hücreleri oluflum Büyük iyi huylu oluflum Kötü huylu (malignant) tümör Kalın bağırsak rektum kanserinin gelişmesi: Yaygın görülen kalın bağırsak kanserinde ilk belirti polip denilen iyi huylu bir oluşumdur. Polip hücreleri alışılmadık bir sıklıkla bölünmesine rağmen normal görünürler. Tümör büyür ve sonunda kötü huylu hale geçerek kanserli hücrelere dönüşür. ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme Lenf kanallar Tümör Salg dokusu Metastaz 1 Tümör tek bir kanser 2 Kanser hücreleri komflu 3 Kanser hücreleri lenf ve kan damarları hücresinden oluflur. dokuları istila ederler. aracılı ı ile di er vücut kısımlarına yayılırlar. Kötü huylu göğüs tümörünün büyümesi ve metastaz yapması 15

15 ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme Günümüzde kanser hastalığı, ABD de ölüme yol açan hastalıklar arasında ikinci sırada yer almaktadır. Bitkilerin meydana getirdiği bileşikler arasında tedavi amaçlı kullanılabilecek kimyasalların araştırılmasına, Ulusal Kanser Enstitüsünün yönetiminde 1950 lerde başlanmıştır. O zamandan beri, binlerce bitki taramadan geçirilerek, antikanser etkisi olan kimyasallar bakımından incelenmiştir. Yine de, bitkilerin büyük bir kısmı, bu açıdan hala incelenebilmiş değildir. Günümüzde türlerin nesillerinin yok olma hızına bakıldığında, hayat kurtarıcı birçok bileşik, belki de henüz keşfedilmeden, onu taşıyan türlerle birlikte yok olup gidecektir. Bu konuda, başarılı iki örnek, madagaskar menekşesi (Catharanthus roseus) ile Pasif ik porsuk ağacı (Taxus brevifolia) bitkilerinde görülmüştür. Madagaskar menekşesi, çok yıllık tropikal bir bitkidir. Bu bitki yerel olarak, şifa dağıtan geleneksel doktor lar tarafından diyabet tedavisi için kullanılmaktaydı. Ancak, 1950 lerde yapılan bilimsel araştırmalarla, bu bitkinin diyabet tedavisinde faydalı olmadığı, fakat özütünde lösemi hücrelerine karşı etkili maddeler içerdiği anlaşılmıştır. Günümüzde Okuma Metni Kanser İçİn TaMaMen DOğal TeDavİ vinblastin ve vinkristin olarak bilinen bu maddeler kemoterapide yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. Vinkristin özellikle çocukluk çağında görülen lösemi tedavisinde yararlıdır. Vinblastin, Hodgkin hastalığı gibi lenfatik sistem kanserlerinin tedavisinde kullanılmaktadır. Pasif ik porsuk ağacının, 1960 lı yıllarda, taksol olarak adlandırılan başka bir ümit verici antikanser maddesini ürettiği bulunmuştur. Taksol maddesi, ağaç kabuklarının özütlerinde yer alır. Önceleri taksolün elde edilmesi önemli bir sorun olmuştur. Çünkü Pasif ik porsuk ağacı nadir bulunan bir bitkidir ve taksol eldesi için çok fazla miktarda kabuğa gereksinim vardır. Bu sırada, başka bazı porsuk ağacı türlerinin de, hem kabuğunda hem de yapraklarında taksol bulunduğu anlaşılmıştır. Taksol son zamanlarda hücre kültürleri yoluyla laboratuvarda da sentezlenmektedir. Taksol, özellikle ilerlemiş düzeydeki yumurtalık ve meme kanserlerinin tedavisinde ümit vericidir. Bugün için nadir ve önemsiz gibi görünen bir bitki türünün, ileride antikanser ilacı üretiminde kullanılamayacağını hiç kimse söyleyemez. Madagaskar Menekşesi Pasifik porsuğu 16

16 Deniz şakayığı ikiye bölünerek eşeysiz ürer. Öglena boyuna bölünerek eşeysiz ürer. C. EŞEYSİZ ÜREME Ana canlının döllenme olmadan, kendisiyle aynı genetik bilgiye sahip canlılar oluşturmasına eşeysiz üreme denir. Eşeysiz üremede, eşeyli üremenin temel olayları olan mayoz bölünme, gamet oluşturma, döllenme ve zigot oluşumu görülmez. Eşeysiz üremenin temeli mitoz bölünmeye dayanır. Bu yüzden eşeysiz üreme sonucu oluşan bireyler, birbirleriyle ve ana canlıyla aynı özellikleri taşır. Yani eşeysiz üremeyle kalıtsal çeşitlilik sağlanmaz. Eşeysiz üreme, organizmanın hızlı bir şekilde uygun ortamlara dağılıp, çoğalmasını sağlar. Öte yandan kalıtsal çeşitlenme sağlamadığı için canlının değişen ortam şartlarına uyumunu güçleştirebilir. Bu nedenle bazı canlıların hayatlarında hem eşeysiz hem eşeyli üreme görülür. Genel olarak eşeysiz üreme; tek hücreli canlılarda, sünger, sölenter gibi bazı omurgasız hayvanlarda, mantarlarda ve bazı bitkilerde görülür. Canlılarda eşeysiz üremenin bölünerek üreme, tomurcuklanma, sporla üreme, vejetatif üreme ve rejenerasyon gibi çeşitleri vardır. 1. Bölünerek Üreme: Prokaryot hücrelerden bakteri ve arkeler ile ökaryot hücre yapısına sahip olan amip, öglena ve paramesyum gibi bazı protistlerde bölünerek üreme görülür. Ökaryot canlılarda bölünerek üreme mitoz esasına dayanır. Belirli bir büyüklüğe ulaşan hücrede çekirdek ve sitoplazma bölünmesi gerçekleşir ve iki yavru hücre oluşur. Bölünme canlının yapısına göre farklı bölgelerden başlar. Paramesyumda enine, öglenada boyuna, amipte ise her yönde bölünme olur. ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme Çekirdek Boğumlanma Amipte bölünme her yönden olur. Paramesyumda eşeysiz üreme 17

17 ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme Hidra tomurcuklanarak eşeysiz çoğalır. Ana birey Tomurcuk Bölünerek çoğalma en hızlı üreme tipidir. Örneğin, E.coli bakterisi sıcaklık ve besin bakımından uygun koşullar altında 20 dakikada bir bölünerek çoğalır. Bakterilerde görülen bölünme olayı bir mitoz bölünme değildir. Çünkü bakterilerde bölünme sırasında iğ iplikleri oluşmaz. 2. Tomurcuklanma: Bu tip üreme bira mayalarında, hidra, mercan gibi bazı omurgasız hayvanlarda görülür. Tomurcuklanma ile üremede ana canlı üzerinde mitoz bölünme ile tomurcuk şeklinde bir veya daha Hücre zar Hücre duvar Bakteri kromozomu E. coli hücresi 1 2 Bakterilerde bölünerek üreme: Halkasal yapılı bakteri kendini eşler (1). Eşlenme tamamlanınca DNA lar birbirinden ayrılır. Başlangıçtaki boyutunun iki katına ulaşan bakterinin hücre zarı içeriye doğru çöker (2). İki yavru hücre arasında yeni hücre duvarı oluşur. Bakteri ana hücresi bu şekilde enine bölünerek genetik olarak özdeş iki yeni birey meydana getirir (3). fazla çıkıntı oluşur. Bu çıkıntılar olgunlaşıp ana canlıdan ayrılır ya da ana canlıya bağlı kalarak koloni oluşturur. Bira mayasında tomurcuklanma Tomurcuk olgunlaşarak ana hücreden ayrılır. 3 3 Tomurcuklanma ile oluşan hücreler ana hücreye bağlı kalarak koloni oluşturur. Hidranın tomurcuklanmasıyla oluşan ve ana bireye bağlı kalan ya da zemine tutunarak yaşayan canlıya polip denir. Polipler koloni oluşturabilir. Bu kolonideki poliplerden eşeysiz olarak çoğalıp ayrılarak yaşamlarını serbest halde sürdüren bireylere ise medüz (deniz anası) adı verilir. Medüzlerde tomurcuklanma görülmez. Tomurcuk Polip Medüz (Deniz anası) Hidrada koloni oluşturan polip ve bağımsız yaşayan deniz anası Bir mantar çeşidi olan puf mantarı, bir bulut şeklinde milyonlarca spor oluşturur. Bu sporlar rüzgârla yayılır. 3. Sporla Üreme: Bu tip üreme, tek hücrelilerden plazmodyumda (sıtma mikrobu), mantarlarda, bazı omurgasız hayvanlarda, kara yosunları ve eğrelti otları gibi tohumsuz bitkilerde görülür. Sporla üreme, spor olarak adlandırılan özelleşmiş hücrelerle olur. Sporlar, etrafı kalın bir örtü ile çevrili olan, olumsuz ortam koşullarına dayanıklı hücrelerdir. Sporlar, uygun ortam koşullarında çimlenerek gelişir ve yeni canlıyı oluşturur. 18

18 Spor kesesi Spor Hif Şapkalı mantarlarda sporla üreme. Anahtar Haploid (n) Diploit (2n) Diploit (2n) kromozomlu canlılarda (örneğin, eğrelti otları) sporlar, mayoz bölünmeyle oluşur. Böyle sporlara eşeyli spor denir. Eşeyli sporların üreme hücrelerinden farkı döllenme olmaksızın birey oluşturmalarıdır. Haploit (n) kromozomlu canlılarda (bazı mantarlar ve yeşil alg) ise sporlar, mitoz bölünmeyle oluşur. Böyle sporlara eşeysiz spor denir. Mantarlar eşeysiz veya eşeyli üreme yoluyla oluşan sporlar ile çoğalır. Mantarların eşeysiz üremesi sırasında her spor kesesinde mitoz bölünmeyle binlerce haploit (n) spor oluşur. Olgunlaşan sporlar, spor keselerinin patlamasıyla serbest kalır. Rüzgâr ya da su ile taşınan bu sporlar ılık ve nemli ortamda bulunan besinler üzerinde çimlenerek yeni bir hif kütlesi oluşur. Böylece mantarın eşeysiz üremesi tamamlanmış olur. Sporla üreyen canlıların yaşam döngüsünde eşeyli ve eşeysiz üremenin birbirini takip etmesine döl değişimi (metagenez) denir. Döl değişiminde genellikle sporlar mayoz bölünmeyle, gametler mitoz bölünmeyle meydana gelir. Tohumsuz bitkilerde döl değişimine kara yosunları ve eğrelti otları örnek olarak verilebilir. a) Kara Yosunlarında Üreme: Kara yosunlarının bazıları erkek, bazıları dişi bitkilerdir. Erkek kara yosunlarına erkek gametofit (n), dişi kara yosunlarına dişi gametofit (n) denir. Erkek gametofit bitkide bulunan erkek üreme organından (anteridyum) mitozla sperm hücreleri, dişi gametofit bitkide bulunan dişi üreme organından (arkegonyum) mitozla yumurta hücresi oluşur. Ayrıca kara yosunlarında spor oluşturan bitkiye sporofit denir. Sporofit, dişi, gametofit üzerinde gelişir ve diploittir. Sporofitin uç kısmında spor kesesi bulunur. Sporlar MİTOZ Erkek gametofit (n) MİTOZ Dişi gametofit (n) Erkek üreme organı Dişi üreme organı Sperm Yumurta Su ortamı ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme Spor kesesi DÖLLENME MAYOZ Olgun sporofit (2n) Embriyo Zigot (2n) (dişi üreme organı içinde) Dişi üreme organı Genç sporofit (2n) Dişi gametofitler (2n) Kara yosununun yaşam döngüsü 19

19 ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme Eğrelti otu Kara yosununun yaşam döngüsü aşağıda özetlenmiştir. Spor kesesinde mayoz bölünme ile haploit kromozomlu spor lar oluşur. Spor kesesinin patlamasıyla serbest kalan sporların çimlenmesi sonucu dişi ve erkek gametofitler meydana gelir (eşeysiz üreme). Dişi gametofit mitoz bölünmeyle yumurtayı oluştururken, erkek gametofit mitoz bölünmeyle spermleri oluşturur. Gametlerin döllenmesiyle dişi gametofit üzerinde zigot meydana gelir (eşeyli üreme). Zigot gelişip büyüyerek sporofiti oluşturur. Böylece bitkinin hayat devri tamamlanmış olur. UYARI Kara yosunlarının yaşam döngüsünde gametofit bitki (n) hakimdir. Sporofit bitki (2n) dişi gametofit üzerinden gerekli olan besin maddelerini alarak ona bağımlı yaşar. Bu nedenle kara yosunlarında haploit evre (n), diploit evreye (2n) göre daha uzun ve belirgindir. b. Eğrelti Otlarında Üreme: Eğrelti otları yaşam döngülerinin bir dönemini sporofit (2n), diğer bir dönemini ise gametofit (n) adı verilen iki dölde tamamlar. Eğretli otunun yaşam döngüsü aşağıda özetlenmiştir. Sporofit bitkilerde bulunan spor keselerinde mayoz bölünme ile haploit sporlar oluşur. Sporlar uygun ortama düştüklerinde çimlenerek yeşil ve kalp şeklindeki gametofitleri oluşturur. Gametofit bitki rizoit adı verilen kökçüklerle toprağa tutunur (eşeysiz üreme). Her bir gametofitin alt yüzeyinde erkek üreme organı (anteridyum) ve dişi üreme organı (arkegonyum) meydana gelir. Gametofit bitki üzerinde mitoz bölünmeyle dişi üreme organından yumurta hücresi, erkek üreme organından kamçılı sperm hücreleri oluşur. Spermin yumurtayı döllemesi sonucu gametofit bitki üzerinde zigot (2n) oluşur (eşeyli üreme). Zigot dişi üreme organı içinde mitoz bölünmelerle gelişerek yeni bir sporofiti oluşturur. Sporofit bitki dişi üreme organında dışa doğru büyürken, gametofit bitki iyice küçülür. Böylece bitkinin yaşam döngüsü tamamlanmış olur. Eğrelti otunda spor oluşturan spor keseleri UYARI Eğrelti otlarında sporofit bitki (2n) hakimdir. Bu nedenle yaşam döngüsünde diploit evre (2n), haploit evreye (n) göre daha uzun ve belirgindir. 20

20 Anahtar Haploid (n) Diploit (2n) MAYOZ Spor kesesi Spor kesesi Sporların saçılması Olgun sporofit (2n) Spor (n) Genç gametofit Yeni (genç) sporofit Rizoit Eğrelti otunun yaşam döngüsü Gametofit Yumurta Erkek üreme organı Sperm 4. Rejenerasyon (Yenilenme): Bazı canlılarda kopan vücut kısımlarının kendilerini tamamlayarak yeni bireylere dönüşmesi de eşeysiz üreme biçimidir. Ayrıca pek çok canlı, çeşitli nedenlerle kopan veya zarar gören organ ya da dokularını yeniden yapılandırma özelliğine sahiptir. Buna rejenerasyon adı verilir. Rejenerasyon canlılarda az ya da çok yapılır. Bitkilerde rejenerasyon hayvanlara göre daha çok olur. Hayvanlarda ise canlının gelişmişlik derecesiyle ters orantılıdır. Yani gelişmişlik düzeyi arttıkça rejenerasyon yeteneği azalır. Planarya, deniz yıldızı gibi canlılarda rejenerasyon sistem düzeyinde olduğu için aynı zamanda eşeysiz üreme olarak kabul edilir. Örneğin, planarya parçalara ayrılacak olursa, her bir parçadan yeni bir planarya oluşur. Deniz yıldızında kollardan biri ya da birkaçı kesilirse, bu kollar yenilenerek, kesilen her koldan yeni bir deniz yıldızı oluşur. Zigot (2n) Dişi üreme organı DÖLLENME ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme Planaryada rejenerasyon 21

21 ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme İnsanda kırmızı kemik iliği hücrelerinin yenilenme yeteneği yüksektir. Zencefil bitkisi rizom ile ürer. Yengeç, semender, kertenkele gibi bazı canlılarda organ düzeyinde rejenerasyon görülür. Kertenkele kopan kuyruğunu, semender kopan bacağını, yengeç kopan çenesini yenileyebilir. Ancak kopan bacak, çene ve kuyruktan yeni bir canlı oluşturulamaz ve bu durum eşeysiz üremeye örnek olamaz. Gelişmiş yapılı omurgalılarda ve insanda yenilenme, daha çok bazı dokuların yenilenmesi, yaraların iyileşmesi şeklinde olduğundan doku düzeyinde rejenerasyon görülür. İnsanda, dil ve karaciğerde meydana gelen rejenerasyon ya da kırılan bir kemiğin kaynaşması doku düzeyinde rejenerasyona örnektir. Kopan kol Deniz yıldızının kopan kolunun yenilenmesi 5. Vejetatif Üreme: Yüksek yapılı bitkilerde görülen eşeysiz üreme şeklidir. Vejetatif üreme mitoz bölünme ve yenilenme esasına dayanır. Vejetatif üreme, ana bitkiden ayrılan bir doku parçasının veya tomurcuğun gelişmesi ile meydana gelir. Vejetatif yolla oluşan yavru bireyler ana bitkiyle ve birbirleriyle aynı genetik yapıya sahiptir ancak bağımsız bireylerdir. Bitkilerde sürünücü gövde, yumru gövde, rizom gövde gibi yapılarda bulunan büyüme dokuları vardır. Bu büyüme dokularından gelişen fideler yeni bireyi oluşturur. Örneğin ayrık otu, zencefil, zambak gibi bitkilerin rizom denilen toprak altı gövdesindeki göz (nodyum) adı verilen bölgelerden gelişen sürgünler ana bitkiyle aynı genetik yapıya sahip yeni bitkiler oluşturur. Çilek bitkisinde ise toprak üzerinde büyüyen sürünücü gövde üzerindeki gözler köklenerek yeni çilek bitkilerini meydana getirir. Vejetatif Üremenin Tarımsal Üretimdeki Önemi Vejetatif üreme, tarımsal üretimde büyük avantajlar sağlar. Tohum ile üretilmesi mümkün olmayan muz, çekirdeksiz üzüm, kavak, söğüt gibi bitkiler bu yolla üretilir. Bu tip üreme tohumla üremeye göre daha kısa sürede gerçekleşir. Ayrıca genetik yapısı nedeniyle belirli bir çevreye uyum sağlamış bireylerin, genetik yapılarında hiçbir değişme olmadan daha hızlı yayılmasını sağlar. Pek çok bitki türü yaprak, kök ve gövde parçaları kullanarak seralarda ve fidanlıklarda vejetatif yolla üretilebilmektedir. Kültür bitkilerini, meyve ağaçlarını ve süs bitkilerini vejetatif yolla üretmek için çeşitli yöntemler geliştirilmiştir. Patates, yer elması gibi bitkilerin vejetatif üreme özelliği tarımda yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu bitkilerin yumru gövdeleri üzerinde bulunan gözlerden gelişen sürgünler, yavru bitkileri oluşturur. Çilek bitkisi sürünücü gövde ile ürer. Göz (nodyum) Patates Patates bitkisi yumru gövde ile ürer. 22

22 Begonya ve duvar sarmaşığı bitkilerinin dal çeliği yolu ile vejetatif üremesi Aşı Vejetatif üremenin tarımsal sektörde ve bahçecilikte uygulamalarından biri de çelikle üremedir. Bir bitkinin yaprak, gövde ya da kökten alınan ve çelik adı verilen bitki parçalarının ana bitkiden kesilerek ayrılıp uygun koşullarda başka bir yerde köklendirilerek yeni bir bitkiye gelişmesine çelikle üretim adı verilir. Bu yolla üretilen bitkilere cam güzeli, begonya, afrika menekşesi gibi saksı bitkileri ile kavak, söğüt, erik, elma, ayva, asma gibi bitkiler örnek olarak verilebilir. Çelikle vejetatif üretmenin başka bir şekli de aşılamadır. İki bitki parçasının bir bitkiymiş gibi kaynaşıp büyüyecek şekilde birleştirilmesi tekniğine aşılama denir. Bu yöntemde bitkinin alt kısmını ve kökünü meydana getiren bölümüne anaç, bitkinin üst kısmını meydana getiren ve anaca eklenen bölümüne ise aşı (kalem) adı verilir. Aşılama tekniği ile farklı türlerin ya da aynı türe ait farklı çeşitlerdeki en iyi özelliklerin tek bir bitki de birleştirilmesi sağlanır. Örneğin üstün kaliteli üzüm üretiminde kullanılan meyve kalitesi yüksek aşı, topraktaki hastalık etkenlerine dayanıklı anaca uygulanır. Çünkü meyvenin kalitesi aşının genleri tarafından belirlenir. Aşılama tekniği ile kolay yöntemlerle çoğaltılamayan tür ve çeşitlerin ortadan kalkması önlenir. Bitkiler daldırma yöntemiyle de vejetatif üretilebilirler. Daldırma ile üretimde, ana bitkinin genç bir dalı ana bitkiden ayrılmadan yalnız uçları hava ve ışık alacak şekilde bükülüp toprağa gömülür. Gömülen kısım köklendiğinde, ana bitkiden ayrılarak yeni bir bitki elde edilir. Daldırma çelikleri güç köklenen ve tohumla üretimi zor olan bitkilerin yetiştirilmesinde kullanılır. Portakal, mandalina, fındık, asma, böğürtlen, ahududu gibi bitkiler örnek olarak verilebilir. Günümüzde bitkilerin vejetatif üreyebilme özelliğinden yararlanılarak doku kültürü yöntemiyle bitkiler çoğaltılabilmektedir. Bu yöntem kaybolmakta olan türlerin korunması, üretilmesi zor olan türlerin çoğaltılması ve ticari önemi olan bitkilerin çok sayıda elde edilmesi gibi amaçlarla kullanılır. Doku kültürü yöntemi; steril şartlarda yapay bir besin ortamında bitkinin hücre, doku veya organ gibi kısımlarından yeni doku, bitki ya da bitkisel ürün üretilmesidir. Aşağıda havuç bitkisinde uygulanan doku kültürü yönteminin aşamaları basitleştirilerek verilmiştir. Havuç bitkisi Havucun kökünden alınan hücreler Hücrelerin çoğalması ile oluşan kallus Kallustan gelişen yeni bitki ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme Aşılama tekniği Aşılama tekniği Anaç 1. Kök ucundan alınan hücreler besi ortamına konulur. 2. Bu hücreler farklılaşarak kallus adı verilen düzensiz doku kümesini oluşturur. 3. Kallus hücrelerinin büyüme hormonu içeren bir ortama alınması sonucunda kök ve gövdeye sahip küçük bitkiler oluşur. Oluşan bu bitkilerin genetik özellikleri ana bitkiyle tamamen aynıdır. Doku kültürü yöntemi ile istenilen özelliklere sahip bitkilerin çok fazla sayıda kopyası oluşturulabilir. Bu yöntemden mısır, buğday, pirinç, soya fasülyesi gibi bitkilerin ıslah çalışmalarında faydalanılmaktadır. Ayrıca melez orkide, manolya, gül, zambak gibi değerli süs bitkilerinin hızlı çoğaltılmasında da doku kültürü yöntemi kullanılmaktadır. 23

23 ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme 24

24 ETKİNLİKLER ETKİNLİK 1 (Mitoz ve Eşeysiz Üreme) Aşağıda bitki ve hayvan hücrelerinde gerçekleşen mitoz bölünmenin bazı özellikleri verilmiştir. Venn diyagramı üzerinde bu özellikleri karşılaştırın. 1. Sentriyoller eşlenir. 2. Hücre plağı oluşturulur. 3. Kromozomlar hücrenin ekvator düzleminde dizilir. 4. İğ iplikleri oluşur. 5. Sitoplazma boğumlanarak ikiye bölünür. 6. Kardeş kromatitler birbirinden ayrılır. ETKİNLİK 2 (Mitoz ve Eşeysiz Üreme) Bitki hücrelerinde Hayvan hücrelerinde Aşağıda hücre döngüsünde gerçekleşen olaylar karışık olarak verilmiştir. Bu olayları kutucuklardaki harfleri kullanarak uygun biçimde sıralayınız. ipliklerinin oluflmas Kardefl kromatitlerin birbirinden ayr lmas Sitoplazman n yavru hücrelere bölünmesi Venn Diyagramı Sıralama ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme a b c Kromozomlar n ekvator düzleminde s ralanmas DNA'n n kendini efllemesi Kromozomlar n kromatin haline dönüflmesi d e f 25

25 ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme ETKİNLİK 3 (Mitoz ve Eşeysiz Üreme) Aşağıda hücre döngüsünde gerçekleşen bazı olaylar verilmiştir. Bu olaylardan hangileri interfaz, hangileri mitoz ve hangileri sitokinez sırasında gerçekleşir? Örnekteki gibi eşleştiriniz Hücre pla oluflur. 1. Kromozomlar kromatin a na dönüflür. Kromozomlar hücrenin ekvatorunda dizilir. NTERFAZ M TOZ S TOK NEZ 4. Organellerin say s iki kat na ç kar DNA efllenmesi görülür. Kardefl kromatitler birbirinden ayr l r. Eşleştirme 7. iplikleri oluflur. 26

26 ETKİNLİK 4 (Mitoz ve Eşeysiz Üreme) Numaralandırılmış kutucuklarda hücre döngüsü sırasında meydana gelen bazı olaylar verilmiştir. Kutucuk numaralarını kullanarak aşağıdaki soruları cevaplandırınız. 1. Çekirdek zarı erir ve çekirdekçik kaybolur. a) Hangisi ya da hangileri interfaz sırasında gerçekleşir? b) Hangisi ya da hangileri mitoz sırasında gerçekleşir? c) Hangisi ya da hangileri sitokinez sırasında gerçekleşir? 2. Kardeş kromatitler birbirinden ayrılır. 3. Kromozomlar hücrenin ekvator düzleminde sıralanır. 4. Boğumlanma meydana gelir. 5. Çekirdek zarı ve çekirdekçik oluşur. 6. DNA miktarı iki katına çıkar. 7. Hücre plağı meydana gelir. 8. Sentriyoller eşlenir. 9. Kromozomlar kromatin haline dönüşür. 10. Organeller sentezlenir. 11. Kromozomların sentromerleri ikiye bölünür. 12. İğ iplikleri oluşur. Yapılandırılmış Grid ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme d) Hangisi ya da hangileri bitkilerde hücre döngüsü sırasında gerçekleşmez? e) Hangisi ya da hangileri hayvanlarda hücre döngüsü sırasında gerçekleşmez? 27

27 ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme ETKİNLİK 5 (Mitoz ve Eşeysiz Üreme) Aşağıda verilen anahtar kelime ile ilgili aklınıza gelen üç kavramı yazarak açıklayınız. Anahtar Kelime: Eşeysiz üreme Anahtar Kelime ile İlgili Kavramlar ETKİNLİK 6 (Mitoz ve Eşeysiz Üreme) İlgili Kavramların Açıklanması Aşağıda mitoz ve eşeysiz üreme ile ilgili kavramlar A sütununda, kavramlara ilişkin tanımlar ise B sütununda verilmiştir. Verilen tanımları ilgili kavramlarla eşleştirerek doğru numarayı kavramların yanındaki kutucuk içine yazınız. İnterfaz A Tomurcuklanma 1. Sitoplazma bölünmesinde orta lamel oluşumunun görüldüğü hücre tipi 2. Hücrenin zıt kutuplarına doğru hareket eden kardeş kromatitlerin kromozom olarak adlandırıldığı evre B Kelime İlişkilendirme Tanım Kavram Eşleştirme Mitoz 3. Hücrenin bölünmeye hazırlandığı evre Rejenerasyon 4. Çok hücreli canlılarda büyüme, onarım amaçlı yapılan bölünme Anafaz 5. Canlının kopan veya kesilen kısımlarının onarılması Bitki hücresi 6. Ana canlının vücudunda oluşan çıkıntının yeni yavru canlıyı meydana getirmesi 28

28 ETKİNLİK 7 (Mitoz ve Eşeysiz Üreme) Aşağıdaki kelimeleri uygun yerlere yazarak kavram haritasını tamamlayınız. Rejenerasyon Bölünme Sporla üreme Tomurcuklanma Vejetatif üreme Parçalara ayr lan planaryada, her bir parçadan yeni bir planaryan n oluflmas EfiEYS Z ÜREME Paramesyumda boyuna, öglenada enine olarak gerçekleflir. ETKİNLİK 8 (Mitoz ve Eşeysiz Üreme) 5. Genel olarak 5'e ayr l r.... Ana canl dan oluflan ç k nt lan olgunlafl p, ana canl dan ayr l r.... Yüksek yap l bitkilerde görülür.... Etraf kal n bir örtüyle çevrili olan olumsuz ortam koflullar na dayan kl özelleflmifl hücrelerdir. Kavram Haritası Boşluk Tamamlama ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme gen kromatin genom kromatit Bir hücrenin genetik bilgisini taşıyan DNA ya... denir. DNA üzerinde canlının kalıtımla kazandığı özellikleri belirleyen binlerce... bulunur. Hücre bölünmesi öncesinde çekirdekte ağ, yumak şeklinde görülen kromozomlara... adı verilir. Bölünmeye hazırlanan bir hücrede kromozomlar eşlenerek yoğunlaşır. Kendini eşlemiş her kromozom iki tane kardeş... içerir. 29

29 ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme ETKİNLİK 9 (Mitoz ve Eşeysiz Üreme) Aşağıda birbiri ile bağlantılı Doğru / Yanlış tipinde ifadeler içeren tanılayıcı dallanmış ağaç tekniğinde bir soru verilmiştir. a ifadesinden başlayarak her Doğru ya da Yanlış cevabınıza göre çıkışlardan birini işaretleyiniz. Örneğin; a ifadesinin Doğru / Yanlış olduğu belirtilir. Doğru ise b ifadesine, yanlış ise c ifadesine ulaşılır. b ifadesinin Doğru / Yanlış olduğu belirtilir. Doğru ise d ifadesine, yanlış ise e ifadesine ulaşılır. d ifadesinin Doğru / Yanlış olduğu belirtilir. Doğru ise 1. çıkışa, yanlış ise 2. çıkışa ulaşılır. b D nterfaz, hücre döngüsünün en k sa evresidir. a Hücre döngüsü, bir hücre bölünmesinin bafllang c ndan onu takip eden hücre bölünmesinin bafllang c na kadar geçen zaman aral n kapsar. Y Mitoz ve sitokinez, hücre döngüsünün mitotik evresini oluflturur. D Y D Y c Tanılayıcı Dallanmış Ağaç d e f g İnterfaz evresinde ATP ve protein sentezi gibi metabolik olaylar hızlanır. İnterfaz evresinin sonunda sentriyoller arasında iğ iplikleri oluşur. Mitozun anafaz evresinde kromozomlar hücrenin ekvator bölgesinde s ralan rlar. Sitokinez sonucunda ana hücreden iki yavru hücre oluflur. D Y D Y D Y D Y 1. ç k fl 2. ç k fl 3. ç k fl 4. ç k fl 5. ç k fl 6. ç k fl 7. ç k fl 8. ç k fl 30

30 ETKİNLİK 10 (Mitoz ve Eşeysiz Üreme) Doğru Yanlış Soruları Aşağıdaki ifadelerden doğru olanların yanına D, yanlış olanların yanına Y harfi yazınız. 1. Mitoz bölünme tek hücreli canlılarda büyüme ve onarım amaçlı yapılır. 2. Mitoz bölünme çok hücreli canlıların vücut hücrelerinde görülür. 3. Bir hücrenin yaşam sürecini ve süreçteki işlevlerini oluşturan olayların düzenli sıralanmasına hücre döngüsü denir. 4. Hücre döngüsü olayları interfaz ve mitotik evreden oluşur. 5. İnterfaz evresinde hücre büyümesi ve DNA eşlenmesi gibi olaylar görülür. 6. Çekirdek bölünmesi olarak adlandırılan mitoz dört evreden oluşur. 7. Profaz evresinde sentrozom eşlenmesi gerçekleşir. 8. Kromozomların yoğunlaşarak belirgin hale geldiği evre profazdır. 9. Mitoz bölünmenin anafaz evresinde, homolog kromozomlar birbirinden ayrılır. 10. Mitoz bölünmenin telofaz evresinde kromozomlar kromatin ağı haline dönüşür. 11. Sitokinez bitki ve hayvan hücrelerinde çevreden merkeze doğru boğumlanma ile gerçekleşir. 12. Mitoz bölünme sonucu kalıtsal yapıları aynı olan dört hücre oluşur. 13. Mutasyonlar, X ışını, radyasyon gibi bazı faktörler kontrolsüz hücre bölünmesine neden olur. 14. Eşeysiz üremede gamet oluşumu ve döllenme gibi tipik olaylar gerçekleşir. 15. Eşeysiz üremenin bölünme, tomurcuklanma, sporlanma, vejetatif üreme ve rejenerasyon gibi çeşitleri vardır. ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme 16. Paramesyum enine, öglena ise boyuna bölünerek çoğalır. 17. Mitoz bölünme sonucu oluşan sporlar döllenerek yeni birey meydana getirir. 18. Aşılama, çelikleme ve daldırma yöntemleri ile üremede oluşan canlı ana canlıdan farklı kalıtsal özelliklere sahip olur. 19. Rejenerasyon onarım, yenilenme amaçlı olabileceği gibi üreme amaçlı da gerçekleşir. 20. Eğrelti otlarının yaşam döngüsünde haploit evre baskındır. 31

31 ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme ETKİNLİK 11 (Mitoz ve Eşeysiz Üreme) Boşluk Tamamlama Soruları gametofit kromatin hücre plağı üreme genom vejetatif üreme eşeysiz telofaz boğumlanma sitokinez gen tomurcuklanma spor interfaz rizom kanser sentromer bölünme kromozom mitoz Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri tabloda verilen kavramlar ile tamamlayınız. 1. Mitoz bölünme tek hücreli canlılarda..., çok hücreli canlılarda büyüme ve onarım amaçlı yapılır. 2. Bir hücrenin genetik bilgisini taşıyan DNA ya... denir. 3. DNA üzerinde bulunan ve canlının kalıtsal özelliklerini belirleyen birime... denir. 4. Hücre bölünmesi öncesinde çekirdekte ağ, yumak ya da ince uzun iplik şeklinde görülen yapıya... denir. 5. Hücre döngüsü, oldukça uzun bir... evresi ile kısa bir mitotik evreden oluşur. 6. Mitotik bölünme kendi içinde... ve sitokinez olmak üzere iki evreye ayrılır. 7. Kara yosunlarının yaşam döngüsünde... bitki hakimdir. 8. Mitoz; profaz, metafaz, anafaz ve... olmak üzere birbirini takip eden dört evreye ayrılır. 9. Sitoplazmanın yavru hücrelere bölünmesine... denir. 10. Kardeş kromatitlerin birbirine bağlandığı boğum noktasına... adı verilir. 11. Mitoz bölünme sonucunda oluşan hücrelerde... sayısı sabit kalır. 12. Sitoplazma bölünmesi bitki hücrelerinde oluşumuyla gerçekleşir. 13. Sitoplazma bölünmesi hayvan hücrelerinde... ile gerçekleşir. 14. Bir canlının döllenme olmadan kendisiyle aynı genetik yapıda canlılar oluşturmasına... üreme denir. 15. Amip, paramesyum, öglena gibi canlılar... ile çoğalırlar. 16. Bira mayası, hidra ve bazı tek hücreli canlılarda görülen eşeysiz üreme tipine... denir. 17. Etrafı kalın bir örtü ile çevrilmiş olan dayanıklı, üreme için özelleşmiş hücrelere... denir yüksek yapılı bitkilerde görülen eşeysiz üreme şeklidir. 19. Çilek bitkisi sürünücü gövde ile, patates bitkisi yumru gövde ile ayrık otu ve soğan gibi bitkiler ise... ile ürer. 20. Kontrolsüz hücre bölünmesine... adı verilir. 32

32 Soru 1. Mitoz bölünmeyle ilgili, I. Tek hücreli canlılarda eşeysiz üremenin temelini oluşturur. II. Yüksek yapılı gelişmiş canlılarda büyüme, onarım ve yenilenmeyi sağlar. III. Yüksek yapılı birçok bitkide vejetatif üremeyi sağlar. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve III E) I, II ve III 2. Aşağıda verilenlerden hangisi hücre döngüsünün interfaz evresinde meydana gelmez? A) RNA sentezi B) ATP sentezi C) DNA eşlenmesi D) İğ ipliklerinin oluşması E) Protein sentezi 3. Hücrelerde, I. ATP tüketimi, II. madde alış verişi, III. hücresel solunum, IV. enzim sentezi, V. DNA replikasyonu olaylarından hangisi her zaman gerçekleşmez? A) I B) II C) III D) IV E) V TEST 1 5. Bir planarya (yassı solucan) şekilde belirtilen yerlerinden kesildiğinde 1, 2 ve 3 nolu kısımların her birinden ayrı bir planarya oluşması aşağıdakilerden hangisiyle açıklanır? A) Eşeysiz üreme Tomurcuklanma B) Eşeyli üreme Rejenerasyon C) Eşeysiz üreme Rejenerasyon D) Eşeyli üreme Partenogenez E) Eşeysiz üreme Sporlanma 6. Aşağıda bazı canlı grupları ve üreme şekilleri verilmiştir. Buna göre verilen canlı grupları ile ilgili üreme eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır? A) Söğüt Çelikle üreme B) Paramesyum Vejetatif üreme C) Eğrelti otu Döl almaşı D) Deniz yıldızı Rejenerasyon E) Hidra Tomurcuklanma 7. Aşağıdakilerden hangisi eşeysiz üremenin temel özelliğidir? A) Gametlerin mayoz bölünme ile oluşturulması B) Kalıtsal varyasyonlara yol açmaması C) Döllenmeye bağlı olarak gerçekleşmesi D) Evrim hızının yüksek olması E) Farklı iki birey arasında gerçekleşmesi ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme So 4. Aşağıda verilen üreme olaylarından hangisi kalıtsal çeşitliliğe yol açar? A) Amibin bölünerek üremesi B) Bakterilerin sitoplazmik köprü aracılığıyla gen aktarımı yapması C) İki parçaya bölünen planaryanın her iki parçasından da yeni birey oluşması D) Bir bitkiden kesilen bir dalın yeni bir bitkiyi oluşturması E) Öglenanın boyuna bölünmesi 8. Kavak ve söğüt gibi ağaçlarda çelikle üretim sırasında, I. mitoz bölünme, II. dokulaşma, III. döllenme, IV. mayoz bölünme olaylarından hangileri gözlenmez? A) Yalnız III B) I ve II C) II ve III D) III ve IV E) II, III ve IV 33

33 ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme 9. Mitoz hücre bölünmesiyle ilgili aşağıdaki olaylardan hangisi en son gerçekleşir? A) Kromozomların ekvator düzleminde sıralanması B) Hücredeki DNA miktarının iki katına çıkması C) Çekirdek zarının oluşması D) Kardeş kromatitlerin ayrılması E) Kromozomların eşlenmesi 10. Yanda mitoz bölünmesinin bir evresi verilen diploit hücre ile ilgili olarak, I. Bitkisel bir hücredir. II. Mitoz bölünmenin anafaz evresindedir. III. Kromozom sayısı 2n = 4 dür. açıklamalarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) II ve III E) I, II ve III 11. Aşağıda verilen canlılardan hangisinin rejenerasyon yeteneği en fazladır? A) Planarya B) Kertenkele C) Yengeç D) İnsan E) Yılan 13. Sperm hücresinde 30 kromozom bulunan bir hayvanın normal bir vücut hücresiyle ilgili, I. 2n = 60 kromozom bulundurur. II. Mitoz bölünmesi sırasında bir kutba 60 kromozom çekilir. III. Hayvanı oluşturan zigotun kalıtsal kopyasıdır. ifadelerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) II ve III E) I, II ve III 14. Canlılarda çeşitli yöntemler kullanılarak, kendisiyle aynı kalıtsal yapıya sahip bireyler oluşturulabilir. Aşağıdaki uygulamalardan hangisi bu amaca uygun değildir? A) Patatesin yer altı gövdesindeki gözlerden birey oluşumunu sağlama B) Ayrık otunun rizomlarından yeni ayrık otu oluşturma C) Üzüm bitkisini çelikleme yöntemiyle üretme D) Yassı solucanı ikiye bölerek iki yeni birey elde etme E) Bezelye tohumunu çimlendirerek yeni birey oluşturma 12. Aşağıdakilerden hangisi mitoz bölünmenin özelliklerinden biri değildir? A) Bölünme sonunda oluşan hücrelerdeki kromozom sayısı ana hücre ile aynıdır. B) Yalnız diploit hücrelerde meydana gelir. C) Kalıtsal bilginin nesiller boyunca devamlılığını sağlar. D) Bir hücreli canlılarda eşeysiz üremenin temel olayıdır. E) Kalıtsal varyasyonlara neden olmadığı için evrime katkı sağlamaz. 15. n kromozomlu hücrelerden yine n kromozomlu hücrelerin oluştuğu bir bölünme için, I. DNA eşlenmesi iki kez gerçekleşir. II. Bir hücreden iki hücre oluşur. III. Oluşan hücreler bölünen hücre ile aynı sayıda kromozom taşır. özelliklerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) II ve III E) I ve III E 2. D 3. E 4. B 5. C 6. B 7. B 8. D 9. C 10. D 11. A 12. B 13. E 14. E 15. D

34 Soru 1. Mitoz bölünme sırasında gerçekleşen, I. replikasyon, II. iğ ipliklerinin oluşumu, III. sitokinez, IV. kardeş kromatitlerin birbirinden ayrılması, V. yeni çekirdek ve çekirdekçiğin oluşumu 2. olaylarının doğru sıralanışı aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir? A) I II V IV III B) II I III V IV C) V I II IV III D) I II IV V III E) I III II IV V I II III IV Yukarıda mitoz bölünmeye ait evreler gösterilmiştir. Bu evrelerin gerçekleşme sırası aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? A) II IV III I B) I IV III II C) I IV II III D) IV III I II E) IV III II I 3. Eşeysiz üremeyle ilgili olarak, I. Üreme sonunda oluşan bireylerin genetik yapıları aynıdır. II. Çok sayıda birey oluşturulur ve hızlı bir üreme şeklidir. III. Oluşan bireyler, ancak meydana gelebilecek bir mutasyon ile ata bireyden farklı özellikler kazanabilir. IV. Oluşan bireylere mutlaka aynı oranda sitoplazma aktarımı olur. ifadelerinden hangileri doğrudur? A) I ve II B) I ve IV C) II ve III D) I, II ve III E) II, III ve IV TEST 2 4. Eşeysiz üremeyle ilgili, I. Mayoz ve döllenme olayları görülür. II. Temelini mitoz bölünme oluşturur. III. Özellikler dölden döle değişmeden aktarılır. 5. ifadelerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) I ve II C) II ve III D) I ve III E) I, II ve III Hidra, bira mayası gibi bazı canlılarda görülen tomurcuklanma olayının mitoz bölünmeden farklı olmasına, I. DNA nın eşlenmesi, II. kromozom sayısının sabit kalması, III. çekirdeğin erimemesi olaylarının hangileri neden olmaktadır? A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III 6. Yetişkin bir insanın çeşitli vücut hücrelerinde gerçekleşen mitoz bölünme ile, I. yaralanan deri kısımlarının onarılması, II. sperm ana hücrelerinden spermlerin oluşması, III. ölen sinir hücrelerinin yerine yenilerinin üretilmesi olaylarından hangileri gerçekleşebilir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III D) I ve II E) I, II ve III 7. Aşağıda verilen mitoz bölünmede görülen bazı olaylar ile bu olayların görüldüğü evrelerin eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır? A) Kardeş kromatitlerin zıt kutuplara çekilmesi Anafaz B) İğ ipliklerinin oluşumu Metafaz C) Çekirdek zarının erimesi Profaz D) Çekirdek zarı oluşumu Telofaz E) Sentromerin bölünmesi Anafaz ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme So 35

35 ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme 8. Aşağıdakilerden hangisi kanserli hücrelerle ilgili olarak doğru değildir? A) Hücrelerin zarındaki glikoproteinler değişir. B) Hücrelerin mitoz bölünme hızı artar. C) Hücrelerin fonksiyonları ve işlevleri değişir. D) Hücrelerin metabolik özellikleri değişir. E) Hücrelerin DNA ve çekirdekleri kaybolur. 9. Yanda mitoz bölünmenin anafaz evresini geçirmekte olan bir hayvan hücresi gösterilmektedir. Bu evrede gerçekleşen kardeş kromatitlerin birbirinden ayrılarak zıt kutuplara çekilmesi, I. tür içi genetik çeşitliliğin artırılması, II. yavru hücrelerin ihtiyaç duyacakları sitoplazmanın paylaştırılması, III. aynı özellikteki ve aynı miktardaki kalıtım maddesinin, oluşacak iki yavru hücreye paylaştırılması amaçlarından hangilerine yönelik gerçekleşmektedir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) II ve III 10. Mitoz hücre bölünmesinin metafaz evresinde 40 kromatit taşıyan bir hücrenin bölünmesiyle oluşan yavru hücrede kaç çift kromozom bulunur? A) 5 B) 10 C) 20 D) 40 E) Bitki ve hayvan hücrelerinin mitoz bölünmelerinde, I. DNA nın eşlenme, II. iğ ipliklerinin oluşma, III. sitokinezin gerçekleşme, IV. çekirdek zarının oluşma biçimlerinden hangileri farklılık gösterir? A) I ve IV B) I ve II C) II ve III D) II ve IV E) II, III ve IV 13. İnsanda mitoz bölünme gerçekleşirken anafaz evresindeki bir hücrede kaç kromozom bulunur? A) 46 B) 92 C) 23 D) 48 E) Yüksek yapılı gelişmiş bitkilerde görülen vejetatif üreme sırasında aşağıdağki olaylardan hangisi gerçekleşmez? A) Mitoz bölünme B) Hücre farklılaşması C) Rejenerasyon D) Hücre sayında artış E) Döllenme 15. Şekilde, mitoz bölünme evrelerinden birini geçirmekte olan bir hücre gösterilmektedir. 11. Hücre döngüsüne ait aşağıdaki evrelerden hangisinde karyokinez olayı tamamlanır? A) İnterfaz B) Profaz C) Metafaz D) Anafaz E) Telofaz Bu evreden sonra gerçekleşecek evredeki olay aşağıdakilerden hangisidir? A) DNA nın kendini eşlemesi B) Sitoplazma bölünmesi C) Kardeş kromatitlerin zıt kutuplara çekilmesi D) İğ ipliklerinin yok olması E) Sentrozomun eşlenmesi D 2. B 3. D 4. C 5. B 6. A 7. B 8. E 9. C 10. B 11. E 12. C 13. B 14. E 15. C

36 Soru 1. Mitoz bölünmeyle ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? A) Çok hücreli canlıların vücut hücrelerinde görülür. B) Tek hücreli canlılarda üreme amaçlı yapılır. C) Oluşan hücreler ana hücre ile aynı sayıda kromozom taşır. D) Bölünme sonunda bir hücreden iki hücre meydana gelir. E) Kalıtsal çeşitilik sağladığından evrim hızı yüksektir. 2. Bir hücrenin hayat döngüsünde meydana gelen, I. sitoplazmanın bölünmesi, II. DNA nın kendini eşlemesi, III. kromatitlerin birbirinden ayrılması, IV. çekirdekçiğin eriyerek kaybolması, V. kromatitlerin kısalıp kalınlaşması olayları hangi sırayla gerçekleşir? A) II, III, IV, I, V B) III, IV, V, II, I C) I, II, III, IV, V D) III, II, I, V, IV E) II, V, IV, III, I 3. Kara yosununa ait olan, I. sporofit, II. gametofit, III. spor yapılarından hangileri haploit kromozom sayısına sahiptir? A) Yalnız II B) I ve II C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III TEST 3 5. Mitoz hücre bölünmeleriyle ilgili incelemeler yapan bir araştırmacının, aşağıdakilerden hangisini görmesi incelediği hücrenin bitki hücresi olmadığını anlamasına yeterli bir kanıttır? A) İğ ipliklerinin oluşması B) Kardeş kromatitlerin zıt kutuplara çekilmesi C) Sitoplazmanın boğumlanması D) DNA eşlenmesi E) Çekirdek zarı ve çekirdekçiğin yeniden oluşması 6. Hücre döngüsünde gerçekleşen, I. sentriyollerin kendini eşlemesi, II. boğumlanma olması, III. sitoplazma bölünmesinin gerçekleşmesi özelliklerinden hangileri hem bitkisel hem de hayvansal hücrelerin mitoz bölünmesi sırasında ortak olarak gözlenir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) II ve III 7. 2n = 6 kromozomlu bir hücrede, mitoz bölünmeyle ilgili olan aşağıdaki şekiller ve evrelerine ilişkin olarak yapılan eşleştirmelerden hangisi doğrudur? ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme So 4. Canlılarda görülen, I. bira mayasının tomurcuklanarak üremesi, II. gözyaşı bitkisinin yaprağından, yeni gözyaşı bitkilerinin üretilmesi, III. bakterilerin konjugasyonla gen aktarımını gerçekleştirmesi, IV. tenyanın kendi kendini döllemesi üreme çeşitlerinden hangileri eşeysiz üremeye örnek olarak verilir? A) I ve II B) I ve III C) III ve IV D) II ve IV E) II ve III I II III I II III A) Profaz Anafaz Metafaz B) Telofaz Metafaz Anafaz C) Metafaz Anafaz Profaz D) Telofaz Anafaz Metafaz E) Telofaz Anafaz Profaz 37

37 ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme 8. Üreme şekillerinden tomurcuklanma ile ilgili olarak, I. Oluşan bireylerin genetik yapıları birbirleriyle aynıdır. II. Kalıtsal çeşitliliğe neden olmaz. III. Sadece bazı omurgasız hayvanlarda görülür. açıklamalarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) I, II ve III 9. Kanser oluşumu ve kanserli hücrelerle ilgili olarak verilen aşağıdaki açıklamalardan hangisi yanlıştır? A) Hücre zarındaki reseptör proteinler bozulduğundan hücreler birbirini tanıyamaz. B) Kanserli hücreler birbirine sıkıca tutunup yığınlar halinde yer değiştirirler. C) Kanser, kontrolsüz hücre bölünmeleri sonucu oluşur. D) Sürekli oluştuğu dokuda kalan ve etrafa yayılmayan tümörlere iyi huylu tümör denir. E) Bölünme denetimini kaybetmiş ve sürekli bölünerek topluluk oluşturan hücre yığınına kötü huylu tümör denir. 10. n 2n I III n n n n n n 2n 2n II IV 2n 2n 2n+1 2n 1 Yukarıda dört ayrı hücrenin bölünme olaylarına bağlı olarak oluşan kromozom sayıları gösterilmiştir. Buna göre, yavru hücreler numaralandırılmış olaylardan hangilerinde normal bir mitoz bölünme sonucu oluşmuştur? A) I ve II B) I ve III C) II ve IV D) I, II ve IV E) II, III ve IV 11. Diploit kromozom sayısı 40 olan bir hücrenin mitoz bölünmesinin anafaz evresinde bir kutba çekilen kromozom sayısı aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? A) 20 B) 40 C) 60 D) 80 E) Bazı üreme şekillerinde yeni oluşan bireyler atadan farklı bir genetik yapıda olurlar. Aşağıdaki üreme şekillerinin hangisinde böyle bir durum vardır? A) Döllenme sonucu yeni işçi arıların oluşması B) Bira mayasının tomurcuklanma ile çoğalması C) Patates yumrularının topağa dikilmesiyle yeni bitkilerin oluşması D) Kavak ağacından bir dalın kesilerek toprağa dikilmesi sonucu yeni kavak ağacının meydana gelmesi E) İkiye bölünen planaryadan rejenerasyonla iki planaryanın meydana gelmesi 13. Aşağıdaki şemada eğrelti otunun yaşam döngüsü gösterilmiştir. Sporofit döl (2n) Zigot (2n) Sperm (n) Yumurta (n) Spor (n) Gametofit döl (n) Eğrelti otunun yaşam döngüsüne ait, I. spordan gametofit dölün oluşumu, II. zigotun meydana gelmesi, III. gametofit dölden üreme hücrelerinin oluşumu, IV. zigottan sporofit döl oluşumu basamaklarının hangilerinde kalıtsal çeşitlilik sağlanır? A) Yalnız II B) I ve III C) II ve III D) I, II ve IV E) II, III ve IV 14. Vejetatif üreyen bir canlı ile ilgili, I. Kromozom sayısı korunur. II. Yeni gen kombinasyonları oluşur. III. Mayoz bölünme ile gamet oluşturulur. yargılarından hangileri doğru değildir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) II ve III E) I, II ve III 15. Basit yapılı hayvanlarda rejenerasyon yeteneği gelişmiş hayvanlara göre daha fazladır. Buna göre basit yapılı hayvanların, I. kromozom sayılarının az olması, II. hücrelerindeki farklılaşma derecelerinin az olması, III. hücrelerinin ökaryot olması özelliklerinden hangileri rejenerasyon yeteneklerinin daha fazla olmasının nedeni sayılamaz? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve III E) II ve III E 2. E 3. D 4. A 5. C 6. C 7. D 8. D 9. B 10. A 11. B 12. A 13. A 14. D 15. D

38 Soru 1. Hücre döngüsünde gerçekleşen, I. DNA replikasyonu, II. ATP sentezi, III. protein sentezi olaylarından hangileri bölünme yeteneği olmayan hücrelerde görülmez? A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II D) I ve III E) II ve III 2. Mitoz bölünme, canlılarda aşağıda verilen olaylardan hangisinde görev almaz? A) Rejenerasyon ile üreme B) Bazı mikroorganizmaların eşeysiz üremesi C) Hücre sayısının artışı D) Memelilerde gamet oluşumu E) Zarar gören vücut bölümlerinin onarımı 3. Eğrelti otların yaşam döngüsünde gametofit dölden (n), sporofit dölün (2n) meydana gelmesi sürecinde, I. spor, II. zigot, III. gamet hücrelerinden hangileri rol oynamaz? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) II ve III TEST 4 5. Şekilde gösterilen hücrenin içeri sinde bulunduğu mitoz bölünme evresinde aşağıdaki olaylardan hangisi gerçekleşmez? A) Çekirdekçiğin kaybolması B) İğ ipliklerinin oluşması C) Hücre çekirdeğinin eriyerek kaybolması D) Kromozomların ekvatoral düzlemde dizilmesi E) Endoplazmik retikulumun eriyerek kaybolması 6. Bakterilerin bölünerek üremesi sırasında tipik mitoz evrelerinin görülmemesinin nedeni, I. iğ ipliklerinin oluşmaması, II. çekirdek bulunmaması, III. hücre duvarının bulunması durumlarından hangileri ile açıklanır? A) Yanız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) II ve III 7. DNA miktar (mg) 4x 2x x I II III IV Zaman ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme So 4. Ana bitkinin dalını, ana bitkiden ayırmadan yalnız uçları hava ve ışık alacak şekilde bükülüp toprağa gömülmesi şeklindeki üretmeye daldırma denir. Daldırmayı, çelikle üretmeden ayıran temel fark aşağıdakilerden hangisidir? A) Dalın farklılaşma sırasında besin ihtiyacını ana bitkiden sağlaması B) Yeni bitkinin ana bitki ile aynı kalıtsal özellikte olması C) Tür içi çeşitliliği sağlaması D) Eşeysiz üremeyi sağlaması E) Gelişmiş bitkilerin üretimini sağlaması Bir hücrede meydana gelen bölünme sırasında DNA miktarındaki değişmeyi gösteren grafiğe göre aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) I. zaman aralığında hücrenin metabolik faaliyetleri yoğun olarak gerçekleşmektedir. B) II. zaman aralığında replikasyon meydana gelmiştir. C) III. zaman aralığında hücre döngüsünün mitoz evresi gerçekleşmektedir. D) IV. zaman aralığında hücrenin homolog kromozomları ayrılmıştır. E) Bölünme sonunda oluşan hücrelerde kalıtsal çeşitlilik gözlenmez. 39

39 ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme 8. Verimi yüksek ve tadı güzel olan armut bitkisinden aynı genetik yapıda bitkiler üretebilmek için, I. tohumla, II. çelikle, III. tozlaşmayla, IV. doku kültürü yöntemiyle üreme biçimlerinden hangileri uygulanabilir? A) Yalnız II B) Yalnız IV C) II ve IV D) I, III ve IV E) II, III ve IV 9. Aşağıdaki üreme şekillerinden hangisi ile oluşan döller kalıtsal bakımdan birbirinden farklıdır? A) Bir patates yumrusundan elde edilen genç bitkiler B) Bir elmanın çekirdeklerinden elde edilen fideler C) Bir deniz yıldızının kesilen parçalarından oluşan bireyler D) Bir amipin bölünmesiyle oluşan yavru hücreler E) Bir gülün dallarından elde edilen genç bitkiler 10. Kara yosununun metagenezle üremesi sırasında gerçekleşen, I. sporofit spor, II. spor gametofit, III. gametofit gamet, dönüşümlerinden hangileri genetik varyasyona neden olur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) II ve III 12. Mitoz bölünme ile aşağıdakilerden hangisi elde edilemez? A) Büyüklükleri farklı olan hücreler B) Organel sayıları farklı olan hücreler C) Kromozom sayıları aynı olan hücreler D) Nükleotit dizilimi farklı olan hücreler E) Organel tipleri aynı olan hücreler 13. Mitoz bölünme bir kopyalama olayı gibidir. Oluşan hücreler genetik olarak birbirinin aynısıdır. Yeni hücrelerde kromozom sayısının aynı olmasının nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) Homolog kromozomların birbirinden ayrılması B) Sitoplazmanın enine bölünmesi C) Kardeş kromatitlerin birbirinden ayrılması D) Sentrozomun eşlenmesi E) Krossing over olması 14. Mitoz bölünmenin anafaz evresinde bulunan bir hücrede, I. iğ iplikleri, II. kinetokor, III. çekirdekçik, IV. sentromer yapılarından hangileri bulunabilir? A) I ve II B) I, II ve IV C) I, III ve IV D) II, III ve IV E) I, II, III ve IV 11. Bölünmekte olan hayvansal bir hücrede, I. iğ ipliklerinin oluşması, II. sentriyollerin eşlenmesi, III. sitoplazmanın boğumlanması olaylarının gerçekleşme sırası aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir? A) II I III B) II III I C) III I II D) III II I E) I II III 15. Bitkiler alemine ait canlılarda aşağıda üreme biçimlerinden hangisi görülmez? A) Metagenez B) Çelikle C) Konjugasyon D) Tohumla E) Aşıyla A 2. D 3. A 4. A 5. D 6. D 7. D 8. C 9. B 10. A 11. A 12. D 13. C 14. B 15. C

40 Soru 1. Aşağıdaki olaylardan hangisi mitoz bölünmenin profaz evresinde gözlenmez? A) Kromozomların yoğunlaşması B) Çekirdek zarının parçalanması C) Çekirdekçiğin kaybolması D) İğ ipliklerinin oluşması E) Kardeş kromatitlerin ayrılması 2. Canlıların gelişmişlik düzeyi arttıkça rejenerasyon yeteneğinde bir gerileme olur. Bu genellemeye göre, I. kertenkelenin kopan kuyruğunu yenilemesi, II. insanda kırılan kemiğin kaynaşması, III. deniz yıldızının kopan kolundan yeni bir deniz yıldızı oluşması olaylarının rejenerasyon yeteneği bakımından çoktan aza doğru sıralanması aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir? A) I III II B) III II I C) III I II D) II I III E) I II III 3. Sadece bölünerek çoğalabilen bir bakteride aşağıdaki olaylardan hangisinin meydana gelmesi beklenir? A) İğ ipliklerinin sentezlenmesi B) DNA eşlenmesi C) Sentrozom eşlenmesi D) Sperm ile yumurtanın birleşmesi E) Homolog kromozomların ayrılması TEST 5 5. Aşağıda verilenlerden hangisi mitoz bölünme ile gerçekleşmez? A) Zigottan embriyo oluşması B) Gül fidanının büyümesi C) Kertenkelenin kopan kuyruğunu onarması D) Erkek kurbağanın gamet oluşturması E) İnsanda kırılan kemiğin kaynaşması 6. İnterfaz evresinde hücrenin DNA miktarında meydana gelene değişim aşağıdaki grafiklerin hangisiyle gösterilebilir? A) C) DNA miktar DNA miktar Zaman Zaman E) DNA miktar B) D) Zaman DNA miktar DNA miktar Zaman Zaman ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme So 4. Mitoz bölünmeye ait, I. sitoplazma bölünmesi, II. iğ ipliklerini oluşturan yapılar, III. kromatitlerin kutuplara çekilmesi özelliklerinden hangileri bitki ve hayvan hücrelerinde farklı gerçekleşir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) II ve III 7. Farklı canlılarda gerçekleşen, I. çelikle üretme, II. konjugasyonla, III. tohumla, IV. rizomla üreme şekillerinden hangileri genetik varyasyona neden olur? A) Yalnız IV B) I ve II C) II ve III D) I, II ve III E) I, III ve IV 41

41 ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 1 Mitoz Eşeysiz Üreme 8. Aşağıda verilen üreme şekillerinden hangisinde kalıtsal çeşitlilik oluşmaz? A) Bölünerek üreme B) Eşeyli üreme C) Tohum oluşturma D) Konjugasyon E) Döl almaşı 9. Canlılarda görülen, I. vejetatif, II. bölünerek, III. partenogenez, IV. rejenerasyon üreme tiplerinden hangileri sonucu meydana gelen yeni bireylerin genetik yapıları ata bireyleriyle aynıdır? A) I ve II B) III ve IV C) I, II ve III D) I, II ve IV E) II, III ve IV 10. 2n = 6 kromozomlu bir hücrenin mitoz bölünmesinin anafaz evresindeki kromozom durumu aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak gösterilmiştir? A) D) B) E) C) 12. 2n = 36 kromozomlu ve tek çekirdekli bir hücre art arda üç kez çekirdek bölünmesi geçirip, sitokinez geçirmesi engelleniyor. Bu durumda hücre içinde bulunacak çekirdek sayısı aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir? A) 4 B) 8 C) 12 D) 16 E) Sağlıklı bir insanda, I. üreme hücrelerinin oluşumu, II. büyüme, III. hasar gören bir bölgenin onarımı, IV. zigot oluşumu olaylarından hangileri mitoz bölünme ile sağlanır? A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve IV D) II ve III E) II, III ve IV 14. Mitoz bölünme sırasında gerçekleşen, I. kromozomların kendini eşleyerek kromatitleri oluşturması, II. sentriyollerin kendini eşleyerek zıt kutuplara göç etmesi, III. iğ ipliklerinin kardeş kromatitleri zıt kutuplara çekmesi, IV. sitoplazmanın boğumlanarak ikiye ayrılması olaylarından hangileri bitki hücrelerinde görülmez? A) I ve II B) II ve III C) I ve IV D) II ve IV E) I, II, III ve IV 11. Hayvansal bir hücrede gerçekleşen, I. madde alış verişi, II. DNA replikasyonu, III. sentriyollerin eşlenmesi, IV. hücre solunumu olaylarından hangileri hücrenin bölünmeye başlayacağının işaretidir? A) I ve II B) I ve III C) I ve IV D) II ve III E) II ve IV 15. Aşağıdaki olaylardan hangisi mitoz bölünme ile gerçekleşemez? A) Farklı kalıtsal karakterde gametlerin oluşması B) Yaraların iyileşmesi ve onarılması C) Tek hücreli canlıların çoğalması D) Çok hücreli canlıların büyümesi E) Dokuların yenilenmesi E 2. C 3. B 4. C 5. D 6. E 7. C 8. A 9. D 10. C 11. D 12. B 13. D 14. D 15. A

42 MAYOZ VE EŞEYLİ ÜREME Yaşayan organizmalar, kendi türünden canlılar üretebilme yeteneklerinin olmasıyla ayırt edilirler. Meydana gelen canlılar ata canlının genetik bir kopyası olabileceği gibi, kalıtsal farklılıklara da sahip olabilir. İşte varyasyon adı verilen bu kalıtsal farklılıkların oluşmasını sağlayan temel olaylar mayoz bölünme ve eşeyli üremedir. I. MAYOZ BÖLÜNME Mayoz bölünme kromozom sayısının yarıya inmesini sağlayan özel bir hücre bölünmesidir. Eşeyli üreyen canlılarda mayoz bölünme ve döllenme olayları sayesinde tür içindeki kromozom sayısı nesiller boyu sabit kalır. Mayoz bölünme sonucu oluşan hücrelere gamet denir. Gametler ana canlının kromozom sayısının yarısını taşır. Örneğin insanda, dişi gamet olan yumurtada ve erkek gamet olan spermde 23 er kromozom bulunur. Sperm ve yumurta dışında kalan vücut hücrelerinde (somatik hücreler) ise 46 kromozom vardır. Eğer sperm ve yumurta mitozla meydana getirilseydi; gametler vücut hücreleri gibi 46 kromozomlu olacaktı. Bir sonraki döllenme evresinde zigot (döllenmiş yumurta) 92 kromozom taşıyacak ve birbirini izleyen her bir kuşakta kromozom sayısı tekrar iki kat artacaktı. İşte mayoz bölünme, gamet oluşumundan önceki bir aşamada hücredeki kromozom sayısını yarıya düşürerek döllenmeden kaynaklanan kromozom artışı sorununu çözmektedir. Haploit (n) Diploit (2n) Mayoz Haploit gametler (n = 23) Yumurta (n) Sperm hücresi (n) Döllenme BÖLÜM 2 ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 2 Mayoz ve Eşeyli Üreme yumartal k Testis Mitoz ve geliflme Diploit zigot (2n = 46) Çok hücreli diploit erginler (2n = 46) İnsan yaşam döngüsü: Her kuşakta, döllenme nedeniyle iki katına çıkan kromozom sayısı, mayoz bölünme sonucunda kromozom sayısının yarıya indirgenmesiyle dengelenir. İnsan için, haploit bir hücredeki kromozom sayısı 23 tür (n = 23); diploit zigotta ve ondan türeyen tüm somatik hücrelerdeki kromozom sayısı 46 dır (2n = 46). 43

43 ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 2 Mayoz ve Eşeyli Üreme Mor çiçek aleli (geni) Lokus Homolog kromozom çifti Homolog kromozomların karşılıklı lokuslarında aynı karaktere ait genler bulunur. Sentromer Kardefl kromatitler Homolog kromozom çifti Beyaz çiçek aleli (geni) İnsandaki kromozomlar homolog çiftler halinde bulunur. Gametlerde bulunan kromozom sayısı n olarak bilinir. n sayıda kromozom taşıyan hücrelere kromozom sayısı bakımından haploit (monoploit) adı verilir. Gametlerin birleşmesiyle oluşan zigotun kromozom sayısı 2n dir. Zigotun mitotik bölünmelerle oluşturduğu vücut hücreleri de 2n kromozomludur. 2n sayıda kromozom taşıyan hücrelere kromozom sayısı bakımından diploit adı verilir. İnsanda zigot ve tüm vücut hücreleri 46 kromozom taşır. Bu kromozomların 23 tanesi sperm aracılığı ile babadan 23 tanesi de yumurta aracılığı ile anneden gelir. İşte biri anneden diğeri babadan gelen, görünüş olarak birbirine benzeyen ve aynı karakterleri kontrol eden genleri taşıyan her kromozom çiftine homolog kromozom adı verilir. Zigot ve tüm vücut hücreleri homolog kromozomları bulundururken, gametler mayoz bölünme ile oluştuğu için her bir kromozom tipinden sadece birini bulundururlar. Bir genin kromozom üzerinde bulunduğu yere lokus denir. Belirli bir karakteri kontrol eden genler homolog kromozomlar üzerinde karşılıklı olarak aynı yerde bulunur. Eşeyli üremenin temel olayı olan mayoz bölünme birbirini takip eden mayoz I ve mayoz II olmak üzere iki hücre bölünmesinden oluşur. Her iki bölünmede de profaz, metafaz, anafaz ve telofaz evreleri görülür. Mayoz I ve mayoz II bölünmeleri sonucu bir diploit ana hücreden dört haploit yavru hücre meydana gelir. Bu hücrelerden her biri ana hücrenin kromozom sayısının yarısını taşır. Mayoz Bölünmenin Evreleri Üreme (eşey) ana hücresi, mayoz bölünmeye başlamadan önce mitotik bölünmede olduğu gibi hazırlık evresi yani interfaz geçirir. İnterfaz evresini ise mayoz I (profaz I, metafaz I, anafaz I, telofaz I) ve mayoz II (profaz II, metafaz II, anafaz II, telofaz II) evreleri izler. Mayozun nterfaz Evresi Diploit ana hücredeki homolog kromozom çifti Mayoz I Kromozomlar kopyalan r Kopyalanm fl kromozomlar n homolog çifti Kardefl kromatitler Kopyalanm fl kromozomlar olan diploit hücre Mayoz II 1 Homolog kromozomlar ayr l r Kopyalanm fl kromozomlar olan haploit hücre 2 Kardefl kromatitler ayr l r Farklı boyalarla boyanmış kromozomların analiziyle hazırlanmış insan karyotipi (Erkeğe ait bu karyotipte X ve Y kromozomları görülmektedir.) Sentromer 44 Kardefl kromatitler Kopyalanmam fl kromozomlar olan haploit hücreler Mayoz bölünme ile haploit dört hücre meydana gelir. Homolog kromozom çifti

44 İnterfaz Anneden gelen A B A B A B Babadan gelen Homolog kromozomlar A B a b Replikasyon a b Kardefl kromatitler Profaz I a b Sinapsis s ras nda tetrat oluflumu Tetrat (4 kromatitli demet) A b a B a b İnterfaz: Bu evrede büyüme, solunum, ATP sentezi ve protein sentezi gibi metabolik olaylar yoğun olarak gerçekleşir. DNA kendini eşler ve DNA miktarı iki katına çıkar. Ayrıca sentrozom eşlenmeside bu evrede gerçekleşir. Mayoz I Profaz I: Profaz I çok uzun süren karmaşık bir evredir. Her biri kardeş iki kromatitten oluşan kromozomlar kısalıp yoğunlaşmaya başlar ve kendi homologlarıyla çift oluştururlar. Her bir homolog kromozom çifti yan yana geldiğinde dörtlü kromatit demetleri oluşturur. Bu dörtlü kromatit demetlerine tetrat denir. Tetratların sayısı canlının haploit (n) kromozom sayısına eşittir. Bu evrede homolog kromozom çiftleri yan yana gelerek birbirleriye sarmal yapar. Bu olaya sinapsis adı verilir. Sinapsis sırasında homolog kromozomların kardeş olmayan kromatitleri birbirlerini kesecek şekilde çaprazlanır. Bu kesişme ya da temas noktasına kiyazma adı verilir. Kiyazmalar homolog kromozom çiftlerini anafaz I evresine kadar bir arada tutar. Homolog kromozomların kardeş olmayan kromatitlerinin kiyazma noktalarında parça (gen) değişimi yapmalarına krossing over denir. Krossing over mayoz bölünmenin en önemli olayıdır ve bu sayede yeni gen kombinasyonları (rekombinasyon) meydana gelir. Krossing over ile hem anneden hem de babadan gelen genleri bir arada taşıyan rekombinant kromozomlar oluşur. Bu durum aynı türün bireyleri arasında farklı Mayozun profaz I evresi Tetrat Metafaz II Metafaz I Krossing overin kiyazma bölgesi İğ iplikleri ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 2 Mayoz ve Eşeyli Üreme Krossing over Mayoz I ve mayoz II sonunda kromozomlar yavru hücrelere da l r. Gametler A A a a Rekombinant kromozomlar B b B Rekombinant kromozomlar b Mayoz bölünmede krossing overin sonuçları: Mayoz I in profaz evresinde, homolog kromozomların kardeş olmayan kromatitleri birbirine karşılık gelen kısımları arasında parça alış verişi olur. Mayoz boyunca bu kromozomlar izlendiğinde, krossing overin rekombinant kromozomlar meydana getirdiğini görebiliriz; rekombinant kromozomlar, iki farklı atadan köken alan bazı DNA kombinasyonlarına sahip olan bireysel kromozomlardır. 45

45 ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 2 Mayoz ve Eşeyli Üreme Metafaz I Anafaz I özelliklerin (varyasyon) ortaya çıkmasını yani tür içi çeşitliliğin meydana gelmesini sağlar. Bir ailedeki kardeşlerin birbirlerinden ve ebeveynlerinden farklı özellikler taşımasında krossing overin rolü büyüktür. Profaz I evresinde, eşlenmiş olan sentrozomlar hücrenin zıt kutuplarına çekilir ve aralarında iğ iplikleri oluşur ve homolog kromozomlar sentromerlerinden iğ ipliklerine tutunur. Bu evrenin sonunda çekirdek zarı ve çekirdekçik parçalanarak kaybolur. Metafaz I: Sentromerlerinden iğ ipliklerine tutunan homolog kromozomlar (tetratlar halinde) hücrenin ekvator düzleminde sıralanırlar. Anafaz I: İğ ipliklerinin kısalmasıyla homolog kromozomlar zıt kutuplara doğru hareket eder. Böylece oluşacak yeni hücrelerdeki kromozom sayısının yarıya inmesi sağlanır. Homolog kromozomlar rastgele birbirinden ayrılarak zıt kutuplara çekilir. Bununla birlikte kardeş kromatitler sentromerlerinden birbirlerine bağlı kalırlar ve tek bir birim olarak aynı kutba geçerler. Anafaz I de homolog kromozomların rastgele birbirinden ayrılmasını metafaz I de kromozomların ekvator düzleminde nasıl sıralanacağı belirler. Bu sıralama şekline göre, erkek veya dişi ebeveynden gelen kromozomlardan hangilerinin anafaz I sırasında aynı kutba gideceği belirlenir. (a) (b) veya (c) Anneden gelen kromozomlar Babadan gelen kromozomlar (1 3, 2 4 homolog kromozomlardır.) mayoz I sonu Kardeş kromatitlerin elektron mikroskobundaki görüntüsü mayoz II sonu 46

46 Telofaz I ve Sitokinez Profaz II Metafaz II Anafaz II Telofaz II ve Sitokinez Haploit gametler Telofaz I ve Sitokinez: Bu evrede homolog kromozomlar birbirinden ayrılmıştır. Telofaz I ve sitokinez genellikle eş zamanlı gerçekleşir. Bir yandan kromozomların çevresinde çekirdek zarı oluşurken öte yandan hücre boğumlanma yapar. Sonuçta homolog kromozom çiftinden yalnız birini taşıyan haploit (n) iki hücre meydana gelir. Sitokinez sırasında bitki hücrelerinde ara plak oluşumu gözlenir. Mayoz II bölünmesi başlamadan önce Mayoz I de olduğu gibi interfaz evresi görülmez. Dolayısıyla DNA kendini eşlemez. Yalnızca sentrozom eşlenmesi meydana gelir. Mayoz II Mayoz I sonunda oluşan haploit iki hücre mayoz II de tekrar bölünür ve haploit kromozomlu dört hücre meydana gelir. Mayoz II de sadece kardeş kromotitler birbirinden ayrılır ve kromozom sayısında bir değişiklik meydana gelmez. Mayoz II bölünmesi ana hatlarıyla mitotik bölünmeye benzer. Profaz II: İğ iplikleri yeniden oluşarak kardeş kromatitlerin sentromerlerine bağlanır. Çekirdek zarı ve çekirdekçik kaybolur. Metafaz II: Kromozomlar hücrenin ekvator düzleminde sıralanır. Anafaz II: Kardeş kromatitlerin sentromerleri birbirinden ayrılarak kromatitler hücrenin zıt kutuplarına doğru hareket eder. Artık her bir kromatit kendi sentromerine sahip bağımsız bir kromozom haline gelmiştir. Telofaz II ve Sitokinez: Kutuplara çekilen kromozomların etrafında çekirdek zarı oluşur ve çekirdekçik meydana gelir. Öte yandan sitoplazma boğumlanmaya başlar ve sitokinez gerçekleşir. Sitokinez sonunda haploit kromozomlu dört yavru hücre oluşur. UYARI Mayoz bölünmenin profaz I evresinde meydana gelen krossing over olayı ile anafaz I evresinde meydana gelen homolog kromozomların rastgele dağılımı genetik varyasyona neden olur. ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 2 Mayoz ve Eşeyli Üreme UYARI Mayoz bölünmede gerçekleşen krossing over olayında genin nükleotit dizilimi değişmezken, kromozomun nükleotit dizilimi değişir. Buna bağlı olarak türde yeni bir özellik ortaya çıkmazken, var olan kombinasyon sayısı artar. 47

47 Soru: A Üç çift kromozomlu bir A hücresi bölünerek 1 ve 2 numaralı hücreleri oluşturuyor. Bu bölünme normal bir mayozun birinci evresi ise 1 ve 2 numaralı hücreler hangi kromozomları taşıyacaktır? A) B) C) D) E) 1 2 (1983 ÖYS) Çözüm: Mayoz I in anafaz evresinde homolog kromozomlar birbirinden ayrılarak kutuplara çekilir. O halde Mayoz I sonunda oluşan hücreler n sayıda kromozom taşıyacaktır. Yanıt E Soru: Diploit canlılarda, monoploit normal hücreler oluşurken meydana gelen aşağıdaki olaylardan hangisi, sadece bazı canlı gruplarında gerçekleşir? A) Sentriyollerin kutuplardaki yerlerini alması B) Tetratların oluşması C) Endoplazmik retikulumun yıkılması D) Kromozomların kendilerini eşlemesi E) Homolog kromozomların ayrı kutuplara çekilmesi (1990 ÖYS) 2n = 32 kromozoma sahip olan bir canlının eşey ana hücresinde mayoz bölünme gerçekleşiyor. Mayoz bölünmenin profaz I evresinde oluşan tetrat sayısı kaç olur? Soru Soru Homolog kromozomların yan yana gelerek dörtlü kromatit demeti oluşturmasına tetrat denir. Tetrat sayısı canlının haploit (n) kromozom sayısına eşittir. 2n=32 kromozomlu bir canlının haploit kromozom sayısı 16 olacaktır. O halde profaz I evresinde oluşan tetrat sayısı 16 olacaktır. On sekiz çift kromozoma sahip olan omurgalı bir canlıdan eşeyli üreme ile üçüncü nesilde oluşan canlıların kromozom sayısı kaç olur? Soru Soru 18 çift kromozoma sahip olan omurgalı canlının diploit kromozom sayısı 2n=36 olur. Eşeyli üremenin temel olayı mayoz bölünme ve döllenmedir. Mayoz bölünme ile kromozom sayısı haploit olan gametler oluşur. Döllenmeyle de bu gametler birleşerek 2n kromozomlu zigot meydana getirilir. Böylece mayoz bölünme sayesinde her döllenmede kromozom sayısı sabit tutulmuş olur. Dolayısıyla üçüncü nesilde oluşan canlıların kromozom sayısı 2n=36 olacaktır. 2n=30 kromozoma sahip bir canlının eşey ana hücresi üst üste iki mitoz ve bir mayoz bölünme geçiriyor. Bölünmeler sonucu oluşacak olan hücre sayısı ve son hücrelerdeki kromozom sayısı kaç olur? Soru Soru Soru ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 2 Mayoz ve Eşeyli Üreme Soru Soru Çözüm: Mayoz bölünme ile diploit hücrelerden haploit (monoploit) hücreler oluşur. B, C, D ve E seçeneklerinde verilen olaylar diploit bitki ve hayvan hücrelerinde ortaktır. Ancak bitki hücrelerinde sentriyol bulunmaz. Sentriyollerin kutuplardaki yerlerini alması sadece hayvan hücrelerinde gerçekleşir. Yanıt A Mitoz bölünmeyle bir hücreden iki yavru hücre oluşur ve kromozom sayısı sabit kalır. Mayoz bölünmede ise bir hücreden 4 yavru hücre oluşur ve yavru hücrelerde kromozom sayısı yarıya indirgenir. 2n = 30 kromozomlu eşey ana hücresinden iki mitoz bölünme sonucu 4 yavru hücre meydana gelir. Her bir yavru hücrenin mayoz bölünmesi sonucu ise toplam 16 hücre oluşur. Mitoz bölünmeler sonucu oluşan yavru hücrelerde kromozom sayısı korunur (2n = 30). Bu hücrelerin mayoz bölünmesi sonucu oluşan yavru hücrelerdeki kromozom sayısı ise yarıya düşer (n = 15). 49

48 ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 2 Mayoz ve Eşeyli Üreme 2n 2n 2n mg (DNA miktar ) Replikasyon mg mg mg 2n İnsanda mitoz sırasında DNA miktarındaki değişim 2n 2n Mayoz I Replikasyon mg (DNA miktar ) mg MİTOZ VE MAYOZ BÖLÜNME ARASINDAKİ FARKLAR MİTOZ MAYOZ 1. Eşeysiz üremenin temel olayıdır. 1. Eşeyli üremenin temel olayıdır. 2. Çok hücreli canlıların vücut hücrelerinde görülür. 3. Bölünme sonucu oluşan hücreler birbirleriyle ve atasal hücreyle kalıtsal olarak aynıdır. 2. Çok hücreli canlıların sadece üreme ana hücrelerinde (gonat) görülür. 3. Bölünme sonucu oluşan hücreler birbirlerinden ve atasal hücreden kalıtsal olarak farklıdır. 4. Bölünme sonucu iki hücre oluşur. 4. Bölünme sonucu dört hücre oluşur. 5. Oluşan hücreler gelişme, büyüme ve doku onarımını sağlar. 6. Krossing over olayı ve tetrat oluşumu görülmez. 7. Çekirdek ve sitoplazma bölünmesi bir defa olur. 8. Bölünme sonucu oluşan hücrelerdeki kromozom sayısı sabit kalır. 9. Zigotun oluşumundan başlar canlının ölümüne kadar devam eder. 10. Oluşan hücreler genelde uzun ömürlüdür. 11. Oluşan hücreler tekrar mitoz geçirebilir. 5. Oluşan hücreler (gamet) üremeyi sağlar. 6. Sinapsis sürecinde krossing over olayı ve tetrat oluşumu görülür. 7. Çekirdek ve sitoplazma bölünmesi ikişer defa olur (Mayoz I ve Mayoz II). 8. Bölünme sonucu oluşan hücrelerdeki kromozom sayısı yarıya inmiştir. 9. Ergenlik döneminde başlar üreme dönemi boyunca sürer. 10. Oluşan hücreler kısa ömürlüdür. 11. Oluşan hücreler tekrar mayoz geçiremez. OLAYLAR MİTOZ MAYOZ I MAYOZ II Replikasyon Var Var Yok n n Tetrat ve krossing over Yok Var Yok mg mg Mayoz II n n n n mg mg mg mg İnsanda mayoz sırasında DNA miktarındaki değişim Homolog kromozom ayrılması Yok Var Yok Kromatit ayrılması Var Yok Var Sitokinez Var Var Var Hücre sayısının artması Var Var Var Mitoz, mayoz I ve mayoz II deki bazı olayların karşılaştırılması 50

49 ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 2 Mayoz ve Eşeyli Üreme n Mayoz 2n Diploit çok hücreli organizma Kuşlar eşeyli ürer. Gametler n Zigot Döllenme Mitoz Hayvanlarda görülen eşeyli yaşam döngüsü n 2n II. EŞEYLİ ÜREME Gamet oluşturan mayoz bölünme ve gametlerin birleşmesini sağlayan döllenme olayları eşeyli üremenin temelini oluşturur. Bu iki olay hayvanlar, bitkiler, mantarlar, protistler gibi eşeyli üreyen organizmalarda ortak olarak gözlenir. Eşeyli üremede gametlerin mayoz bölünme ile meydana getirilmesi olayına gametogenez denir. Eşeyli üreme farklı gen yapısına sahip gametlerin birleştirilmesiyle gerçekleştiği için, oluşan yavrular atalarından farklı özelliklere sahip olur. Yani eşeyli üremeyle yeni gen kombinasyonlarına sahip bireyler meydana getirilerek tür içi çeşitlilik sağlanır. Bu durum eşeyli üremeyi eşeysiz üremeden ayıran en temel özelliktir. Eşeysiz ve eşeyli üreme bazı özellikleriyle birbirlerine üstünlük gösterir. Çevre koşulları homojen ve istikrarlı olduğunda, bu koşullara iyi adapte olmuş eşeysiz çoğalan bir organizmanın populasyonu çok başarılıdır ve daha az adapte olmuş bireylere göre fazla kayıp vermez. Oysa, eşeyli üreyen organizmalar arasında büyük genetik farklılıklar vardır ve farklı ortam koşullarına uyum sağlayabilirler. Değişken çevrede koşullar, eşeysiz çoğalan bir organizmanın yaşayamayacağı kadar çok değişebilir. Çünkü genetik bakımdan, değişik koşullarda yaşayabilecek şekilde donatılmamıştır. Bunun aksine eşeyli çoğalan bir organizmanın populasyonu hayatta kalabilir. Çünkü, eşeyli üreme sonucu ortaya çıkan kalıtsal varyasyon, bireylerin değişen ortam koşullarına uyum şansını arttırır. Eşeysiz üreme tek bir ebeveyn gerektirmesi yönüyle eşeyli üremeden daha üstündür. Çünkü eşeyli üreyen organizmalarda üreyebilmek için her iki eşeyden bireylere ihtiyaç vardır. Eşeysiz üremede karşı cinsiyetten bir eş bulup dölleme veya döllenme diye bir sorun yoktur. Eğer çevre koşulları uygunsa her biri, yeni organizmalara gelişebilirler. Eşeyli üreyen canlılar ise döllenmezlerse nesillerini devam ettiremezler. Kurbağalar eşeyli ürer. Eşeyli üreyen canlılarda kalıtsal çeşitlilik; mayoz I in profaz evresinde homolog kromozomlar arasında meydana gelen krossing over, mayoz I sırasında homolog kromozomların bağımsız dağılımı, bir yumurtanın bir sperm tarafından rastgele döllenmesi, çeşitli mutasyonlar olayları ile sağlanır. Canlılarda genetik çeşitlilik sadece mayoz bölünme ve eşeyli üreme ile değil konjugasyon ve partenogenez gibi farklı yollarla da sağlanabilir. 52

50 Bal arılarında partenogenez görülür. PARTENOGENEZ Döllenmemiş yumurta hücresinden yeni birey meydana gelmesidir. Çoğunlukla eklem bacaklılardan arılarda, su pirelerinde, bazı kelebeklerde, yaprak bitlerinde ve karıncalarda görülür. Eklem bacaklıların dışında bazı balık türlerinde, kurbağalarda sürüngenlerde ve bazı kuşlarda partenogenezle üreme görülebilir. Arılarda kışa dayanıklı bireyler oluşturmak amacı ile döllenme sonbaharda olur. İlkbaharda ise döllenmemiş yumurtalardan erkek arılar oluşur. Kraliçe arı yaşamı boyunca bir defa erkek arı ile çiftleşir ve ondan aldığı spermleri üreme kanalına bağlı bir kesede depolar. Burası bir kas kapağı ile çevrilmiştir. Kraliçe arı yumurtlarken kapağı açarsa spermler çıkıp yumurtayı döller. Döllenmiş yumurtadan gelişen larvalar arı sütü ile beslenirse kraliçe arı, çiçek tozu (polen) ile beslenirse işçi arılar oluşur (Modifikasyon). Kraliçe ve işçi arı arasındaki fark beslenmeden kaynaklanır. Yumurtlama sırasında kapak açılmazsa spermler çıkamayacağından döllenme olmaz. Döllenmemiş yumurtalardan haploit erkek arılar meydana gelir (Partenogenez). Erkek arıların dişi ve kraliçe arılardan farklı olmasının nedeni kalıtsaldır. PARTENOGENEZ Kraliçe ar (2n) MAYOZ Yumurtalar (n) Haploit geliflme Erkek ar lar (n) Polen ile beslenme Zigot (2n) Difli embriyolar (2n) flçi ar (2n) K s r Bal arısında partenogenez Erkek ar (2n) M TOZ Spermler (n) Döllenme Ar sütü ile beslenme Kraliçe ar (2n) Verimli ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 2 Mayoz ve Eşeyli Üreme Partenogenez ile meydana gelen canlı ana canlıdan farklı özellikler taşır. Çünkü yumurta mayoz sonucu oluşmuştur. Haploit kromozomlu erkek arıların eşey organlarında mayoz bölünme görülmez. Erkek arı spermlerini mitotik bölünme ile oluşturur. Bu nedenle bir erkek arıdan oluşan spermler arasında kalıtsal farklılık yoktur. Partenogenetik gelişime uğramayan kurbağa, deniz kestanesi gibi bazı türlerin yumurtaları yapay olarak gelişime yöneltilebilir. Bunun için yumurtanın sıcak ve soğukla hipotonik veya hipertonik tuz çözeltisiyle ya da mekanik ve kimyasal uyarıcılarla uyarılması gerekir. Bu olaya deneysel partenogenez denir. Örneğin kurbağa yumurtasına toplu iğne ucuyla dokunulduğunda yumurta döllenmiş gibi uyarılır ve kromozomlarını eşleyerek bölünmeye başlar. 53

51 ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 2 Mayoz ve Eşeyli Üreme E.coli bakterileri konjugasyon ile kalıtsal çeşitlilik sağlar. KONJUGASYON Prokaryotlarda ve tek hücreli protistlerde, zigot oluşturmak üzere iki gametin birleşmesi ve çoğunlukla mayoz bölünme süreçleri yoktur. Fakat, eşeyli üremenin temel özelliği olan yeni gen kombinasyonları oluşturulmasının sağladığı üstünlükler vardır. İşte bir hücreli organizmalar konjugasyon denilen olayla yeni gen kombinasyonlarına sahip bireyler oluşturmayı başarmışlardır. Konjugasyon; kalıtsal yapısı farklı iki hücrenin, aralarında sitoplazmik köprü oluşturarak gen aktarımı yapmasıdır. Bu olay, bazı bakteri türlerinde, terliksi hayvan (paramesyum) ve yeşil alglerde görülür. Bakterilerde Konjugasyon: Bakterilerde, asıl DNA dan ayrı küçük, halkasal ve kendiliğinden eşlenebilen bir DNA molekülü bulunur. Bu yapıya plazmit (F plazmidi) denir. Bazı plazmitler antibiyotiklere karşı direnç geni taşır. Konjugasyon sırasında DNA aktarımı tek yönlüdür. F plazmidi içeren verici hücre erkek (F + ), F plazmidi içermeyen alıcı hücre dişi (F ) rolünü üstlenir. Verici hücre, alıcı hücreye tutunmak ve alıcı hücreyi kendine çekmek için eşey pilusu denilen çıkıntıları kullanır. Daha sonra bu hücreler arasında plazmit aktarımını sağlayacak geçici sitoplazmik köprü oluşur. Gen aktarımı F + dan F ye doğrudur. Konjugasyon sırasında F plazmidi olan DNA ipliğinin biri alıcı hücreye geçerken diğer iplik, verici hücrede kalır. Tek iplikler eşlenir. Plazmit aktarımından sonra sitoplazmik köprü ortadan kalkar. Böylece konjugasyon sonunda iki tane F plazmidi taşıyan hücre (erkek) oluşur. Birbirinden ayrılan bakterilerden plazmit DNA sını alan bakteri, yeni gen kombinasyonlarına sahip olacağından ortam koşullarına daha dayanıklı olabilir. UYARI Konjugasyon sonunda bakterilerde sayısal artış görülmez. F faktörü Kromozom F + faktörü F faktörü 1. Adım. F + ve F hücreler arasında konjugasyon olur. 2. Adım. F faktörünün bir ipliği endonükleaz tarafından çentik oluşturacak şekilde kesilir ve sitoplazmik köprü (konjugasyon köprüsü) boyunca karşı tarafa hareket eder. 3. Adım. Her iki tek ipliğin üzerinden tamamlayıcı DNA sentezlenir. E.coli bakterisinde eşey pilusu oluşumu gösterilmiştir. 5. Adım. Plazmit DNA aktarımı tamamlanır ve bakteriler birbirinden ayrılır. 4. Adım. Sitoplazmik köprü boyunca, hareket ve DNA sentezi tamamlanır. Bakterilerde konjugasyon 54

52 Deniz tavşanı olarak bilinen bir tür, hermafrodit olup, iki birey arasında karşılıklı döllenme görülür. Bakterilere, virüsler aracılığı ile gen aktarılması olayına transdüksiyon, bakterinin ortamdaki bir DNA parçasını alarak kendi DNA sına eklemesine ise transformasyon denir. Sonuç olarak bakteriler konjugasyon olayının yanı sıra transformasyon ve transdüksiyon denilen olaylarla da genetik yapılarında çeşitlilik sağlayabilirler. Ökaryot bir hücreli canlı olan paramesyumda da konjugasyon olayı görülür. Paramesyum konjugasyonunda iki paramesyum ağız kısımlarıyla yan yana gelir ve sitoplazmaları kısmen kaynaşır. Aralarında sitoplazmik köprü kurulur. Konjugasyon sırasında paramesyumun çekirdekleri mayoz ve mitoz bölünmeler geçirir; çekirdek alış verişi sayesinde genetik madde aktarımı gerçekleşir. Her birey almış olduğu çekirdeği kendi çekirdeği ile birleştirir ve böylece her hücre genetik materyalinde çeşitlilik sağlamış olur. UYARI Bazı canlılar erkek ve dişi üreme organlarına birlikte sahiptir. Bu tip canlılar mayoz bölünme ile hem sperm hem de yumurta üretebilirler. Bu olaya hermafroditlik denir. Hermafroditlik yassı solucanlarda, halkalı solucanlarda ve birçok hayvan türünde görülür. Çiçekli bitkiler eşeyli üreme yaparlar. Çiçekli bitkilerde erkek organlarda polen, dişi organda ise yumurta hücresi mayoz bölünme ve onu takip eden mitoz bölünmeler ile üretilir. Tozlaşma ile polenler dişi organa ulaştıktan sonra çifte döllenme gerçekleşir. Çifte döllenme sonucu 3n kromozomlu besin dokusu (endosperm) ile 2n kromozomlu zigot meydana gelir. Erkek organ Sapçık Başçık Taç yaprak Tepecik Dişicik borusu Yumurtalık Dişi organ ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 2 Mayoz ve Eşeyli Üreme Bazı bitkiler, kuşlar aracılığıyla tozlaşır. Tohum tasla Çiçek tablası Çanak yaprak Çiçekli bitkilerde üreme organı çiçektir. 55

53 ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 2 Mayoz ve Eşeyli Üreme 56

54 ETKİNLİKLER ETKİNLİK 1 (Mayoz ve Eşeyli Üreme) Sıralama Aşağıda mayoz bölünme sırasında gerçekleşen bazı olaylar karışık olarak verilmiştir. Bu olayları kutucuklardaki harfleri kullanarak uygun biçimde sıralayınız. Sitokinez ile haploit kromozomlu dört hücrenin oluflmas Homolog kromozomlar aras nda parça de iflimi Sitokinez ile haploit kromozomlu iki hücrenin oluflmas A B C Kardefl kromatitlerin birbirinden ayr larak z t kutuplara çekilmesi DNA'n n kendini efllemesi D E F ETKİNLİK 2 (Mayoz ve Eşeyli Üreme) Aşağıdaki kavramları boşluklara uygun şekilde yerleştirerek metni tamamlayınız. Homolog kromozomlar n hücrenin ekvator düzleminde s ralanmas Boşluk Tamamlama ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 2 Mayoz ve Eşeyli Üreme gen kromatin genom kromatit Mayoz bölünmenin profaz I evresinde homolog kromozom çiftlerinin uzunluğuna yan yana gelerek birbirleriyle sarmal halde bulunmasına... denir. Bu sırada dörtlü... demetlerinden oluşan yapıya... adı verilir. Bu yapının sayısı canlının... kromozom sayısına eşittir. 57

55 ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 2 Mayoz ve Eşeyli Üreme ETKİNLİK 3 (Mayoz ve Eşeyli Üreme) Kelime İlişkilendirme Aşağıda verilen anahtar kelime ile ilgili aklınıza gelen üç kavramı yazarak açıklayınız. Anahtar Kelime: Eşeyli Üreme Anahtar Kelime ile İlgili Kavramlar İlgili Kavramların Açıklaması ETKİNLİK 4 (Mayoz ve Eşeyli Üreme) Venn Diyagramı Aşağıda mayoz ve mitoz bölünmeyle ilgili bazı özellikler verilmiştir. Venn diyagramı üzerinde bu özellikleri karşılaştırınız. Bölünme Bölünme Mayoz Mitoz 1. Eşeysiz üremenin temel olayıdır. 2. Bölünme sonucunda oluşan hücreler ana canlının yarısı kadar kromozom taşır. 3. Çok hücreli canlıların vücut hücrelerinde görülür. 4. Bölünme sonucunda hücre sayısı artar. 5. Krossing over olayı ve tetrat oluşumu görülür. 6. Bölünme sırasında DNA eşlenmesi görülür. 7. Bölünme sonucu oluşan hücreler ana hücreden farklı kalıtsal özellikler taşır. 8. Bölünme sırasında çekirdek ve sitoplazma bölünmesi bir defa gerçekleşir. 58

56 ETKİNLİK 5 (Mayoz ve Eşeyli Üreme) ETKİNLİK 6 (Mayoz ve Eşeyli Üreme) Yapılandırılmış Grid Numaralandırılmış kutucuklarda mayoz ve mitoz bölünme sırasında meydana gelen bazı olaylar verilmiştir. Kutucuk numaralarını kullanarak aşağıdaki soruları cevaplayınız. 1. Kromozom sayısının ve DNA miktarının yarıya inmesi 2. Homolog kromozomların kardeş olmayan kromatitleri arasında parça alış verişi 5. İğ ipliklerinin oluşması 6. Kardeş kromatitlerin birbirinden ayrılarak kutuplara çekilmesi A) Hangisi ya da hangileri sadece mitoz bölünmede gerçekleşir? B) Hangisi ya da hangileri sadece mayoz bölünmede gerçekleşir? C) Hangisi ya da hangileri her iki bölünmede de ortak olarak gerçekleşir? 3. DNA nın kendini eşlemesi 4. Homolog kromozomların birbirinden ayrılarak kutuplara çekilmesi 7. Hücre sayısının artması 8. Kromozom sayısı ve DNA miktarının sabit kalması Bölünme Evrelerini Tanıma Aşağıda 2n = 4 kromozomlu bir hücrenin mayoz ve mitoz bölünmelerine ait bazı evreler verilmiştir. Bu evreleri tanımlayarak, mayoz ve mitoz bölünmeye ait olanları örnekteki gibi altındaki boşluklara yazınız. ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 2 Mayoz ve Eşeyli Üreme I II III Anafaz I Mayoz bölünme IV V VI 59

57 ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 2 Mayoz ve Eşeyli Üreme ETKİNLİK 7 (Mayoz ve Eşeyli Üreme) ETKİNLİK 8 (Mayoz ve Eşeyli Üreme) Eşleştirme Aşağıda mayoz ve eşeyli üreme ile ilgili kavramlar A sütununda, kavramlarla ilişkili tanımlar ise B sütununda verilmiştir. Verilen tanımları ilişkili olduğu kavramlarla eşleştirerek doğru numarayı kavramların yanındaki kutucuk içine yazınız. A Partenogenez 1. Bakterilerde, ana DNA dan ayrı küçük, halkasal ve kendiliğinden eşlenebilen DNA molekülü Krossing over 2. Paramesyum ve bakterilerde genetik bilginin bir bireyden diğerine aktarımı Plazmit 3. Homolog kromozomların yan yana geldiğinde oluşturduğu her bir dörtlü kromatit demeti Konjugasyon B 4. Sinapsis sırasında, homolog kromozomların kardeş olmayan kromatitleri arasında görülen ve varyasyonlara yol açan olay Tetrat 5. Çoğunlukla mayoz bölünme sonucu oluşan ve döllenmeye katılan hücre Gamet 6. Döllenmemiş yumurtaların gelişerek yeni bir birey oluşturması Tablodaki kelimeleri uygun yerlere yazarak kavram haritasını tamamlayınız. kromozom tek hücreli mayoz bölünme mayoz II mitoz bölünme çok hücreli mayoz I Say s yarıya iner. HÜCRE BÖLÜNMESİ ki çeflittir. 1. Kavram Haritası Yap s nda DNA ve protein bulunur.... Say s sabit kalır ki bölünme Canl larda evresinden görülür. 4. oluşur Evrelerinde kal tsal çeşitlilik sağlanır ve kromozom sayısı yarıya iner. Bölünme sonucu haploit kromozomlu dört yavru hücre oluşur. Üreme amaçlı yapılır. Büyüme, onar m amaçlı yapılır. 60

58 ETKİNLİK 9 (Mayoz ve Eşeyli Üreme) Doğru Yanlış Soruları Aşağıdaki ifadelerden doğru olanların yanına D, yanlış olanların yanına Y harfi yazınız. 1. Bir türün bireyleri arasında görülen kalıtsal farklılıklara varyasyon denir. 2. Mayoz bölünme sonucu oluşan hücreler tekrar mayoz bölünme geçirebilir. 3. Üreme ve üreme ana hücreleri dışında kalan hücrelere somatik hücre denir. 4. Homolog kromozomları bir arada taşımayan hücreler, kromozom sayısı bakımından haploittir. 5. Biri anneden biri babadan gelen kromozom çiftlerine homolog kromozom denir. 6. Mayoz bölünme hem eşeyli hem de eşeysiz üreme sırasında gerçekleşir. 7. İnsanda tüm vücut hücreleri mayoz bölünme geçirebilir. 8. Mayoz bölünme, mayoz I ve mayoz II olmak üzere iki evreden oluşur. 9. Kalıtsal çeşitliliği sağlayan krossing over olayı mayoz bölünmenin profaz I evresinde gerçekleşir. 10. Homolog kromozomlar arasında oluşan dörtlü kromatit demetlerine sinapsis denir. 11. Mayoz bölünmede kalıtsal çeşitlilik sadece krossing over ile sağlanır. 12. Anafaz I evresinde homolog kromozomlar birbirinden ayrılır. 13. Mayoz II evreleri mitotik bölünme evrelerine oldukça benzer. 14. Metafaz II evresinde kardeş kromatitler birbirinden ayrılır. 15. Mayoz bölünme sırasında çekirdek ve sitoplazma bölünmesi birer kez olur. ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 2 Mayoz ve Eşeyli Üreme 16. Eşeyli üremede, mayoz bölünme ile gamet oluşturulurken, döllenme ile gametler birleştirilir. 17. Bakterilerde hücre sayısı konjugasyon ile artar. 18. Bal arılarında sperm hücreleri mitoz, yumurta hücreleri mayoz bölünme sonucu oluşur. 19. Mayoz bölünme boyunca DNA kendini iki kere eşler. 20. Erkek arılar döllenmemiş yumurtadan partenogenez ile oluşur. 61

59 ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 2 Mayoz ve Eşeyli Üreme ETKİNLİK 10 (Mayoz ve Eşeyli Üreme) Boşluk Tamamlama Soruları mitoz kromozom çekirdek somatik lokus metafaz I kiyazma hermafroditlik profaz I varyasyon diploit anafaz II konjugasyon dişi arı sinapsis mayoz haploit partenogenez interfaz erkek arı döllenme sitoplazma Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri tabloda verilen kavramlar ile tamamlayınız. 1. Sperm ve yumurta gametlerinin birleşmesine... denir. 2. İnsanda üreme hücreleri dışında kalan... hücrelerin kromozom sayısı 46 dır. 3. Homolog kromozom çiftlerini bir arada taşıyan hücrelere... hücre denir. 4. Bir genin kromozom üzerinde bulunduğu bölgeye... denir. 5. Mayoz bölünmenin... evresinde DNA replikasyonu gerçekleşir. 6. Homolog kromozomların uzunluğuna yan yana gelerek sarmal halde bulunmasına... denir.. 7. Mayoz bölünmenin... evresinde yeni gen kombinasyonları meydana gelebilir. 8. Krossing over, homolog kromozomların kardeş olmayan kromatitleri arasında... adı verilen temas noktasında gerçekleşir. 9. Aynı türdeki bireylerin genetik yapılarının farklı olmasına... denir. 10. Mayoz I sonunda... sayısı yarıya iner. 11. Homolog kromozomlar hücrenin ekvator düzlemine mayoz bölünmenin... evresinde çift sıralı olarak dizilir. 12. Mayoz bölünmenin... evresinde kardeş kromatitler birbirinden ayrılır. 13. Mayoz bölünme sonucunda... yapılı dört yavru hücre oluşur. 14. Erkek arılarda üreme hücreleri... bölünme sonucu oluşur. 15. Eşeyli üremenin temelini... bölünme ve döllenme olayları oluşturur. 16. Bakterilerde sitoplazmik köprü aracılığıyla gen aktarımına... adı verilir. 17. Döllenmemiş yumurta hücresinin gelişerek yeni bir birey meydana getirmesine... denir. 18. Erkek ve dişi üreme organlarının aynı organizmada birlikte bulunmasına... denir. 19. Mayoz bölünme sırasında... ve... bölünmesi birden fazla kez gerçekleşir. 20. Döllenmemiş yumurtaların gelişmesinden...lar, döllenmiş yumurtaların gelişmesinden ise...lar meydana gelir. 62

60 Soru 1. Eşeyli üremede, I. bir yumurtanın bir sperm tarafından rastgele döllenmesi, II. gamet oluşurken krossing over meydana gelmesi, III. gamet oluşurken homolog kromozomların birbirinden ayrılması olaylarından hangileri yeni kalıtsal varyasyonların oluşmasında etkilidir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) I, II ve III 2. Kraliçe ve erkek arıda gamet oluşumu sırasında, I. krossing over, II. DNA eşlenmesi, III. kardeş kromatitlerin ayrılması, IV. homolog kromozomların ayrılması 3. olaylarından hangileri ortak olarak gerçekleşir? A) I ve II B) II ve III C) I, III ve IV A A D) I, II ve III E) II, III ve IV a a A A B B b b B b B b B b b B I II III Yukarıda mayoz bölünmenin profaz I evresinde gerçekleşen krossing over olayı şematik olarak gösterilmiştir. Buna göre krossing over olayı ile ilgili, I. Kardeş olmayan kromatitler arasında gerçekleşir. II. Dört kromatitte de gen değişikliği olur. III. Kromozomun nükleotit diziliminde değişikliğe yol açar. açıklamalarından hangileri doğrudur? a a A A a TEST 1 a 4. Memeli bir canlıya ait eşey ana hücresinin mayoz I ve mayoz II bölünme evrelerinde, I. DNA eşlenmesi, II. iğ ipliği oluşumu, III. sentromer bölünmesi, IV. çekirdek bölünmesi olaylarından hangileri ortak olarak gözlenir? A) Yalnız II B) I ve III C) I ve IV D) II ve III E) II ve IV 5. Şekilde gösterilen 2n kromozomlu eşey ana hücresinden mayoz bölünme sonucunda aşağıdaki gamet çeşitlerinden hangisinin oluşması beklenir? A) B) C) D) E) 6. Dişi bir memelide yumurta hücresi oluşup olgunlaşıncaya kadar gözlenen, I. kromozom sayısının yarıya inmesi, II. haploit hücrenin ikiye bölünmesi, III. homolog kromozomlar arasında gen alış verişi yapılması olaylarının gerçekleşme sırası aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 2 Mayoz ve Eşeyli Üreme So A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve III E) I, II ve III A) I - II - III B) II - III - I C) III - II - I D) II - I - III E) III - I - II 63

61 ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 2 Mayoz ve Eşeyli Üreme 7. Farklı hücrelerde gerçekleşen, I. homolog kromozomların ayrılması, II. kromozomların hücrenin ekvator düzlemine tek sıralı olarak dizilmesi, III. kardeş kromatitlerin birbirinden ayrılması olaylarından hangileri hücre bölünmesinin çeşidini kesin olarak belirler? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) II ve III 8. Mayoz bölünmede kardeş kromatitlerin birbirlerinden ayrılıp karşı kutuplara gitmeye başladıkları evre aşağıdakilerden hangisidir? A) Telofaz I B) Anafaz II C) Metafaz II D) Anafaz I E) Profaz II 9. Eşeyli üreyen türlerde kalıtsal çeşitliliğin ortaya çıkmasında, I. vücut hücrelerinde mitoz bölünmenin görülmesi, II. krossing over olayının gerçekleşmesi, III. mayoz bölünme ile oluşan gametlerin rastgele döllenmesi olaylarından hangileri etkili değildir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) II ve III 10. I II III IV Yukarıda mayoz bölünme geçiren bir eşey ana hücresinde bölünmenin bazı evreleri gösterilmiştir. Buna göre bölünme evrelerinin gerçekleşme sırası aşağıdakilerden hangisi gibi olmalıdır? A) I II III IV B) I IV II III C) III II IV I D) I II IV III E) II I IV III 12. Homolog kromozomlarla ilgili, I. Biri anadan diğeri babadan gelen kromozomlardan oluşur. II. Mayoz bölünme sırasında yan yana gelerek sinapsis yapar. III. Karşılıklı lokuslarındaki genler aynı karakter üzerine etki eder. ifadelerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) I, II ve III 13. Bir insanda mayoz bölünme ile üreme hücreleri oluşturulurken aşağıdaki olaylardan hangisi gerçekleşmez? A) İğ ipliklerinin oluşumu B) DNA replikasyonu C) Tetrat oluşumu D) Homolog kromozomların ayrılması E) Sitoplazma bölünmesi sırasında orta lamel oluşumu 14. Mayoz bölünmeyle ilgili aşağıdaki özelliklerden hangisi doğru değildir? A) Mayoz I sonucu oluşan yavru hücreler haploittir. B) Telofaz II deki bir hücrenin kromozomları birbirinin homoloğudur. C) Krossing over olayı profaz I de gerçekleşir. D) Mayoz I ve mayoz II arasında replikasyon olayı gerçekleşmez. E) Mayoz bölünme sonucu oluşan gametlerde kromozom sayısı ana hücrenin yarısı kadardır. 15. Bir hücrede mayoz bölünmenin profaz I evresinde 92 kromatit sayılıyorsa, bu hücredeki sentromer ve tetrat sayısı aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? Sentromer sayısı Tetrat sayısı homolog kromozom çiftine sahip bir erkek canlının meydana gelebilmesi için aşağıdaki gametlerden hangileri arasında döllenme olmalıdır? A) (12 + X) ile (12 + Y) B) (13 + X) ile (13 + Y) C) (25 + X) ile (25 + Y) D) (26 + X) ile (26 + Y) E) (24 + X) ile (24 + Y) A) B) C) D) E) E 2. B 3. D 4. E 5. A 6. E 7. A 8. B 9. A 10. B 11. E 12. E 13. E 14. B 15. B

62 Soru 1. Bir arı kovanında bulunan, I. kraliçe arı, II. işçi arı, III. erkek arı çeşitlerinden hangileri, birinci nesil erkek arıların genetik yapısının oluşumunda etkili değildir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) II ve III E) I ve III 2. Mayoz bölünme ve döllenme olaylarında meydana gelen DNA miktarındaki değişme aşağıdaki grafikte gösterilmiştir. 4x 2x x DNA miktar I II III IV V VI VII Zaman Grafikle ilgili aşağıdaki açıklamalardan hangisi yanlıştır? A) III. zaman aralığı mayoz I evresine aittir. B) II. zaman aralığında replikasyon olmuştur. C) IV. zaman aralığının sonunda oluşan hücreler diploit yapılıdır. D) VII. zaman aralığında döllenme gerçekleşmiştir. E) Tetrat oluşumu III. zaman aralığında gerçekleşmiştir. 3. Mayoz bölünme sırasında, I. homolog kromozomların kardeş olmayan kromatitleri arasında gen alış verişinin olması, II. anafaz II evresinde iki kardeş kromatitin aynı kutba gitmesi, III. profaz I evresinin sonunda çekirdek zarının eriyerek kaybolması olaylarından hangilerinin gerçekleşmesi, bölünmenin normal olmadığına kanıt olarak gösterilir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) II ve III TEST 2 4. İnsanda eşey ana hücresinden gametler oluşurken aşağıdakilerden hangisi her zaman görülmeyebilir? A) Çekirdek bölünmesi B) Sitoplazma bölünmesi C) DNA eşlenmesi D) Krossing over E) Kromatitlerin ayrılması 5. Bir insana ait aşağıdaki hücre çeşitlerinin hangisinde homolog kromozomlar bir arada bulunmaz? A) Yumurta hücresi B) Yumurtalık hücresi C) Deri hücresi D) Kas hücresi E) Sinir hücresi 6. I II III IV Özellik Bölünme sonunda oluşan hücre sayısı Sitoplazma bölünmesi Bölünme sonundaki kromozom sayısı Sentromer bölünmesi Mitoz bölünme İki İki kez olur. Sabit kalır. Bir kez olur. Mayoz bölünme Dört İki kez olur. Yarıya iner. İki kez olur. Yukarıdaki tabloda mitoz ve mayoz bölünmeye ait özellikler verilmiştir. Verilen özelliklerden hangileri yanlıştır? A) I ve II B) I ve IV C) II ve III D) II ve IV E) III ve IV ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 2 Mayoz ve Eşeyli Üreme So 65

63 ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 2 Mayoz ve Eşeyli Üreme 7. Bakteri konjugasyonu sırasında aşağıdaki olaylardan hangisi gerçekleşmez? A) Hücre sayısının artması B) DNA eşlenmesinin görülmesi C) Gen aktarımının tek yönlü yapılması D) Kalıtsal çeşitliliğin görülmesi E) İki bakteri arasında sitoplazmik köprünün kurulması 8. Aşağıdaki olaylardan hangisi mayoz bölünme ile gerçekleşir? A) Fasulye tohumlarının çimlenmesi B) Erkek bireyde sperm hücresinin oluşması C) Karaciğerde kanser hücrelerinin çoğalması D) Kesilen bir yerin kapanması E) Testislerin oluşması 9. DNA miktar (mg) 4x 3x 2x x X Y Z T Zaman Yukarıdaki grafikte, bir hücrenin DNA miktarının zamana göre değişimi verilmiştir. Grafiğe göre, I. X ve T zaman aralıklarında mitotik bölünme görülür. II. X ve T zaman aralıklarındaki genetik materyalin özelliği aynıdır. III. Y zaman aralığında homolog kromozomlar tetratları oluşturur. IV. Z zaman aralığında döllenme görülmüştür. yorumlarından hangileri yapılamaz? A) Yalnız I B) Yalnız II C) III ve IV D) I, II ve IV E) II, III ve IV 10. Eşeyli üreyen bir türdeki kromozom sayısının döller boyunca sabit kalması, I. mayoz bölünme, II. krossing over, III. mitoz bölünme, IV. döllenme olaylarından hangilerinin gerçekleşmesiyle sağlanır? A) I ve II B) II ve III C) I ve IV D) III ve IV E) II ve IV 11. İnterfaz sonunda DNA miktarı 16 x 10 9 gr olan bir hücrenin mayoz bölünmenin metafaz I evresindeki bir hücresinin DNA miktarı aşağıdakilerden hangisidir? A) 4 x 10 9 gr B) 6 x 10 9 gr C) 8 x 10 9 gr D) 16 x 10 9 gr E) 32 x 10 9 gr 12. Bakterilerde gerçekleşen konjugasyon olayı ile ilgili olarak, I. Bakteri sayısında artışa neden olur. II. Gen aktarımında plazmit DNA'sı kullanılır. III. Mayoz bölünme, gamet oluşumu ve döllenme olayları görülmez. ifadelerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve III E) II ve III 13. 2n = 30 kromozoma sahip bir canlının eşey ana hücresinde gerçekleşen mayoz bölünme ile ilgili, I. Anafaz I evresinde 30 kromozom bulunur. II. Profaz I evresinde oluşan tetrat sayısı 15 dir. III. Metafaz II evresindeki sentromer sayısı 15 dir. ifadelerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III D 2. C 3. B 4. D 5. A 6. D 7. A 8. B 9. C 10. C 11. D 12. E 13. E

64 Soru 1. Çok hücreli bir organizmanın bir hücresi normal bir mitoz bölünme, diğer bir hücresi normal bir mayoz bölünme geçirmiştir. Bu olaylar için aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) Bölünme süreleri farklıdır. B) Bölünme öncesinde DNA replikasyonu gerçekleşmiştir. C) Bölünme sonunda oluşan yavru hücrelerin sayıları farklıdır. D) Yavru hücrelerin sitoplazma miktarları aynıdır. E) Yavru hücreler sitoplazma bölünmesi sonucu oluşur. 2. Bal arılarının üremesini gösteren yandaki şemada I, II ve III nolu olaylar aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? Kraliçe ar I II III A) Mayoz Mayoz Döllenme B) Mitoz Mayoz Döllenme C) Döllenme Mitoz Mayoz D) Mitoz Döllenme Mayoz E) Mayoz Mitoz Döllenme 3. Sağlıklı bir insanda gamet oluşumunu sağlayan mayoz bölünme sürecinde, I. iğ ipliği, II. kromatin, III. çekirdek yapılarından hangileri interfaz evresinde gözlenir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III 4. Biri mitoz, diğeri mayoz bölünme geçirmekte olan iki hayvansal hücrede, I. iğ ipliklerinin oluşması, II. kardeş kromatitlerin birbirinden ayrılması, III. tetratların oluşması olaylarından hangileri ortak olarak gözlenir? A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III I n III 2n Erkek ar Zigot n II TEST 3 5. X 1 2N N 2 Yukarıdaki şemada 1 ve 2 numaralı hücrelerin kromozom sayıları verilmiştir. Şemaya göre aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? A) X olayı mayoz bölünmedir. B) Y olayı döllenmedir. C) 1 numaralı hücre eşey ana hücresidir. D) Y olayı mitoz bölünmedir. E) 2 numaralı hücrede homolog kromozomlar bir arada bulunmaz. 6. 2n = 4 kromozomlu bir canlının hücrelerinde gerçekleşen mitoz bölünme ve mayoz bölünme olaylarının bazı evreleri aşağıda şematize edilmiştir. I IV II V Bu evrelerden mayoz bölünmeye ait olanlar aşağıdakilerden hangisinde oluşma sıralarına göre verilmiştir? A) II - VI - III B) II IV V VI C) I II III VI D) IV I V III E) II I VI III 7. Kural olarak kalıtsal varyasyonların oluşmasına yol açan mayoz bölünmeye ait evreler aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? A) Profaz I Anafaz II B) Profaz I Anafaz I C) Metafaz I Metafaz II D) Anafaz I Telofaz II E) Anafaz I Profaz II Y III VI ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 2 Mayoz ve Eşeyli Üreme So 67

65 ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 2 Mayoz ve Eşeyli Üreme 8. Yumurta hücresindeki kromozom sayısı 32 olan bir canlının üreme ana hücresi art arda 3 mitoz ve 1 mayoz bölünme geçirmiştir. Bu bölünmeler sonucunda oluşan toplam hücre sayısı ile mayoz bölünmenin profaz I evresindeki tetrat sayısı kaçtır? Toplam hücre Tetrat sayısı A) 8 32 B) C) D) E) Bir canlı türünün kromozom sayısında meydana gelen değişiklikler aşağıdaki grafikte gösterilmiştir. 2N N Kromozom say s I II III IV V Zaman Buna göre mayoz bölünmenin gerçekleştiği zaman aralığı kaç numara ile gösterilmiştir? A) I B) II C) III D) IV E) V 10. Aşağıdaki olaylardan hangisi mitoz ve mayoz bölünmede ortak olarak gözlenir? A) Homolog kromozomların birbirinden ayrılması B) Homolog kromozomların sinapsis yapması C) Tetratların meydana gelmesi D) Kardeş kromatitlerin birbirinden ayrılması E) Vücut hücresinde gerçekleşebilmeleri 11. İnsana ait interfaz evresinin sonundaki sperm ana hücresinin DNA miktarı 4X ise, a. metafaz I evresindeki, b. anafaz II evresindeki hücrelerin DNA miktarı aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? A) a; 8X B) a; 4X C) a; 4X b; 4X b; 2X b; 4X D) a; 2X E) a; 4X b; 2X b; X 12. n n n N 2n L Z n n n 2n K 2n 2n R 2n 2n M 2n 2n Y 2n Memeli bir canlılın eşey ana hücrelerinde gerçekleşen hücre bölünmeleri yukarıda şematik olarak gösterilmiştir. Buna göre aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? A) K ve M hücrelerinin genetik yapısı aynıdır. B) R hücresi mitoz bölünme geçirmiştir. C) N hücresinin DNA miktarı Y hücresi ile aynıdır. D) N ve Z hücrelerinden oluşan yavru hücreler en fazla 2 farklı genotipe sahip olur. E) L ve M hücrelerinde homolog kromozomlar bir arada bulunur. 13. Bir arı kovanında yer alan kraliçe arı ile erkek arıların kromozom sayıları farklı olup, kraliçe arı 2n = 32, erkek arılar ise n = 16 kromozom taşır. Buna göre, I. erkek arıların döllenmemiş yumurtadan üremeleri, II. erkek arıların sperm üretimini mitoz bölünme ile yapması, III. kraliçe ve erkek arının farklı görevler için özelleşmeleri özelliklerinden hangileri kraliçe ve erkek arıların kromozom sayılarının farklı olmasını açıklar? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) II ve III 14. Bakterilerde kalıtsal çeşitlilik, I. konjugasyon, II. transformasyon, III. transdüksiyon olaylarından hangileri ile sağlanabilir? A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III D 2. E 3. D 4. C 5. D 6. A 7. B 8. D 9. B 10. D 11. B 12. D 13. A 14. E

66 Soru 1. Eşeyli üreyen bir canlı türünde diploit kromozomlu bir hücrenin mayoz bölünme geçirdiğine aşağıdakilerden hangisi bir kanıt olarak gösterilebilir? A) Hücre plağı oluşumu B) Homolog kromozomların zıt kutuplara çekilmesi C) Çekirdek zarının erimesi D) Kardeş kromatitlerin birbirinden ayrılarak zıt kutuplara çekilmesi E) DNA nın kendini eşlemesi 2. Mayoz bölünmenin profaz I evresinde gözlenen dört kromatitten oluşmuş yapıya tetrat adı verilir. Buna göre diploit kromozomlu (2n) bir hücrede mayoz bölünme sırasında oluşan tetrat sayısı aşağıdakilerden hangisine eşittir? A) n 2 B) n 4 C) n D) 2n E) 4n 3. Eşeyli üremenin eşeysiz üremeye üstünlüğü ile ilgili olarak aşağıdaki açıklamalardan hangisi bir neden veya bir sonuç olarak gösterilemez? A) Tür içi çeşitliliğin artmasına neden olması B) Değişen ortam koşullarına karşı dayanıklı bireylerin oluşmasını sağlayabilme C) Farklı iki ataya ait kalıtsal bilgilerin yeni bireylerde ortaya çıkması D) Kalıtsal varyasyonları engelleme E) O türün çevreye olan adaptasyonunu artırma 4. 2n = 10 kromozomlu olan bir canlı türünün kromozom sayısındaki değişim aşağıdaki grafikte verilmiştir Kromozom say s TEST 4 5. Eşeyli üreyen canlılarda, I. mayoz bölünme, II. rastgele döllenme, III. mitoz bölünme, IV. mutasyon olaylarından hangileri kalıtsal varyasyonlara yol açmaz? A) Yalnız III B) Yalnız IV C) I ve II D) II ve III E) I, III ve IV 6. Mayoz bölünme sırasında gözlenen, I. krossing over, II. profaz II, III. replikasyon, IV. anafaz I, V. telofaz II evre ve olayların gerçekleşme sırası aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? A) III IV I II V B) II V I IV III C) IV III I II V D) III I IV II V E) V II IV I III 7. Aşağıdakilerden hangisi 2N = 4 kromozomlu bir hücrede mayoz bölünmenin anafaz II evresini göstermektedir? ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 2 Mayoz ve Eşeyli Üreme So I II III IV Zaman Grafiğe göre, numaralandırılmış zaman aralıklarında gerçekleşen olaylar aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? A) B) C) A) Mitoz Döllenme Mayoz Mitoz B) Mayoz Mitoz Döllenme Mayoz D) E) C) Mitoz Mayoz Döllenme Mayoz D) Döllenme Mayoz Mitoz Mitoz E) Mitoz Mayoz Döllenme Mitoz 69

67 ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 2 Mayoz ve Eşeyli Üreme 8. Memelilerde aynı türe ait farklı bireyler arasında aşağıdakilerden hangisi farklılık gösterebilir? A) DNA larındaki nükleotit çeşidi B) Eşey ana hücrelerindeki kromozom sayısı C) Üreme hücrelerindeki gonozom çeşidi D) Vücut hücrelerindeki gonozom sayısı E) Üreme hücrelerindeki otozom sayısı 9. Mayoz bölünme geçirmekte olan bitkisel bir hücrede, I. homolog kromozomların ayrılması, II. sentrozom eşlenmesi, III. golgi organeli tarafından hücre plağı sentezlenmesi olaylarından hangileri gözlenir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) I ve III 10. Üreme hücrelerinde 15 kromozom bulunduran bir erkek bireyin üreme ana hücresinde gerçekleşen mayoz bölünme ile ilgili, I. Mayoz I sonucunda kromozom sayısı 15 olan iki hücre oluşur. II. Mayoz II sonucunda oluşan dört hücrenin genetik yapıları birbirinden farklı olur. III. Profaz I evresinde 15 tetrat oluşur. yargılarından hangileri kesin olarak doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III 11. Bir hücrede mayoz bölünmenin anafaz I evresinde 48 kromatit sayılıyorsa, bu hücredeki sentromer ve bölünme sonucu oluşan bir hücredeki haploit kromozom sayısı aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? 12. Bir gametinde X mg DNA bulunan bir memeli türüne ait, I. mayozun profaz I evresindeki, II. mayozun metafaz II evresindeki, III. mayoz sonucu oluşmuş sperm, IV. mitoz bölünme ile oluşmuş interfaz başlangıcındaki hücrelerin DNA miktarları aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir? I II III IV A) 2X X 4X X B) 4X X 2X 2X C) 2X 2X X 2X D) 4X 2X X 2X E) 4X 2X X 4X 13. Eşeyli üreyen canlılarda, I. sperm üretimi, II. yumurta üretimi, III. zigot oluşturma olaylarından hangileri sırasında genetik varyasyon oluşabilir? A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III 14. Mayoz bölünme sırasında aşağıdaki olaylardan hangisi ilk olarak gerçekleşir? A) Homolog kromozomların ayrılması B) Kardeş kromatitlerin zıt kutuplara hareket etmesi C) Homolog kromozomların yan yana gelerek tetrat oluşturması D) Haploit yapıda iki hücrenin oluşması E) Kromozomların ekvatoral düzlemde tek sıralı dizilmesi Sentromer sayısı Haploit kromozom sayısı A) B) C) D) 12 6 E) Aşağıdaki olaylardan hangisi gerçekleşirken tetrat oluşumu gözlenir? A) Bakterinin konjugasyonu sırasında B) Erkek arının gamet oluşturması sırasında C) Bir çiçeğin polen oluşturması sırasında D) Kırılan kemiğin onarımı sırasında E) Öglenanın boyuna bölünmesi sırasında B 2. C 3. D 4. E 5. A 6. D 7. C 8. C 9. E 10. C 11. B 12. D 13. E 14. C 15. C

68 Soru 1. Aşağıdaki olaylardan hangisinde bir hücre kalıtım materyalinin niteliği ve niceliği bakımından farklı hücreler oluşturabilir? A) Tohumun çimlenmesi sırasında B) Spermatogonyum hücrelerinden spermlerin oluşması sırasında C) Bakterinin bölünerek üremesi sırasında D) Döllenmiş yumurtadan embriyo oluşması sırasında E) Bira mayasının tomurcuklanması sırasında 2. Çeşitli canlılarda oluşturulan, I. sperm hücresi, II. yumurta hücresi, III. spor yapılarından hangileri ile döllenmeye ihtiyaç duymadan yeni bir canlı oluşturabilir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve III E) II ve III 3. Partenogenez sonucu oluşan erkek arılarla ilgili, I. Birbirleriyle aynı kalıtsal yapıya sahiptirler. II. Spermlerini mitoz bölünme ile oluştururlar. III. Kraliçe arıdan farklı sayıda kromozom taşırlar. yargılarından hangileri doğru değildir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) II ve III E) I ve III TEST x I x II 2x III 4x 2x 4x Yukarıda I, II ve III nolu hücrelerin DNA miktarlarının, hücre bölünmeleri sırasındaki değişimi verilmiştir. Buna göre numaralı hücrelerin geçirdikleri hücre bölünmeleri aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak belirtilmiştir? Mitoz 2x 2x x x 2x 2x x x x x Mayoz A) I ve III II B) I II ve III C) I ve II III D) II I ve III E) III I ve II 6. Farklı canlılarda gerçekleşen, I. bira mayasının tomurcuklanarak üremesi, II. bir yassı solucanın oluşturduğu sperm ve yumurtanın döllenmesi, III. bir kraliçe arının yumurta hücresinden bir erkek arının gelişmesi, IV. iki kertenkele arasında döllenmenin gerçekleşmesi olayları sonucunda oluşan bireylerin değişen ortam koşullarına karşı uyum yeteneklerinin çoktan aza doğru sıralanışı aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir? ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 2 Mayoz ve Eşeyli Üreme So A) I II III IV B) II III I IV C) III IV III I 4. Mitoz bölünmede, yeni oluşan hücrelerin ana hücreyle aynı kalıtsal yapıda olmasında, I. sitoplazmanın boğumlanma yaparak bölünmesi, II. DNA nın eşlenmesi, III. kardeş kromatitlerin ayrılması olaylarından hangileri rol oynamaz? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I ve III D) IV I III II E) IV II III I 7. Aşağıdakilerden hangisi eşeyli üreme ve eşeysiz üremede görülen hücre bölünmelerinin ortak özelliklerinden biridir? A) Homolog kromozomların zıt kutuplara çekilmesi B) Krossing over olayının görülmesi C) Oluşan hücrelerde kromozom sayısının yarıya düşmesi D) Kromozomların hücrenin ekvator düzleminde sıralanması E) Homolog kromozomların sinapsis yapması 71

69 ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 2 Mayoz ve Eşeyli Üreme 8. Bir canlı türünün kromozom sayısının değişim grafiği aşağıda verilmiştir. 2N N Kromozon say s Zaman Grafiğe göre, I. 1. ve 2. zaman aralıklarında mitoz görülür. II. 4. zaman aralığında döllenme olmuştur. III. 3. zaman aralığında mayoz bölünme gerçekleşmiştir. IV. 2. zaman aralığındaki bölünme şekliyle 6. zaman aralığındaki bölünme şekli aynıdır. yorumlarından hangileri yapılabilir? A) I ve IV B) II ve III C) I, II ve IV D) I, III ve IV E) I, II, III ve IV 9. 2n = 16 kromozomlu bir hücre art arda 2 mitoz ve 1 mayoz bölünme geçiriyor. Bölünmeler sonucu oluşan hücre sayısı ve her bir hücredeki kromozom sayısı aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir? Hücre sayısı Kromozom sayısı A) 4 16 B) 8 16 C) 16 8 D) 8 8 E) Erkek birey Difli birey (n) (2n) I II Sperm (n) Zigot (2n) III Difli birey (2n) Yumurta (n) Yumurta (n) IV Erkek birey (n) Yukarıdaki şema bal arılarında üremeyi göstermektedir. Numaralandırılmış olayların hangilerinde mitoz hücre bölünmesi görülür? A) Yalnız I B) I ve III C) I, II ve III D) I, III ve IV E) II, III ve IV 11. Aşağıdakilerden hangisi mitoz ve mayoz bölünmenin ortak özelliğidir? A) Tetrat oluşumu B) Diploit hücrelerin oluşması C) Krossing over olayı D) DNA nın eşlenmesi E) Sinapsisin meydana gelmesi 12. Eşeyli üreyen canlılarda kalıtsal çeşitliliği sağlayan, I. krossing over, II. mutasyon, III. bağımsız dağılım olaylarından hangileri eşeysiz üreyen canlılarda da kalıtsal çeşitlilik sağlar? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) II ve III E) I, II ve III kromozomlu bir hücre 0 t zaman aralığında bir mitoz bölünme geçiriyor. Oluşan hücrelerden bir tanesi t t 1 zaman aralığında bir mayoz bölünmeye uğruyor. Yine oluşan hücrelerden bir tanesi t 1 t 2 zaman aralığında döllenerek zigotu meydana getiriyor. Buna göre, bu olaylar sırasında kromozom sayısının değişimi aşağıdaki grafiklerden hangisinde doğru olarak gösterilmiştir? A) Kromozom say s t t 2 O t 1 C) Kromozom say s t t 2 O t 1 Zaman Zaman E) Kromozom say s t t 2 O t 1 B) Kromozom say s t t 2 O t 1 D) Kromozom say s t t 2 O t 1 Zaman Zaman Zaman B 2. E 3. A 4. A 5. C 6. E 7. D 8. E 9. C 10. D 11. D 12. B 13. C

70 İNSANDA ÜREME SİSTEMİ - BÜYÜME VE GELİŞME A. İNSANDA ÜREME SİSTEMİ Tüm gelişmiş canlılarda olduğu gibi insanlarda da üreme, üreme organları ile yapılır. Dişi ve erkek bireylerin üreme sistemlerinde bazı farklılıklar görülür. I. DİŞİ ÜREME SİSTEMİ Dişi üreme sistemi; yumurtalıklar (ovaryum), yumurta kanalı (fallop tüpü), rahim (uterus), serviks ve vajina yapılarından oluşur. Rahim Serviks Endometriyum Vajina İnsanda dişi üreme sistemi Yumurta kanalı Yumurtal k Dişi üreme sisteminde yumurta oluşumu, hormon üretimi, döllenme, fetusun gelişmesi gibi olaylar gerçekleşir. a. Yumurtalıklar Karın boşluğunun hemen altında rahmin iki yanında yer alan bir çift organdır. Oogenez olayı ile yumurta hücrelerinin oluşturulduğu bölümdür. Ayrıca östrojen ve progesteron hormonlarını salgılar. Yumurtalıkların dış kısımlarında folikül adı verilen kesecikler bulunur. Bu keseciklerde mayoz bölünmenin profaz I evresinde bekleyen birincil oositler bulunur. Dişi birey ergenlik dönemine geldiğinde adet döngüsü başlar. Her adet döngüsünde genellikle bir yumurta olgunlaşır ve olgunlaşan yumurta ovaryumdan fallop tüpüne geçer. Bu olaya ovulasyon (yumurtlama) denir. UYARI Dişi bir bireyde yumurta üretimi ergenlik döneminde başlar menopoz evresinde durur. BölÜM 3 Sağlıklı bir dişinin yumurtalıklarında 1-2 milyon folikül bulunur. Ergenlikle menopoz arasında sadece 500 kadar folikül tam olarak olgunlaşarak yumurta hücresini oluşturur. b. Yumurta Kanalı (Fallop tüpü) Yumurtalıklar ile rahim arasında bulunan yaklaşık 12 cm uzunluğundaki bir kanaldır. Yumurtalıklara bakan, kısmen genişlemiş ucuna kirpikli huni denir. Döllenme ile zigot oluşumu yumurta kanalında olur. Zigot ilk mitoz bölünmelerini (segmentasyon) bu kanalda gerçekleştirir. Yumurta kanalının iç yüzü titrek siller ile örtülüdür. Bu sillerin hareketi yumurtanın ya da zigotun döl yatağına (rahim) ulaşmasını sağlar. ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 3 İnsanda Üreme Sistemi-Büyüme ve Gelişme 73

71 ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 3 İnsanda Üreme Sistemi-Büyüme ve Gelişme c. Döl Yatağı (Rahim) Embriyonun doğuma kadar geliştiği kalın duvarlı ve kaslı bir yapıdır. Döl yatağının iç kısmı mukus salgılayan ve bol miktarda kılcal damar bulunduran bir tabaka ile örtülüdür. Bu tabakaya endometriyum adı verilir. Bu yapının kalınlığı adet döngüsüne bağlı olarak artıp azalabilir. Embriyonun endometriyum dokusunun içine gömülmesi döllenmeden yaklaşık olarak bir hafta sonra gerçekleşir. Bu olaya implantasyon denir. UYARI Embriyo döl yatağı dışında başka bir dokuda (fallop tüpü gibi) yerleşirse dış gebelik ortaya çıkar. d. Vajina ve Serviks Döllenmiş yumurtanın atılması, spermlerin dişi vücuduna bırakılması ve doğumun gerçekleşmesi vajina adı verilen yapı ile sağlanır. Vajina dişi üreme sisteminin dışarı açıldığı bölümdür. Vajinanın döl yatağına bağlandığı daralmış bölgeye serviks denir. UYARI Vajinanın üretra (idrar kanalı) ile bağlantısı yoktur. Bu nedenle dişilerde yumurta hücresi ile idrar farklı kanallarda taşınır. MENSTRUAl DöNGÜ (ADET DöNGÜSÜ) Dişilerde yumurtalıklarda ve buna bağlı olarak rahimde meydana gelen değişikliklere menstrual döngü adı verilir. Bu döngü ergenlik döneminde başlar ve yaşına kadar devam eder. Yumurtlama ve menstrual döngünün bitmesine menopoz denir. Bu döngü hipotalamus, hipofiz ve ovaryumdan salgılanan hormonlar ile denetlenir. Hipotalamus salgıladığı RF (releasing factor) ile hipofizi uyarır. Üreme ile ilgili Rf çeşidi GnRH tır. Hipofiz FSH ve LH hormonlarını salgılar. Ovaryum hipofizin denetiminde östrojen ve progesteron salgılar. Bu döngü folikül, ovulasyon, korpus luteum ve menstruasyon evrelerini kapsar ve ortalama 28 gün sürer. Günler Evre 1. Folikül Evresi Menstruasyon evresi Folikül evresi Ovulasyon Korpus luteum evresi Yumurtalıkta bulunan foliküllerden genelde bir tanesinin gelişerek döllenme özelliğine sahip olan bir yumurtanın oluştuğu evredir. Ortalama olarak gün sürer. Bu evre hipotalamustan GnRH (gonadotropin serbest bırakıcı hormon) hormonunun salgılanmasıyla başlar. Bu hormon hipofiz bezinin ön lobunu uyararak FSH (folikül uyarıcı hormon) ve LH (luteinize edici hormon) hormonlarının salgılanmasına neden olur. Bu hormonların etkisiyle aşağıdaki olaylar gerçekleşir: 74

72 Ovaryumdaki folikül hücrelerinden bir tanesinin gelişmesiyle (oogenez) olgun yumurta hücresi oluşur. Her döngüde tane kadar folikül hücresi gelişmeye başlar ancak genellikle bir tanesi olgunlaşırken diğerleri parçalanır. Uyarılan folikül hücrelerinden östrojen hormonu salgılanır. Bu evrede ovaryumdan kana bırakılan östrojen miktarı artar. Bu hormon aşağıdaki değişimlere neden olur: Dişiye has ikincil eşey karakterlerinin gelişmesini sağlar.örneğin ergenlik döneminde süt bezlerinin büyümesi bu hormonun etkisiyle gerçekleşir. Endometriyum hücrelerini uyararak, rahim iç çeperini kalınlaştırmaya başlar. Pozitif ve negatif geri bildirim ile hipofizden FSH ve LH hormonlarının salgılanmasını düzenler. 2. Ovulasyon Evresi Olgunlaşan yumurtanın, folikülün yırtılmasıyla yumurtalıklardan atılmasına ovulasyon (yumurtlama) denir. Bu olay hipofiz bezinden salgılanan LH hormonunun etkisiyle gerçekleşir. Atılan yumurta kirpikli huni tarafından yakalanarak fallop tüpüne (yumurta kanalı) geçer. Yumurta burada spermle karşılaşırsa döllenme meydana gelir. Ovulasyon, menstrual döngünün yaklaşık olarak ortasında (14. gününde) gerçekleşir. 3. Korpus luteum Evresi Ovulasyon evresinde yırtılan folikülün içine yağ damlacıklarının dolmasıyla, korpus luteum (sarı cisim) adı verilen yapı oluşur. Bu yapı bol miktarda progesteron, az miktarda östrojen salgılar. UYARI Progesteron ve östrojen hormonlarının birleşik etkileri hipotalamus ve hipofiz üzerinde negatif geri bildirim uygulayarak FSH ve LH salgılarını azaltır. Progesteron hormonu endometriyumu uyararak, embriyonun tutunup gelişmesi için hazır hale getirir. Bu süreçte endometriyumda aşağıdaki değişimler gerçekleşir: Kılcal damarlar genişler. Kan miktarı artar. Mukus salgısı artar. Kalınlaşarak süngerimsi bir yapı kazanır. Döllenme olursa embriyo endometriyuma tutunur ve gelişimini burada tamamlar. Hamile bayanlarda LH hormonunun etkisiyle korpus luteum bozulmaz ve hamileliğin 5. ayına kadar progesteron salgılamaya devam eder. Hamileliğin ilerleyen dönemlerinde progesteron salgısını plasenta devam ettirir. 4. Menstruasyon Evresi Yumurtanın döllenmemesi durumunda korpus luteum bozulur ve progesteron salgısı azalır. Böylece rahim iç duvarının (endometriyum) sonradan sentezlenen kısmı parçalanır. ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 3 İnsanda Üreme Sistemi-Büyüme ve Gelişme Döllenmemiş yumurta hücresi ile rahime ait doku parçalarının bir miktar kanla beraber atılmasına menstruasyon (adet görme) denir. Kanamanın ilk günü menstruasyon evresinin birinci günüdür. Bu evre yaklaşık 4-5 gün sürer. Bu olaydan sonra kandaki FSH miktarı artmaya başlar. Böylece yeni döngü başlamış olur. 75

73 ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 3 İnsanda Üreme Sistemi-Büyüme ve Gelişme 76

74 II. ERKEK ÜREME SİSTEMİ Erkek üreme sistemi; testisler, epididimis, vas deferens, penis ve yardımcı bezlerden oluşur. a. Testisler Testisler bir çift olup skrotum olarak adlandırılan testis torbasında bulunurlar. Testislerin iki önemli görevi vardır: Spermatogenez olayı ile erkek üreme hücresi olan spermleri üretmek. Erkeklik hormonu olarak da bilinen testosteronu salgılamak. UYARI Prostat bezi Cowper bezi Seminifer tüpçük Vas deferens Epididimis Testis İnsanlar ile memelilerin çoğunda skrotum karın boşluğunun dışında bulunur. Bunun nedeni spermatogenez olayında görev yapan enzimlerin normal vücut sıcaklığında faaliyet gösterememesidir. Erkek üreme sistemi hipofiz bezinden salgılanan FSH (folikül uyarıcı hormon) ve LH (luteinize edici hormon) hormonları ile denetlenir. FSH spermatogenezi başlatır ve testislerde sperm oluşumunu uyarır. LH testisleri uyararak testosteron hormonunun salgılanmasını sağlar. Epididimis Testis Seminifer tüpçük Seminifer tüpçüğün enine kesiti drar kesesi İnsanda erkek üreme sistemi Seminal kesecik Üretra Skrotum Penis Sertoli hücre çekirdeği ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 3 İnsanda Üreme Sistemi-Büyüme ve Gelişme Testisin yapısı 77

75 ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 3 İnsanda Üreme Sistemi-Büyüme ve Gelişme Negatif geri bildirim Inhibin FSH Sertoli hücreleri Hipotalamus Hipofiz bezi Testis GnRH Spermatogenez LH Leydig hücreleri Testosteron Erkek üreme sistemi hipofizin ön lobundan salgılanan hormonlar ile denetlenir. Testislerin içinde seminifer tüpçük olarak adlandırılan çok sayıda kıvrımlı kanal bulunur. Spermler bu kanalların içinde üretilir. Bu kanallarda iki belirgin hücre grubu bulunur. Bunlar spermatogonik hücreler ve sertoli hücreleridir. Spermatogonik hücreler spermatogonyumlar, spermatositler ve spermatitler olmak üzere üç çeşittir. Spermatogonyumlar diploit yapılı farklılaşmamış hücrelerdir. Spermatositlerin mayoz bölünmesi ile haploit yapılı spermatitler oluşur. Sertoli hücreleri spermlerin beslenmesi ve desteklenmesini sağlar. Seminifer tüpçüklerin arasında dağınık olarak bulunan leydig hücreleri testosteron salgılar. UYARI Testislerde oluşan spermlerin hareket ve dölleme yeteneği yoktur. Spermler, seminifer tüpçüklerden epididimis kıvrımlı kanallarına girer. İnsanlarda, spermlerin bu 6 metrelik kanaldan geçmesi 3 hafta alır. Epididimisten bu geçiş sırasında, spermler olgunlaşmasını tamamlar ve hareket etme özelliği kazanır. UYARI Spermler döllenme yeteneğini ancak dişi üreme sisteminin kimyasal ortamında kazanırlar. Epididimiste olgunlaşan spermler vas deferens kanalına geçer. Bu kanal idrar kesesi üzerinden dolanarak spermleri üretraya taşınır. Üretra, penis boyunca uzanarak uç kısımdan dışarıya açılır. b. Erkek Üreme Sistemine Yardımcı Yapılar Negatif geri bildirim Seminal kesecik, prostat bezi ve cowper bezi erkek üreme sistemine yardımcı bezlerdir. Bu bezler seminal sıvı adı verilen bir salgı üretirler. Seminal sıvı spermin beslenmesini sağlayıp, hareket etmesini kolaylaştırır. 78

76 Prostat bezinin sıvısı spermin bulunduğu ortamı nötürleştirir ve spermin yumurtayı döllemesi için uygun bir ortam hazırlar. Prostat bezi idrar kesesinin hemen yanındadır ve üretrayı sarar. Prostat bezinde yer alan kasların kasılması ile spermler üretraya boşaltılırken, idrarın bu kanala girmesi engellenir. Böylece sperm ve idrarın aynı anda çıkması önlenir. UYARI Seminal sıvı ile spermin karışımı sonucu oluşan sıvıya semen denir. III. GAMET OlUŞUMU İnsanlarda mayoz bölünme sonucu erkek üreme hücreleri spermatogenez, dişi üreme hücreleri ise oogonez olayı sonucu oluşur. 1. Spermatogenez Mayoz bölünme ile erkek üreme organı olan testislerin (erbezlerinin) yapısındaki seminifer tüpçüklerde spermlerin oluşmasına spermatogenez denir. Aşağıda spermatogenez olayının basamakları numaralandırılarak verilmiştir. Mitoz Sperm ana hücresi (2n) (Spermatogonyum) Mayoz I Birincil spermatosit (2n) İkincil spermatosit (n) Mayoz II Spermatit (n) 4 Sperm (n) 1. Spermatogonyumlar mitozla çoğalır ve büyüyüp gelişerek birincil spermatositleri oluşturur. 2. Birincil spermatositler mayoz I sonunda haploit yapılı iki hücre oluşturur. Bu hücrelere ikincil spermatosit denir. 3. İkincil spermatositlerden mayoz II sonunda spermatit adı verilen haploit (n) kromozomlu dört hücre oluşur. 4. Gelişmekte olan spermatitler seminifer tüpçüklerden ayrılarak epididimis kanalına geçerler. Burada farklılaşarak hareket yeteneği kazanır ve olgun spermlere dönüşürler. Mayoz bölünme soncu oluşan dört sperm hücresi yaklaşık olarak eşit miktarda sitoplazma içerir ve tamamı dölleme özelliğine sahiptir. ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 3 İnsanda Üreme Sistemi-Büyüme ve Gelişme UYARI Sağlıklı erkek bir bireyde spermatogenez olayı ergenlik döneminde başlar ve erişkinlik dönemi boyunca devam eder. 79

77 ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 3 İnsanda Üreme Sistemi-Büyüme ve Gelişme Spermin yapısı: Sperm baş, orta bölüm ve kamçı olmak üzere üç bölümden oluşur. Akrozom Çekirdek Bafl Mitokondri Orta bölüm İnsanda spermin yapısı Kamçı Baş kısmında akrozom ve haploit yapılı çekirdek bulunur. Akrozom sindirim enzimleri içeren bir keseciktir. Bu enzimler yumurtayı çevreleyen zona pellusida tabakasını eritmekte görev alır. Spermin orta bölümünde bulunan mitokondrilerin ürettiği ATP enerjisi, kamçının yapısını oluşturan mikrotübüller tarafından kullanılarak hareket sağlanır. Kamçının meydana getirdiği dalgalı hareket, spermin sıvı ortamda hızlı bir şekilde yüzmesini ve yumurta hücresine doğru hareket etmesini sağlar. 2. Oogenez Dişi bireye ait yumurtalıklarda mayoz bölünme ile yumurta hücresinin üretilmesine oogenez denir. Dişi bireyde oogenez olayı ana rahmindeyken başlar. Dişi embriyoda oogonyum hücreleri mayoz bölünmeye başlar, fakat bölünme mayozun profaz I evresinde durdurulur. Gelişimi askıya alınmış bu hücrelere birincil oosit adı verilir. Ergenlik döneminde salgılanmaya başlanan folikül uyarıcı hormonun etkisiyle bu hücreler mayoz bölünmeyi tamamlar ve olgun yumurta hücresini oluşturur. Aşağıda oogenez olayının basamakları numaralandırılarak verilmiştir. Üreme ana hücresi (2n) (Oogonyum) Mitoz Mayoz I Kutup hücresi (n) Birincil oosit (2n) İkincil oosit (n) Mayoz II Ootit Kutup hücreleri Yumurta hücresi (n) 1 Oogonyumlar mitozla çoğalır ve büyüyüp gelişerek birincil oositleri oluşturur. (İnsanlardaki oogenezde mitotik bölünmelerin doğumdan önce bittiği düşünülmektedir.) 2. Ergenlik döneminden başlayarak birincil oositten mayoz I sonunda biri büyük diğeri küçük iki haploit hücre oluşur. Bunlardan büyük olana ikincil oosit, küçük olana ise kutup hücresi (cisimciği) denir. 80

78 3. Mayoz II sonunda ikincil oositten biri büyük ve bol sitoplazmalı ootit, diğeri küçük kutup cisimciği olmak üzere iki haploit hücre oluşur. Mayoz I de oluşan kutup cisimciğinin bölünmesiyle kutup hücre sayısı üçe ulaşır. Mayoz bölünme sonucu oluşan kutup hücreleri eriyerek kaybolur. Ootit ise farklılaşarak olgun yumurta hücresini oluşturur. UYARI Oogenez olayında mayoz II başlar, fakat metafaz II de durur. Böylece metafaz II de duran ikincil oosit, folikül yırtılıp açılınca yumurtlama ile serbest kalır. İkincil oosite eğer bir sperm girecek olursa, ancak o zaman mayoz II kaldığı yerden devam eder. Oogenez sırasında sitoplazma bölünmesi eşit olarak gerçekleşmez. Sitoplazmanın büyük bir kısmı yumurta hücresine aktarılır. Döllenmeden sonra embriyo gelişirken yumurta hücresindeki besini kullanır. Bu nedenle sitoplazmanın çoğunun yumurta hücresinde toplanması önemlidir. UYARI Dişi bireylerdeki oogenez olayı embriyo döneminde başlar, menopoz evresine kadar devam eder. Memeli Yumurtasının Yapısı Memelilerde oositin gelişimi ya da döllenme sırasında yumurta örtüleri oluşur. Örtülerin yapısı ve sayısı türü göre farklılık gösterebilir. Haploit yapılı yumurta hücresi yumurta zarı ile çevrilidir. Yumurta zarının dışında protein, glikoprotein ya da polisakkaritlerden oluşan jel benzeri bir örtü bulunur. Bu örtüye zona pellusida denir. Bu örtünün dışında folikül hücreleri bulunur. IV. DöllENME İnsan yumurtasının yapısı Zona pellusida Yumurta zarı Sitoplazma Çekirdek Farklılaşmış folikül hücrelerinden oluşan tabaka Mayoz bölünme ile oluşan sperm ve yumurtanın birleşip, çekirdeklerinin kaynaşmasına döllenme denir. Yumurta hücresinin salgıladığı kimyasal bir madde (fertilizin), spermin kuyruk hareketleri ile hareketsiz olan yumurtaya yaklaşmasına neden olur. Yumurta hücresi folikül denilen koruyucu hücrelerin oluşturduğu ince bir tabaka ile çevrilidir. Yumurtalık dokusundan gelişen bu hücreler yumurtayı besler ayrıca zona pellusida nın oluşumuna katılır. Sperm, yumurta hücresine yaklaştığı zaman akrozomundan salgılanan bir enzim ile folikül tabakasını eriterek zona pellusidaya (yumurtanın hücre dışı örtüsü) ulaşır. Spermin baş kısmında bulunan bir reseptörün zona pellusida da bulunan glikoproteine (reseptör) bağlanması sonucu sperm akrozomundan enzimler salınır. Akrozomdan salınan bu enzimler spermin yumurta zarına ulaşmasını sağlar. Spermin zar proteinleri yumurta zarı üzerindeki reseptöre bağlanır, sperm ve yumurta zarları kaynaşır. Böylece sperm hücresinin içeriği yumurtaya girer. Bundan sonra sperm ve yumurtanın haploit çekirdekleri de kaynaşır. Bu kaynaşma yumurta zarının elektriksel yükünü değiştirir. Yumurta sitoplazmasında bir seri değişiklikler meydana gelerek zona pellusida örtüsü sertleşir ve kalınlaşır. ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 3 İnsanda Üreme Sistemi-Büyüme ve Gelişme 81

79 ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 3 İnsanda Üreme Sistemi-Büyüme ve Gelişme Böylece diğer spermlerin yumurta zarına kaynaşması yani çok sayıda spermin yumurta içine girmesi engellenmiş olur. Döllenme olayında sadece bir sperm hücresinin çekirdeği, yumurta hücresinin çekirdeği ile kaynaşabilir. Döllenmiş yumurta hücresine zigot adı verilir. Mayoz bölünme ile gametlerde yarıya inen kromozom sayısı döllenme sonucunda yeniden iki katına çıkar. Döllenme ile yumurta hücresinin sitoplazması aktifleşir ve zigotun hücre döngüsü başlar. Folikül hücre Zona pellusida Yumurta hücre zarı Akrozom Enzim taşıyan kesecik Yumurta çekirdeği Sperm çekirdeği İnsanda bir spermin yumurta hücresini dölleme aşamaları ÜREME SAĞlIĞI VE CİNSEl YOllA BUlAŞAN HASTAlIKlAR Üreme sağlığı tıbbi literatürümüzde yeni yeni duyulmaya başlayan bir kavramdır. Dünya Sağlık Örgütü (WHO) üreme sağlığını şu şekilde tanımlamıştır. Üreme sağlığı, üreme sistemi işlevleri ve süreciyle ilgili sadece hastalık ya da sakatlık olmaması değil, tüm bunlara ilişkin fiziksel; zihinsel ve sosyal açıdan tam bir iyilik hali ve sağlığa ilişkin riskleri taşımaksızın kişinin cinselliğini kullanabilmesidir. Aynı zamanda bireylerin üreme yeteneğine, bu yeteneği kullanıp kullanmama ve kullanacaklarsa ne zaman ve ne sıklıkta kullanacakları konusunda karar verme özgürlüğüne sahip olması olarak da tanımlanmaktadır. Üreme sağlığı her yaşta ve her cinste insanı ilgilendiren bütüncül bir kavramdır. Üreme sağlığını oluşturan temel öğeleri, çocuk sahibi olup olmama ya da ne zaman ve kaç çocuk sahibi olacağına karar verebilme; bu kararı istediği gibi uygulayarak planlanmış gebelikler sonucu sağlıklı çocuklara sahip olabilme; genital yol ve cinsel yolla bulaşan enfeksiyon etkenlerinden korunabilme ve gerektiğinde tedavi olabilme şeklinde özetlemek mümküdür. Üreme sağlığını etkileyen tehlikelerden birisi cinsel yolla bulaşan hastalıklardır. Bu hastalıkların çoğu tedavi edilebilir. Tedavi edilemediklerinde ise kısırlık, düşük, dış gebelik, rahim ağzı kanserleri, yeni doğan bebeklerde görülen bazı enfeksiyonlar, sakatlıklar ve ölüme kadar giden pek çok olumsuz sonuca yol açabilirler. Cinsel yolla bulaşan hastalıklara yakalanan bireylerin 1/3 ü 25 yaşın altındadır. Bu hastalıklara yakalanmamak için hastalıkların neler olduğunu, belirtilerini, bulaşma yollarını ve nasıl korunma sağlanacağını bilmek gerekir. Cinsel yolla bulaşan hastalıkların en yaygın olanları AIDS, frengi, hepatit B, HPV ve bel soğukluğudur. 82

80 AIDS li kişilerde bağışıklık sistemi zayıflar Frengi hastalarında yaralar biçiminde deri döküntüleri görülür. 1. AIDS (Edinilmiş Bağışıklık Yetmezliği Sendromu): İnsanlarda hastalıklara karşı koruma sağlayan bağışıklık sisteminin, HIV (İnsan Bağışıklık Yetmezlik Virüsü) tarafından işlevsiz hale getirilmesi sonucu ortaya çıkar. AIDS li kişilerde bağışıklık sistemi zayıfladığı için vücudun enfeksiyonlara karşı direnci zayıflar. Bu nedenle çeşitli hastalıklara yakalanma riski artar ve bu hastalıkların ortaya çıkışı kolaylaşır. Bunun sonucunda kişi, genellikle bir kaç hastalığın bir arada olması sonucu yaşamını yitirir. HIV, bulaştıktan sonra AIDS hastalığının belirtileri birkaç yıl hatta bazen daha uzun süre sonra ortaya çıkar. Vücut direnci zayıflayan hastada, normalde zararsız olan, hafif geçen ya da ender rastlanan bazı hastalıklar belirir. Ayrıca lenf bezlerinde büyüme, ağız ve deride tekrarlayan uçuk, nedeni bilinmeyen uzun süreli ateş, gece terlemeleri, ağızda mantar enfeksiyonu, kilo kaybı, ishal, öksürük görülür. Kesin tanı için anti-hiv (Eliza) testi yapılır. AIDS virüsü insandan insana; kan ve kan ürünleri, cinsel temas ve anneden-bebeğe geçiş olmak üzere üç yolla bulaşır. HIV birçok vücut sıvısında bulunmasına rağmen kan, kadın ve erkeğin cinsel salgıları ile bulaşabilmektedir. Buna karşılık HIV, aynı ortamda bulunma, öksürükle, hapşırıkla, el sıkışmayla, aynı banyoyu ve tuvaleti paylaşmayla, aynı tabağı, bardağı, çatalı, kaşığı kullanma ile bulaşmaz. AIDS e karşı henüz kesin bir tedavi geliştirilememiştir. Ancak bazı tedavilerle hastanın yaşamı uzatılabilmektedir. Ölümle sonuçlanan ve gençler arasında büyük bir yaygınlık gösteren bu hastalıktan korunmanın tek yolu bilgi sahibi olmaktır. 2. Frengi (Sifiliz): Hastalığa Treponema pallidum isimli bir bakteri çeşidi neden olur. Vücudun birçok bölgesinde etkili olabilen bu hastalığın ana bulaşma yolu cinsel ilişkidir. Ayrıca anneden bebeğe bulaşma ihtimali de oldukça yüksektir. Frenginin belirtileri, mikrop vücuda girdikten sonra üç evrede ortaya çıkar. Birinci evrede; mikrobun vücuda giriş yerinde, cinsel organda, ağız ya da anüste sınırları belirgin, ağrı yapmayan çıban şeklinde yaralar oluşur. Bu yaralar birkaç hafta içinde kendiliğinden iyileşir. İkinci evre, birinci evredeki yaraların iyileşmesinden birkaç ay sonra ortaya çıkar ve bu evre birkaç yıl sürer. İkinci evrede vücudun birçok yerinde kızarık lekeler ve yaralar biçiminde deri döküntüleri görülür. Bulaşıcı olduğu için oldukça tehlikeli bir dönemdir. Tedavi edilmemiş hastalarda üçüncü evreye özgü karakteristik belirtiler ortaya çıkar. Bu evrede kalp, damar, göz, iskelet ve merkezi sinir sistemi başta olmak üzere vücudun birçok yerinde ölümle sonuçlanabilecek çok ciddi hastalıklar görülür. 3. Hepatit-B: Hepatit B, karaciğer iltihabı anlamına gelen hepatit hastalığının etkeni olan virüslerden bir tanesidir. Hepatit B virüsü karaciğerde çoğalır ve zamanla karaciğerde hasara yol açar. Bu virüs, kan yoluyla, cinsel yolla, gebelik ve doğum sırasında anneden bebeğine bulaşabilir. Ayrıca derideki açık yaralar da hastalığın bulaşmasına neden olabilir. Hepatit B virüsü vücuda girişinden sonra karaciğerde iltihap ve kronikleşme (uzun süreli, süreğen), belirti vermeden sessizce vücutta kalma ya da vücut savunması tarafından ortadan kaldırılabilme gibi sonuçlar ortaya çıkabilir. Kronikleşmiş hepatit B hastalığı siroz ve karaciğer kanserine yol açabilir. Bazı insanlar hepatit B virüsüne karşı doğal (doğuştan gelen) bağışıklığa sahiptir. Doğal bağışıklığı olmayan kişilerde, virüs vücuda girmemişse aşı ile etkili bir biçimde koruma sağlanabilir. Ancak aşılama taşıyıcılara ve hepatit hastası olan kişilere yapılamaz. 4. HPV (Human Papilloma Virüs): HPV, genital bölgede ve mukozalarda enfeksiyon yapan ve kondilom adı verilen siğil şeklinde kitlelerin oluşumuna neden olan bir virüstür. HPV nin şu an bilinen ve sınıflandırılan 100 civarında alt tipi vardır. Bunlardan bazıları sadece genital siğillere yol açar. Bazı HPV tipleri ise başta rahim ağzı olmak üzere diğer genital bölgelerde ileride kansere dönüşebilecek değişimlere neden olabilir. Rahim ağzı kanseri tanısı konmuş kadınların %95 inde HPV saptanmıştır. ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 3 İnsanda Üreme Sistemi-Büyüme ve Gelişme 83

81 ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 3 İnsanda Üreme Sistemi-Büyüme ve Gelişme Son yıllarda geliştirilmiş olan HPV aşısı, HPV enfeksiyonlarına karşı (yüksek oranda) koruma sağlamaktadır. Geliştirilen bu aşı ile bulaşmanın olmadığı 9-26 yaşları arasındaki genç kızların korunması amaçlanmaktadır. 5. Bel Soğukluğu (Gonore): Bir bakteri çeşidinin neden olduğu hastalıktır. Erkeklerde iltihaplı akıntı, idrar boşaltımı sırasında yanma hissi, testislerin şişmesi ve ağrıması gibi belirtiler ile kendini gösterir. Kadınlarda ise iltihaplı akıntı, ağrılı idrara çıkma ve yanma, sık sık ve az idrara çıkma, adet düzensizliği gibi belirtiler görülür. Bu hastalık tedavi edilmezse kısırlığa, üreme organlarında apselere ve dış gebeliğe neden olur. Ayrıca hamile kadınlar doğum sırasında bu hastalığı bebeğine bulaştırabilir. Bu durum yeni doğan bebeklerde körlük, zatürre, eklem veya kan enfeksiyonuna yol açar. Bel soğukluğu ilaçla tedavi edilebilen kolay bir hastalık olup erken tanı son derece önemlidir. TÜP BEBEK YöNTEMİ VE MİKROENJEKSİYON Çocuk sahibi olamayan birçok çift için, gebelik şansını artırmak amacıyla yardımcı üreme teknikleri geliştirilmiştir. Günümüzde en yaygın olarak kullanılan yardımcı üreme teknikleri arasında klasik tüp bebek ve mikroenjeksiyon yöntemleri yer alır. Klasik tüp bebek yöntemi (İn Vitro Fertilizasyon; IVF) kadının yumurtalıklarından toplanan yumurtalarla erkekten alınan spermlerin laboratuvar ortamında birleştirilmesi ve elde edilen embriyoların anne rahmi içerisine transfer edilmesi işlemidir. Klasik tüp bebek yöntemi; yumurtalıklarda yumurta geliştirilmesi, yumurtaların toplanması, yumurtaların döllenmesi ve embriyonun rahim içerisine yerleştirilmesi olmak üzere dört basamaktan oluşan bir tedavi sürecini kapsar yılından beri tüm dünyada uygulanmaya başlayan bu yöntem; yumurta sayısının fazla, yeterince hareketli ve kaliteli sperm olduğunda uygulanabilir. Rahim Ovaryumdan nsağlıklı ı yumurtalar alınır. Zigot mitoz bölünmeler ile embriyoya dönüşür. Sperm ve yumurta tüp içinde döllenir. Embriyo bir enjektör yardımıyla anne rahmine transfer edilir. Klasik tüp bebek yöntemi 84

82 1992 yılında tanımlanan mikroenjeksiyon (İntrasitoplazmik Sperm Enjeksiyonu; ICSI) yöntemi; yumurtalıklardan toplanan bir yumurta hücresinin içerisine tek bir sperm hücresinin laboratuvar ortamında, mikroskop ve özel aletler kullanılarak yerleştirilmesidir. Bundan sonraki aşamalar klasik tüp bebek yönteminde olduğu gibi ilerler. Mikroenjeksiyon yöntemi ile klasik tüp bebek yöntemi arasında sadece laboratuvarda bir uygulama farkı vardır. Klasik tüp bebek yönteminde sperm hücreleri ve yumurta hücresi özel bir ortamda doğal olarak döllenmeye bırakılırken, mikroenjeksiyon yönteminde her bir yumurta hücresine bir sperm hücresi enjekte edilmektedir. Dolayısıyla klasik tüp bebek yönteminde olduğu gibi sperm hücreleri yumurta hücresini kendi kendine bularak döllediği için mikroenjeksiyon yönteminde yumurta hücresinin döllenme olasılığı daha fazladır. Mikroenjeksiyon yöntemi Mikroenjeksiyon yöntemi sperm sayısı ve hareketinin az olduğu, sperme ait yapı bozukluklarının olduğu durumlarda uygulanır. Ayrıca yumurta zarının kalın olduğu durumlarda daha önceki tüp bebek uygulamalarında başarısız olan bireylerde mikroenjeksiyon yöntemine başvurulur. AİlE PlANlAMASI Ailelerin istedikleri zaman, bakabilecekleri sayıda çocuk sahibi olabilmesi için sürdürülen çalışmalara ve verilen hizmetlerin tümüne aile planlaması denir. Aile planlaması, çocuk yapma yeteneği ve özgürlüğünün ailenin sağlığını, ekonomisini ve mutluluğunu bozmayacak şekilde kullanmasını öngörür. Aile planlamasının amaçları şu şekilde sıralanabilir: bireyleri ve aileleri, aile planlaması yöntemleri konusunda bilgilendirmek ve eğitmek, istedikleri halde çocuk sahibi olamayan ailelere, çocuklarının olabilmesi için gereken hizmetleri sunmak, çiftlere gebe kalmak ve doğum yapmak için en uygun koşulların neler olduğunu açıklamak, ailelerin bakabilecekleri kadar çocuk sahibi olabilmeleri için hizmetler sunmak, ailelere ve topluma gebelikten korunma yöntemleri hakkında bilgi vermek, kadınların sık aralıklarla ve fazla sayıda doğum yapmalarını önlemek, 18 yaşından küçük ve 35 yaşından büyük olan kadınlara gebe kalmanın riskleri hakkında bilgi vermek ve bilinçlendirmek. Aile planlamasının ana çocuk sağlığı bakımından birçok olumlu etkisi vardır. Bir ülkenin sağlık düzeyi, o toplumun annelerinin sağlıklı oluşu ile yakından ilgilidir. Anne ölümlerinin çoğu çok sayıda ve sık aralıklarla yapılan doğumlara ya da ilkel yöntemlerle gebeliği önlemeye çalışmaya bağlı olarak gerçekleşir. ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 2 Mayoz ve Eşeyli Üreme 85

83 ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 3 İnsanda Üreme Sistemi-Büyüme ve Gelişme Gebelik sayısı arttıkça ölü doğum, doğum sırasında ölüm, erken doğum ve düşük yapma olasılığı artmakta ve buna bağlı olarak anne ve bebek ölümleri yükselmektedir. Bu nedenle annenin 2-3 yıldan kısa aralıklarla doğum yapmaması gerekir. Ayrıca 18 yaşından küçük ve 35 yaşından büyük kadınların gebelikleri risklidir. Riskli gebelikler anne ve bebek ölümlerine neden olabilmektedir. Aile planlaması hizmetlerinin iyi yürütüldüğü toplumlarda anne ve bebek ölümü, erken doğum, düşük ağırlıklı bebek oranları azalır. Anneler aile planlaması ile istedikleri zaman gebe kaldıkları için düşükler ve düşüğe bağlı anne ölümleri azalır. Aile planlaması hizmetleri sayesinde kadınlarda sık gebelik sonucu oluşan kansızlık, vitamin eksikliği, beslenme bozukluğu ve üreme organları ile ilgili hastalıklar önlenir. Gebeliğe bağlı bedensel hastalıklar ve gebe kalma korkusu ile oluşan ruhsal problemler engellenir. Bebek ölüm hızı azalır. Bebeklerdeki beslenme bozuklukları, doğumsal anormallikler, enfeksiyon hastalıkları, zekâ düzeyinde gerilik ve ruhsal problemler engellenir. Aile planlaması hizmetleri sayesinde bakabilecekleri kadar çocuk sahibi olan aileler, çocuklarına daha iyi bir ortam hazırlarlar, gelişmelerini yakından takip ederler ve sağlıklı çocuklar yetiştirirler. Aile planlamasının yaygın ve etkin bir şekilde uygulanması, yalnız ailelerin yaşamını değil, toplumu da olumlu yönde etkiler. Bir ülkenin kalkınma hızı, nüfus artış hızıyla ters orantılıdır. Nüfus artış hızının fazla olduğu ülkelerde işsizlik, açlık, konut yetersizliği, çevre kirliliği gibi sorunlar ortaya çıkar. Doğum oranı, kırsal yerleşim alanlarında ve eğitim düzeyi düşük toplumlarda daha fazladır. Buna karşın gelişmiş ülkelerin aile fertlerinin sayısı, gelişmemiş ülkelere oranla daha azdır. Etkili olarak aile planlaması uygulayan toplumlarda nüfus dengeli ve planlı olarak artar. Bütün bu olgular dikkate alındığında sağlıklı çocuk, sağlıklı aile ve sağlıklı toplum için aile planlaması hizmetlerinin yaygınlaştırılması ve aile planlaması yöntemlerinin toplumun her kesiminde uygulanması gerekir. Aile planlaması hizmetleri, ülkemizde çeşitli özel ve resmi kuruluşlar tarafından verilmektedir. Özellikle devlete bağlı sağlık kuruluşlarında doğum kontrolü ve aile planlaması hizmetleri ücretsiz olarak sunulmaktadır. Bu konuda başvurulacak resmi kuruluşlar arasında, sağlık ocakları, ana, çocuk sağlığı ve aile planlaması merkezleri, doğumevleri, hastanelerin kadın hastalıkları ve doğum klinikleri yer almaktadır. B. BÜYÜME VE GElİŞME Zigot ile başlayıp yeni bir birey oluşması ile sonlanan olayların tamamına gelişme denir. Embriyonun gelişimi sırasında, segmentasyon (bölünme), gastrula (hücre göçü), farklılaşma ve organogenez evreleri görülür. a. Segmentasyon Gelişimin başlangıcında hızlı ve birbirini takip eden mitoz bölünmeler gerçekleşir. Bu bölünmelere segmentasyon denir. Blastosöl 1. Zigot 2. Dört blastomer 3. Morula 4. Blastula Segmentasyon sırasında oluşan yapılar. 86

84 Blastula Bu evrede büyüme meydana gelmez. Hücre döngüsüne ait olan G 1 ve G 2 evreleri gerçekleşmezken sadece S evresi gerçekleşir. Zigot madde miktarı artmadan gittikçe küçülen hücrelere bölünür. Segmentasyon sonucu oluşan her bir hücreye blastomer denir. Segmentasyonda sırasıyla morula ve blastula adı verilen yapılar oluşur. Zigotun bölünmesi sonucu blastomer sayısı ikinin katları şeklinde ( ) artar. Birbirleriyle aynı büyüklük ve genetik özelliklere sahip blastomerlerin oluşturduğu dut görünümündeki bu hücre topluluğuna morula denir. UYARI Moruladaki hücrelerin toplam kütlesi zigottan azdır. Çünkü zigot büyümeden bölünür ve enerji ihtiyacını vitellus (besin maddesi) kesesinde bulunan besinleri kullanarak karşılar. Morula evresindeki embriyonun iç kısmındaki hücreler kenara doğru göç eder ve içi boş olan bir yapı oluşur. Bu yapıya blastula, içi sıvı ile dolu olan boşluğuna blastosöl (birinci karın boşluğu) denir. Bu boşluk geçici olup gelişimin ilerleyen evrelerinde kaybolur. Blastula evresindeki hücrelerin her biri çevreleriyle temas halinde oldukları için gaz alış verişini kolayca gerçekleştirir. Bu hücrelerde farklılaşma yoktur. b. Gastrulasyon Blastulanın alt yüzeyindeki hücrelerin blastula boşluğuna doğru göç etmesi ile başlayıp, iki veya üç tabakalı embriyonun oluşumu ile sonuçlanan olayların tamamına gastrula evresi denir. Hücre göçünün başladığı açıklığa blastopor, hücre göçü sonucu oluşan boşluğa ise gastrula boşluğu denir. Blastopordan ilkel canlılarda ağız, gelişmiş canlılarda anüs oluşur. Gastrula boşluğu gelişimin ilerleyen evrelerinde sindirim kanalı haline gelir. Gastrula evresinin sonunda organizmanın bütün doku ve organlarını meydana getirecek olan embriyonik tabakalar oluşmuş olur. Bu tatabakalar dıştan içe doğru ektoderm, mezoderm ve endoderm şeklinde sıralanır. Gastrula boşluğu Gastrula Mezenşim hücreleri Blastopor Ağız Sindirim sistemi Anüs Ektoderm Endoderm Mezoderm ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 3 İnsanda Üreme Sistemi-Büyüme ve Gelişme Gastrula evresinde embriyonik tabakların oluşumu 87

85 ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 3 İnsanda Üreme Sistemi-Büyüme ve Gelişme c. Farklılaşma ve Organogenez Gastrula evresinde oluşan üç embriyonik tabakadan organizmanın bütün doku, organ ve sistemlerin oluşmasına organogenez adı verilir. Organogenez ilerledikçe büyüme ve hücre farklılaşması ile üç embriyonik tabakadan organların gelişimi tamamlanır. Spemann ın semender embriyosu ile yaptığı deneyler, bazı organ ve sistemlerin tek bir embriyonik tabaka tarafından oluşturulmadığı sonucunu ortaya koymuştur. Embriyonik indüksiyon, embriyodaki bir hücre grubunun diğer hücre gruplarını etkileyerek organ oluşumunu yönlendirmesidir. Organogenezde organ oluşumu sırasında embriyonik indüksiyonunun belirleyici bir rolü vardır. Embriyonun Dışında Yer Alan Zarlar Döllenme ve segmentasyon ile gelişme sonrasında meydana gelen embriyo, sürüngenler, kuşlar ve memelilerde embriyonik zarlar ile korunur. İnsanda anne karnındaki embriyoyu koruyan ve işlev gören başlıca embriyonik zarlar; amniyon zarı, allantoyis kesesi, vitellus kesesi ve koryondur. I. Amniyon Zarı Embriyo Amniyotik s v Kabuk Allantoyis Amniyon Koryon Vitellus kesesi Albumin Sürüngen ve kuşlarda embriyonik zarlar Amniyon, embriyoyu dıştan kuşatan ilk zardır. Embriyo ile amniyon zar arasında amniyon sıvısı bulunur. Bu sıvı embriyoyu, mekanik etkilere karşı korur. II. Vitellus Kesesi Embriyonun gelişimi için gerekli olan besin maddelerinin depolandığı kesedir. Bu kesenin zarında yer alan kan damarları, besin maddelerinin embriyo tarafından alınmasını sağlar. Plasentalı memelilerde vitellus kesesi küçük olup embriyo rahime tutunduktan sonra kaybolur. Embriyo besin ihtiyacını plasenta aracılığı ile anne kanından karşılar. III. Allantoyis Kesesi Kuş ve sürüngenlerde embriyonun metabolik atıklarının biriktiği kesedir. Aynı zamanda koryon zarı ile beraber gaz alış verişini de sağlar. Plasentalı memelilerde allantoyis kesesi, embriyonik gelişim sırasında göbek kordonundaki atardamarlara ve toplardamara dönüşür. IV. Koryon Zarı Embriyonun bütün örtülerini saran en dıştaki koruyucu zardır. Kuş ve sürüngenlerin yumurtalarında yumurta kabuğunun hemen altında yer alır ve gaz alış verişini sağlar. Memeli hayvanlarda ise plasentanın yapısına katılır. 88

86 İNSAN EMBRİYOSUNUN GElİŞİMİ Rahimde bir ya da daha çok sayıda embriyo taşıma gebelik ya da hamilelik olarak adlandırılır. İnsanda gebelik süresi, yumurtanın döllenmesinden başlayarak yaklaşık 266 gün, yani 38 haftadır. (Son adet tarihinden itibaren ise 40 haftadır.) Bu süreç, segmentasyon dönemi, embriyonik evre ve fetal evre olarak üç döneme ayrılabilir. 1. Segmentasyon Dönemi Sperm ve yumurta hücreleri fallop tüpünde birleşerek zigotu oluşturur. Bu hücre mitoz bölünmeler geçirerek 16 hücreden oluşan dut görünümünde bir kitle oluşturur. Embriyonun bu hali morula aşamasını ifade eder. Morula fallop tüpünden rahime geçerek içi sıvı dolu top şeklinde bir yapı olan blastosite dönüşür. Blastosit embriyonun blastula aşamasındaki halidir. Döllenmeden yaklaşık olarak bir hafta sonra blastosit endometriyuma yerleşir. Endometriyum İç hücre kütlesi Boşluk Blastosit Embriyo rahim duvarı içerisinde oluşturulan çöküntüye yavaş yavaş gömülür. Gömülen embriyo rahim duvarını kalınlaşması için uyarır. Blastositin özel hücreleri, rahim duvarı içine doğru parmak şeklinde uzantılar geliştirmeye başlar. Bu uzantılar villus ve çok miktarda kan damarı bulundurur. Böylece villuslar ve endometriyum yapıları plasentayı oluşturmaya başlar. 2. Embriyonik Evre Hamileleğin ikinci haftası ile başlayıp sekizinci haftanın sonuna kadar devam eden bir evredir. Bu süreçte plasenta oluşumu ile vücut organlarının gelişimi gerçekleşir. Bu dönemin başlarında embriyoda endoderm ve ektoderm tabakaları oluşur. Kısa bir süre içinde bu iki tabaka arasında mezoderm oluşur. Bu üç tabaka vücuttaki tüm organların oluşumundan sorumludur. Bu evrenin başında embriyonun etrafında amniyon zarı gelişmeye başlar. Zar ile embriyo arasındaki boşluk amniyon sıvısı ile doludur. Bu sıvı embriyoyu mekanik darbelere Blastositin endometriyuma yerleşmesi Rahim Plasenta Amniyon sıvısı Göbek kordonu Embriyo gelişimi boyunca amniyon sıvısının içinde bulunur. karşı korur. Vitellus kesesi, ikinci haftada görülmeye başlar ve bir süre embriyoyu besler. Allantoyis, embriyonik gelişimin üçüncü haftası boyunca gelişir. Kan hücrelerinin oluşturulmasında görev alır ve göbek kordonundaki atardamarları ve toplardamarı oluşturur. ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 3 İnsanda Üreme Sistemi-Büyüme ve Gelişme 89

87 ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 3 İnsanda Üreme Sistemi-Büyüme ve Gelişme Dördüncü haftada embriyonun baş ve çenesi belirginleşmeye başlar. Kol ve bacakları tomurcuk halinde belirginleşir ve kalp atışı başlar. Beşinci ve yedinci haftalar boyunca başı hızlı bir şekilde büyür. Yüz kısmında gözler, burun ve ağız gelişir. Kollar ve bacaklar uzar, el ve ayak parmakları belirmeye başlar. Yedinci haftanın sonunda iç organlarının tamamı oluşmuş durumdadır ve vücudu insan benzeri bir duruma gelir. Embriyonik evre sekizinci haftanın sonunda tamamlanır. 4 Haftalık 8 Haftalık Gelişmesinin ilk 2-4 haftalık döneminde embriyo, besinleri doğrudan endometriyumdan alır. Daha sonraki haftalarda embriyo ile anne arasındaki madde alış verişi plasenta adı verilen yapı ile sağlanır. Fetus Amniyon 2 aylık Plasenta Uterus Göbek kordonu Göbek kordonu atardamarları Göbek kordonu toplardamarı Villus kılcalları Plasentanın fetus tarafı Plasentanın anne tarafı Anne toplardamarı Anne ile fetus arasındaki madde alış verişi plasenta ile sağlanır. Anne atardamarı Plasenta anneye ait endometriyum ile embriyoya ait koryon zarı arasında oluşur. Plasenta tam oluştuğu zaman 20 cm uzunluğunda ve 2,5 cm kalınlığında olan kırmızımsı bir disktir. Embriyo gelişen göbek kordonuyla plasenta ile bağlantı kurar. Plasentanın iki önemli görevi vardır: Anne ve fetus arasında madde alış verişinin gerçekleşmesini (pasif ve aktif taşıma ile) sağlar. Endokrin bez gibi davranarak östrojen ve progesteron hormonlarını salgılar. 90

88 UYARI Göbek kordonundaki damarlar fetusa göre adlandırılır. Fetustan plasentaya doğru giden damarlara atardamar; plasentadan fetusa doğru giden damara toplardamar denir. Embriyoya ait karbondioksit gibi metabolik atıklar göbek kordonundaki atardamarlarla plasentaya gelir. Buradaki villuslardaki kılcal damarlardan annenin kanına geçer. Anne kanından plasentaya geçen besin, oksijen ve antikor gibi moleküller, göbek kordonu toplardamarı aracılığı ile fetusa taşınır. 3. Fetal Evre Hamileliğin sekizinci haftasında başlayıp doğuma kadar devam eden bir dönemdir. Bu dönemdeki embriyoya, fetus adı verilir. Fetusun mevcut kısımları büyümeye devam eder ve olgunlaşır. Büyüme hızı yüksek olup vücut oranları büyük ölçüde değişir. Üçüncü ayda, vücut uzunluğunun artışı hızlanırken başın büyümesi yavaşlar. Bu ayın sonunda dış üreme organları belirginleşmeye başlar. Dördüncü ayda, vücut çok hızlı büyür ve fetusun uzunluğu cm olur. Bacaklar önemli ölçüde uzar ve iskelet kemikleşmeye devam eder. Beşinci ayda büyüme hızı biraz yavaşlar. Fetusun iskelet kasları çalışmaya başlar. Böylece anne fetusun hareketlerini hissedebilir. Saçları ve deride ince kıllar çıkar. Altıncı ayda, vücut önemli ölçüde ağırlık kazanır. Kaşlar ve kirpikler belirir. Deri oldukça buruşuk ve şeffaftır. Yedinci ayda, deri altında yağ depolanması nedeniyle derideki kırışıklıklar azalır. Bu ayın sonunda fetusun uzunluğu 37 cm civarındadır. Sekizinci ayda erkeklerin testisleri oluştukları yerden testis torbasına iner. Dokuzuncu ayın sonunda bebek doğuma hazırdır. Fetus oldukça büyümüş olduğundan rahim içinde sıkışmış olup fazla hareket edemez. 4 aylık 9 aylık ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 3 İnsanda Üreme Sistemi-Büyüme ve Gelişme Yeni doğan Fetusun gelişim evreleri 91

89 ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 3 İnsanda Üreme Sistemi-Büyüme ve Gelişme Folik asit B grubuna ait bir vitamindir. HAMİlElİKTE BEBEĞİN GElİŞİMİNİ OlUMSUZ ETKİlEYEN FAKTöRlER Bebeğin anne karnındaki gelişimini etkileyen birçok faktör vardır. Bunlardan bir kısmı fetuse (anne karnındaki bebek) ait yapısal bozukluklar ya da hastalıklar, diğer bir kısmı ise anneyle ilgili durumlardır. Hamilelikte sigara içilmesi, alkol ve uyuşturucu kullanımı, folik asit yetersizliği gibi etkenler bebeğin gelişimini olumsuz etkiler. a. Sigara Hamilelikte sigara kullanımı fetusun büyümesini yavaşlatabilir. Düşük yapma ve erken doğum tehlikesi sigara içen annelerde daha fazladır. Nikotin kuvvetli bir damar büzücü olduğundan rahime giden kan miktarını azaltır. Bu durum anneden bebeğe geçen besini azalttığından bebeğin gelişimini yavaşlatır. Sigarada bulunan karbonmonoksit ise hemoglobine bağlanarak kandaki oksijen miktarını düşürür. Anneden yeterince oksijen alamayan bebeğin vücutsal ve zihinsel gelişimi geri kalır. b. Alkol Hamileliğe hazırlık ve hamilelik dönemlerinde alkol tüketiminden kaçınmak gerekir. Hamilelik dönemlerinde az miktarda alkol alan annelerin bebeklerinde düşük doğum ağırlığı ve gelişme geriliği görülmektedir. Günlük alınan alkol miktarı fazla ise bebeklerde gelişme geriliği, yüz ve kulak deformasyonları, sinir sisteminde fonksiyon bozuklukları, zeka geriliği, diş gelişimde problemler, iskelet sistemine ait bozukluklar, kalp, karaciğer ve üreme sistemine ait hasarlar görülür. c. Folik Asit Yetersizliği Folik asit B grubunda (B 9 ) suda çözünen bir vitamindir. Doğal besin maddelerinde bulunan şekline folat, ilaçlarda ve işlenmiş besinlerde bulunan formuna ise folik asit denir. Yeşil yapraklı sebzelerde (ıspanak, marul, roka, brokoli), karaciğerde ve baklagillerde bol miktarda bulunur. Folik asit, bebeğin beyin ve sinir sistemi gelişimi için önemli olduğundan hamile kalmadan önce alınmaya başlanması gerekir. Yapılan araştırmalar folik asit alımının gebelikten en az 3 ay önce başlaması gerektiği sonucunu ortaya koymuştur. Folik asit vücutta depolanmadığından günlük olarak alınmalıdır. Anne adayının folik asiti düzenli alması bebeklerdeki merkezi sinir sistemi anormalliklerini büyük ölçüde azaltır. Folik asit eksikliğinde omurganın açık olması, beynin kafatası kemiğinin dışına çıkması ve beynin gelişmemesi gibi hastalıkların görülme olasılığı artar. Hamileliğin İzlenmesinde Kullanılan Yöntemler Çocuk bekleyen ailelerin en merak ettikleri konulardan bir tanesi bebeğin sağlık durumudur. Son yıllarda hızla gelişen teknikler sayesinde anne ve babalar anne karnındaki bebeğin gelişim evrelerini detaylı olarak takip edebilmektedir. Ultrason ve amniyosentez hamileliğin izlenmesinde en yaygın olarak kullanılan yöntemlerdir. a. Ultrason Ultrason ses dalgalarından faydalanılarak görüntü alınmasını sağlayan bir yöntemdir. Ultrasonun çalışma prensibi yüksek frekanslı ses dalgalarının farklı doku ve organlardan farklı şekilde yansıması özelliğine dayanır. Tıbbın sadece kadın hastalıkları ve doğum dalında değil hemen hemen bütün branşlarında kullanılan bir görüntüleme yöntemidir. Hamileliğin takibinde kullanılan yöntemlerden biri de ultrasondur. Günümüzde ultrason hamilelik takibinde en yaygın olarak kullanılan yöntemlerden biridir. Hamilelikte hiçbir problem olmasa bile belirli aralıklarla ultrason kontrolü yapılmaktadır. 92

90 1 2 3 Amniyotik sıvı örneği, hamileliğin haftalarında alınabilir. Biyokimyasal ve genetik testler, amniyotik sıvı alınır alınmaz hemen yapılabilir ya da kültürü hazırlanan hücrelerde daha sonra gerçekleştirilebilir. Hamileliğin farklı aylarında ultrason ile farklı ölçümler yapılır. Bu ölçümler ile, Karyotip hazırlamada kullanılmak üzere yeterli sayıda fetus hücresi elde edebilmek için, fetus hücrelerinin birkaç hafta kültürü hazırlanmalıdır. Karyotip analizi sonucu Down sendromu gibi anormallikle tespit edilebilir. embriyonun kaç haftalık olduğu, tahmini ağırlığının kaç gram olduğu, kalp atış hızının normal olup olmadığı, gelişiminin normal sınırlar içinde olup olmadığı, ense kalınlığı ve kafatası çapının normal olup olmadığı, cinsiyetinin ne olduğu, amniyon sıvısının normal miktarda olup olmadığı gibi sorular yanıtlanabilir. b. Amniyosentez Amniyosentez, rahim içerisine iğne sokularak bir miktar sıvı alma işlemidir. Bu sıvı ve sıvı içindeki fetal hücreler incelenerek bebeğin kromozom yapısı, genetik hastalık taramaları, enfeksiyon varlığı ve metabolik hastalıkları ile ilgili bilgiler edinilebilir. Amniyosentez uygulamaları şu durumda yapılır: Anne adayı 35 yaş ve üzerindeyse Ultrason ile yapılan ölçümlerde anormallik görülürse Doğum öncesi tarama testlerinde anormal bir sonuç saptanmışsa Daha önceki gebeliklerde kromozom bozukluğuna rastlanmışsa Fetus Plasenta Uterus Sıvı Fetus hücreler Serviks Ultrason monitor Birkaç saat Birkaç hafta Santrifüj Birkaç hafta Amniyotik sıvı çekilir Biyokimyasal ve genetik testler Karyotipleme ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 3 İnsanda Üreme Sistemi-Büyüme ve Gelişme Amniyosentez: Biyokimyasal testler, belirli hastalıklarla birlikte bulunan maddeleri saptayabilir ve genetik testler, birçok genetik anormalliği saptayabilir. Karyotip hazırlama işlemi, fetusun kromozomlarının sayıca ve görünüş olarak normal olup olmadığını gösterir. 93

91 ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 3 İnsanda Üreme Sistemi-Büyüme ve Gelişme 94

92 ETKİNLİKLER ETKİNlİK 1 (İnsanda Üreme Sistemi Büyüme ve Gelişme) Boşluk Tamamlama Soruları amniyosentez ultrason plasenta mikroenjeksiyon progesteron zigot epididimis akrozom menopoz allantoyis folik asit oogenez zona pellusida korpus luteum gastrula testosteron endometriyum ovulasyon HIV seminifer tüpçük Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri tabloda verilen kavramlar ile tamamlayınız. 1. Döl yatağının iç kısmı mukus salgılayan ve bol kan damarı taşıyan... adı verilen bir tabaka ile örtülüdür. 2. Olgunlaşan yumurtanın, folikülün yırtılmasıyla yumurtalıktan atılmasına... denir. 3. Her testis,... adı verilen kıvrımlı kanallardan oluşur. 4. Testislerde bulunan leydig hücrelerinden erkek eşey hormonu olan... salgılanır. 5. Dişi bireylerdeki yumurtlama ve menstrual döngünün bitmesine... adı verilir. 6. Spermin baş kısmında bulunan..., sindirim enzimlerini içeren bir keseciktir. 7. İnsanda erkek üreme hücreleri spermatogenez, dişi üreme hücreleri ise... olayı sonucu oluşur. 8. Yumurta zarının dışında protein, glikoprotein ya da polisakkaritten oluşan jel bezleri örtüye... denir. 9. Anne ve embriyo arasındaki madde alış verişi... aracılığı ile gerçekleşir. 10. Seminifer tüpçüklerde üretilen spermler... kanalına geçerek hareket ve dölleme yeteneği kazanır. 11. Ovulasyon evresinde yırtılan folikülün içine yağ damlacıklarının dolmasıyla... adı verilen yapı oluşur hormonu endometriyumu uyararak, embriyonun tutunup gelişmesi için hazır hale getirir. 13. Sperm ve yumurtanın döllenmesi sonucu oluşan diploit yapılı hücreye... denir. 14. İnsana ait embriyonik gelişimin... evresinde endoderm, mezoderm ve ektoderm tabakaları oluşur B grubunda bir vitamin olup bebeğin beyin ve sinir sisteminin gelişimi için önemlidir , ses dalgalarından faydalanılarak görüntü alınmasını sağlayan bir yöntemdir embriyonun içine yüzdüğü amniyon sıvısından ince uçlu bir enjektör yardımıyla sıvı alma işlemidir virüsü cinsel yolla kana geçerek AIDS hastalığına neden olur. ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 3 İnsanda Üreme Sistemi-Büyüme ve Gelişme uygulaması ile sperm, cam bir pipet yardımıyla yumurtanın içine aktarılarak döllenme olayı sağlanır. 20. Kuş ve sürüngenlerde embriyonun metabolik atıkları... adı verilen kesede birikir. 95

93 ÜNİTE 1 ÜREME BÖLÜM 3 İnsanda Üreme Sistemi-Büyüme ve Gelişme ETKİNlİK 2 (İnsanda Üreme Sistemi Büyüme ve Gelişme) Doğru Yanlış Soruları Aşağıdaki ifadelerden doğru olanların yanına D, yanlış olanların yanına Y harfi yazınız. 1. Oogenez ile yumurta oluşumu rahimde gerçekleşir. 2. Anne kanından plasentaya geçen besin, oksijen ve antikor gibi moleküller, göbek kordonundaki damarlar aracılığıyla ile fetuse taşınır. 3. Spermatogenez olayında görev yapan enzimler vücut sıcaklığında optimum faaliyet gösterir. 4. İnsanda oogenez sonucu oluşan hücrelerin tamamı döllenebilme özelliğine sahiptir. 5. Spermin akrozomundan salgılanan enzimler yumurtanın zona pellusida tabakasını eritir. 6. Menstrual döngünün kontrolünü sağlayan FSH ve LH hormonları hipofiz bezinden; östrojen ve progesteron hormonları ise ovaryumdan salgılanır. 7. Folikül evresinde, genel olarak ovaryumdaki folikül hücrelerinden bir tanesi gelişir ve içinde olgun yumurta hücresi oluşur. 8. Ovulasyon olayı menstrual döngünün yaklaşık olarak ortasında gerçekleşir. 9. Progesteron hormonu, ovaryumu uyararak olgunlaşan yumurtanın fallop tüpüne geçmesini sağlar. 10. Spermatogenezin mayoz I evresinin sonunda birincil spermatosit oluşur. 11. Korpus luteumdan kana progesteron ve östrojen hormonları salgılanır. 12. HIV virüsü ile enfekte olan bireylerin bağışıklık sistemi zayıfladığı için enfeksiyonlara karşı direnci azalır. 13. Tüp bebek yönteminde döllenme vücut dışında, gelişme ise dişi bireyin rahminde gerçekleşir. 14. Aile planlaması ile yeni evlenen çiftlerin en kısa sürede çocuk sahibi olması amaçlanmaktadır. 15. Y gonozomu taşıyan bir embriyonun büyüme-gelişme evresinde mitoz ve mayoz bölünmeler gerçekleşir. 16. Morula evresindeki bir embriyonun sahip olduğu hücre sayısı, blastula evresindeki bir embriyodan çoktur. 17. Amniyosentez işlemi ile alınan embriyonik hücrelerin analizi sonucunda kromozomal anormallikler doğum öncesinde tespit edilebilir. 18. Kuş ve sürüngen embriyoları gelişimleri için gerekli olan besini vitellus kesesinden karşılar. 19. Hamileliğin sekizinci haftasından başlayıp, doğuma kadar devam eden dönemdeki bebeğe embriyo denir. 20. Alkol ve uyuşturucu gibi maddeler plasentadan embriyoya geçerek embriyoda gelişim geriliğine neden olabilir. 96

YAZILIYA HAZIRLIK SORULARI. 10. Sınıf 1 MİTOZ BÖLÜNME EŞEYSİZ ÜREME

YAZILIYA HAZIRLIK SORULARI. 10. Sınıf 1 MİTOZ BÖLÜNME EŞEYSİZ ÜREME YAZILIYA HAZIRLIK SORULARI 10. Sınıf 1 MİTOZ BÖLÜNME EŞEYSİZ ÜREME Hücre döngüsü uzun bir interfaz ve kısa bir bölünme evresinden oluşur. Hücre bölünmesi tüm canlılarda büyüme, gelişme ve onarım sağlar.

Detaylı

Mitoz ve Eşeysiz Üreme Biyoloji Ders Notları

Mitoz ve Eşeysiz Üreme Biyoloji Ders Notları Mitoz ve Eşeysiz Üreme Biyoloji Ders Notları Yeni hücreler ancak mevcutlarının bölünerek oğul hücreler üretilmesiyle oluşur. Mitoz hücre bölünmesi çok hücreli canlılarda büyüme, gelişme ve yenilenmeyi

Detaylı

ÜREME. Canlıların kendilerine benzer canlı fertler (yavrular) meydana getirerek neslini devam ettirmesine üreme denir.

ÜREME. Canlıların kendilerine benzer canlı fertler (yavrular) meydana getirerek neslini devam ettirmesine üreme denir. 1 ÜREME Canlıların kendilerine benzer canlı fertler (yavrular) meydana getirerek neslini devam ettirmesine üreme denir. *Eşeysiz üreme: EŞEYSİZ ÜREME Tek bir ata bireyin, kendisiyle aynı genetik özelliklere

Detaylı

Canlılarda mitoz, amitoz ve mayoz olmak üzere üç çeşit bölünme görülür.

Canlılarda mitoz, amitoz ve mayoz olmak üzere üç çeşit bölünme görülür. HÜCRE BÖLÜNMELERİ Canlılarda mitoz, amitoz ve mayoz olmak üzere üç çeşit bölünme görülür. I. MİTOZ BÖLÜNME Mitoz bölünme tek hücreli canlılardan, çok hücreli canlılara ve insana kadar bir çok canlı grubu

Detaylı

HÜCRE BÖLÜNMESİ A) MİTOZ BÖLÜNME a) Hazırlık evresi:

HÜCRE BÖLÜNMESİ A) MİTOZ BÖLÜNME a) Hazırlık evresi: HÜCRE BÖLÜNMESİ Hücre bölünmesi tüm canlılarda görülen ortak bir özelliktir. Hücre büyüyüp gelişirken madde ve enerji gereksinimleri artar. Sitoplâzma hücre zarına oranla daha hızlı büyümesinden dolayı,

Detaylı

ADIM ADIM YGS LYS 64. ADIM EŞEYSİZ ÜREME 2

ADIM ADIM YGS LYS 64. ADIM EŞEYSİZ ÜREME 2 ADIM ADIM YGS LYS 64. ADIM EŞEYSİZ ÜREME 2 4) Partenogenez Döllenmemiş yumurtadan mitoz bölünmeler ile canlı gelişimine PARTENOGENEZ denir. Arı, karınca, su piresi ve bazı kertenkele gibi canlılarda görülür.

Detaylı

HÜCRENİN YAŞAM DÖNGÜSÜ

HÜCRENİN YAŞAM DÖNGÜSÜ HÜCRENİN YAŞAM DÖNGÜSÜ *Hücrenin yaşam döngüsü: Hücrenin; bir bölünme sonundan, ikinci bir bölünme sonuna kadar olan zaman sürecinde; geçirdiği yaşamsal olaylara hücrenin yaşam döngüsü denir. Hücreler,

Detaylı

Konu: Mitoz Bölünme ve Eşeysiz Üreme

Konu: Mitoz Bölünme ve Eşeysiz Üreme Konu: Mitoz Bölünme ve Eşeysiz Üreme Hücre bölünmesi tüm canlılarda görülen ortak bir özelliktir. Hücre büyüyüp gelişirken madde ve enerji gereksinimleri artar. Sitoplâzma hücre zarına oranla daha hızlı

Detaylı

YAZILIYA HAZIRLIK TEST SORULARI. 10. Sınıf

YAZILIYA HAZIRLIK TEST SORULARI. 10. Sınıf YAZILIYA HAZIRLIK TEST SORULARI 10. Sınıf 1) Hücre döngüsünün interfaz evresini yeni tamamlamış bir hücre ile bu hücrenin döngü sonunda oluşturduğu yeni hücrelerde; I. DNA miktarı II. Gen Sayısı III. Gen

Detaylı

HÜCRE BÖLÜNMESİ VE ÜREME. Mitoz Bölünme ve Eşeysiz Üreme 1

HÜCRE BÖLÜNMESİ VE ÜREME. Mitoz Bölünme ve Eşeysiz Üreme 1 HÜCRE BÖLÜNMESİ VE ÜREME Mitoz Bölünme ve Eşeysiz Üreme 1 Hücrenin bölünmeye başlamasından itibaren onu takip eden diğer hücre bölünmesine kadar geçen zaman aralığına hücre döngüsü denir. Hücreler belli

Detaylı

Mayoz Bölünmenin Oluşumu

Mayoz Bölünmenin Oluşumu MAYOZ BÖLÜNME NEDİR? 03 Ocak 2012, 23:39 Osman BEDEL MAYOZ BÖLÜNME NEDİR? Kromozom sayılarının nesiller boyu sabit tutulması mayoz bölünme ile sağlanır. Mayoz özel bir hücre bölünmesidir. Bu bölünme ile

Detaylı

Şekil 1. Mitoz bölünmenin profaz evresi.

Şekil 1. Mitoz bölünmenin profaz evresi. KONU 9. HÜCRE BÖLÜNMESİ MİTOZ BÖLÜNME Mitoz bölünme tek hücreli canlılardan, çok hücreli canlılara ve insana kadar birçok canlı grubu tarafından gerçekleştirilebilir. Mitoz bölünme sonunda bölünen hücrelerden

Detaylı

B unl a r ı B i l i yor mus unuz? MİTOZ. Canlının en küçük yapı biriminin hücre olduğunu 6. sınıfta öğrenmiştik. Hücreler; hücre zarı,

B unl a r ı B i l i yor mus unuz? MİTOZ. Canlının en küçük yapı biriminin hücre olduğunu 6. sınıfta öğrenmiştik. Hücreler; hücre zarı, MİTOZ Canlının en küçük yapı biriminin hücre olduğunu 6. sınıfta öğrenmiştik. Hücreler; hücre zarı, sitoplazma ve çekirdekten meydana gelmiştir. Hücreler büyüme ve gelişme sonucunda belli bir olgunluğa

Detaylı

10. Sınıf BİYOLOJİ. Soru Kitabı BİYOLOJİ. Öğretim programında yaptığı son güncelleme doğrultusunda YENİDEN DÜZENLENMİŞTİR.

10. Sınıf BİYOLOJİ. Soru Kitabı BİYOLOJİ. Öğretim programında yaptığı son güncelleme doğrultusunda YENİDEN DÜZENLENMİŞTİR. 10. Sınıf BİYOLOJİ Soru Kitabı T.C MİLLİ EĞİTİM BAKANLIĞI Talim Terbiye Kurulu Başkanlığı BİYOLOJİ Öğretim programında yaptığı son güncelleme doğrultusunda YENİDEN DÜZENLENMİŞTİR. Banu KARAAĞAÇ Bilgehan

Detaylı

CANLILARDA ÜREME. Üreme canlıların ortak özelliğidir. Her canlının kendine benzer canlı meydana getirebilmesi üreme ile gerçekleşir

CANLILARDA ÜREME. Üreme canlıların ortak özelliğidir. Her canlının kendine benzer canlı meydana getirebilmesi üreme ile gerçekleşir CANLILARDA ÜREME EYLÜL 3.HAFTA MİTOZ VE EŞEYSİZ ÜREME Her canlının kendine benzer canlı meydana getirebilmesi üreme ile gerçekleşir Üreme canlıların ortak özelliğidir 3 4 Canlılar hücrelerden meydana gelir

Detaylı

2n n. Kromozom sayısı. Zaman

2n n. Kromozom sayısı. Zaman Mitoz Döllenme Mitoz MAYOZ BÖLÜNME 10. SINIF ÜNİTE, KONU, KAZANIM VE AÇIKLAMALARI 10.1.2. ve Eşeyli Üreme 10.1.2.1. u açıklar. a. un evreleri temel düzeyde işlenir. Evreler açıklanırken mikroskop, görsel

Detaylı

Her canlının neslini devam ettirmek üzere kendine benzer yeni bireyler meydana getirmesi olayına üreme denir.

Her canlının neslini devam ettirmek üzere kendine benzer yeni bireyler meydana getirmesi olayına üreme denir. ÜREME ve ÇEŞİTLERİ Her canlının neslini devam ettirmek üzere kendine benzer yeni bireyler meydana getirmesi olayına üreme denir. A. EŞEYSİZ ÜREME Eşey hücrelerinin oluşumu ve döllenme olmadan, bir atadan

Detaylı

10. SINIF KONU ANLATIMI 12 EŞEYLİ VE EŞEYSİZ ÜREME SORU ÇÖZÜMÜ

10. SINIF KONU ANLATIMI 12 EŞEYLİ VE EŞEYSİZ ÜREME SORU ÇÖZÜMÜ 10. SINIF KONU ANLATIMI 12 EŞEYLİ VE EŞEYSİZ ÜREME SORU ÇÖZÜMÜ Eşeysiz Üreme ile ilgili, I. Canlının yararlı özelliklerinin korunmasını sağlar. II. Canlının değişen ortam koşullarına uyumunu artırır. III.

Detaylı

İÇİNDEKİLER ÜREME ÜNİTE 1. Mayoz ve Eşeyli Üreme...41 ÜNİTE 2. Kalıtım ve Biyolojik Çeşitlilik...119. Modern Genetik Uygulamaları...

İÇİNDEKİLER ÜREME ÜNİTE 1. Mayoz ve Eşeyli Üreme...41 ÜNİTE 2. Kalıtım ve Biyolojik Çeşitlilik...119. Modern Genetik Uygulamaları... İÇİNDEKİLER kardefl kromatitler ÜNİTE 1 ÜREME kinetokor iğ iplikleri Sayfa No Mitoz ve Eşeysiz Üreme....7 sentromer Mayoz ve Eşeyli Üreme....41 İnsanda Üreme Sistemi - Büyüme ve Gelişme....79 ÜNİTE 2 KALITIMIN

Detaylı

ÖĞRENME ALANI : CANLILAR VE HAYAT ÜNİTE 1 : HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM

ÖĞRENME ALANI : CANLILAR VE HAYAT ÜNİTE 1 : HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM ÖĞRENME ALANI : CANLILAR VE HAYAT ÜNİTE 1 : HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM A MİTOZ (4 SAAT) 1 Kromozom ve Özellikleri 2 Hücre Bölünmesi 3 Mitoz Bölünme (Aynı Hücreler Oluşturan Bölünme) 4 Üreme (Çoğalma) 5

Detaylı

Aşağıda mitoz bölünme safhaları karışık olarak verilmiştir.

Aşağıda mitoz bölünme safhaları karışık olarak verilmiştir. 2015/2016 EĞİTİM ÖĞRETİM YILI FEN VE TEKNOLOJİ DERSİ ÖRNEK 8.SINIFLAR 1.DÖNEM 1.YAZILI Adı Soyadı : No: Sınıf: Resimdeki türlerin bazı hücrelerindeki kromozom sayılarını yazınız. (4x2p) Aşağıda mitoz bölünme

Detaylı

MİTOZ ÇALIŞMA KÂĞIDI A. Aşağıdaki resimli bulmacayı çözünüz.

MİTOZ ÇALIŞMA KÂĞIDI A. Aşağıdaki resimli bulmacayı çözünüz. MİTOZ ÇALIŞMA KÂĞIDI A. Aşağıdaki resimli bulmacayı çözünüz. B. Numaralandırılmış evrelerle ilgili aşağıdaki cümlelerde ifadeyi doğru tamamlayan koyu renkli ifadeyi yuvarlak içine alınız. 2. / 5. resimde

Detaylı

Mitoz bölünme, hücredeki kalıtım maddesinin yavru hücrelere eşit miktarda bölünmesini sağlayan karmaşık bir olaydır.

Mitoz bölünme, hücredeki kalıtım maddesinin yavru hücrelere eşit miktarda bölünmesini sağlayan karmaşık bir olaydır. Mitoz bölünme, hücredeki kalıtım maddesinin yavru hücrelere eşit miktarda bölünmesini sağlayan karmaşık bir olaydır. Hücre mitozla bölünmeden önce DNA eşlemesi olur. Hücre mitozla bölünmeye başlamadan

Detaylı

LYS ANAHTAR SORULAR #6. Mitoz ve Mayoz Bölünme Eşeyli ve Eşeysiz Üreme İnsanda Üreme

LYS ANAHTAR SORULAR #6. Mitoz ve Mayoz Bölünme Eşeyli ve Eşeysiz Üreme İnsanda Üreme LYS ANAHTAR SORULAR #6 Mitoz ve Mayoz Bölünme Eşeyli ve Eşeysiz Üreme İnsanda Üreme 1) 2n = 40 kromozomlu memeli türünde, Dişinin ovaryumlarında yumurta hücresi oluşurken anafaz I evresinde gonozomların

Detaylı

Hücre bölünmesinin asal görevleri

Hücre bölünmesinin asal görevleri HÜCRE DÖNGÜSÜ Hücre bölünmesinin asal görevleri Hücre döngüsünü ya da hücre bölünmesini incelemeden önce, hücre çoğalmasının organizmaların yaşamında ne gibi roller oynadığını gözden geçirmek gerekmektedir.

Detaylı

10. SINIF KONU ANLATIMI 6 MAYOZ BÖLÜNME-3

10. SINIF KONU ANLATIMI 6 MAYOZ BÖLÜNME-3 10. SINIF KONU ANLATIMI 6 MAYOZ BÖLÜNME-3 Mayoz Bölünmenin Genel Özellikleri Üreme ana hücrelerinde görülür. Üreme hücrelerinin oluşmasını sağlar. Sadece 2n kromozomlu hücrelerde görülür. 4 yeni hücre

Detaylı

MAYOZ VE EŞEYLİ YAŞAM DÖNGÜLERİ

MAYOZ VE EŞEYLİ YAŞAM DÖNGÜLERİ MAYOZ VE EŞEYLİ YAŞAM DÖNGÜLERİ Kalıtıma giriş Ebeveynler yavrularına gen adı verilen kodlanmış bilgileri verirler. Genler DNA parçalarıdır. Çoğu gen, hücreyi özgün enzimler ve diğer proteinleri sentezlemesi

Detaylı

1- Aşağıda verilen mayoz bölünme geçirmekte olan hücrelerin evrelerini ve her birinin kromozom sayısını yazınız. (6*1,5=9 ) 5- Mayoz bölünmede kalıtsal çeşitliliği sağlayan olaylar nelerdir? (2*4=8 ) Profaz_I

Detaylı

ayxmaz/biyoloji 2. DNA aşağıdaki sonuçlardan hangisi ile üretilir Kalıp DNA yukarıdaki ana DNAdan yeni DNA molekülleri hangi sonulca üretilir A B C D

ayxmaz/biyoloji 2. DNA aşağıdaki sonuçlardan hangisi ile üretilir Kalıp DNA yukarıdaki ana DNAdan yeni DNA molekülleri hangi sonulca üretilir A B C D 1. DNA replikasyonu.. için gereklidir A) sadece mitoz B) sadece mayoz C) mitoz ve mayoz D) sadece gamet oluşumu E) sadece protein sentezi 2. DNA aşağıdaki sonuçlardan hangisi ile üretilir Kalıp DNA yukarıdaki

Detaylı

HAYVANSAL HÜCRELER VE İŞLEVLERİ. YRD. DOÇ. DR. ASLI SADE MEMİŞOĞLU RESİM İŞ ZEMİN KAT ODA: 111

HAYVANSAL HÜCRELER VE İŞLEVLERİ. YRD. DOÇ. DR. ASLI SADE MEMİŞOĞLU RESİM İŞ ZEMİN KAT ODA: 111 HAYVANSAL HÜCRELER VE İŞLEVLERİ YRD. DOÇ. DR. ASLI SADE MEMİŞOĞLU RESİM İŞ ZEMİN KAT ODA: 111 asli.memisoglu@deu.edu.tr KONULAR HAYVAN HÜCRESİ HAYVAN, BİTKİ, MANTAR, BAKTERİ HÜCRE FARKLARI HÜCRE ORGANELLERİ

Detaylı

S evresi: Organellerin iki katına çıkarılması devam ederken DNA sentezi olur.

S evresi: Organellerin iki katına çıkarılması devam ederken DNA sentezi olur. HÜCRE DÖNGÜSÜ İnterfaz: Bölünmeyen bir hücre interfaz durumundadır. Bu safhada replikasyon ve bölünme için hazırlık yapılır. Çekirdek belirgindir, bir yada daha fazla çekirdekçik ayırt edilebilir. Kromozomlar

Detaylı

**Bazı bir hücrelilerde (Plazmodyum malarya),mantarlarda çiçeksiz bitkilerde (karayosunu,eğrelti otu), su yosunlarında görülen üreme şeklidir.

**Bazı bir hücrelilerde (Plazmodyum malarya),mantarlarda çiçeksiz bitkilerde (karayosunu,eğrelti otu), su yosunlarında görülen üreme şeklidir. 4-)Sporla Üreme **Sporla üreme, olumsuz koşullara dayanıklı, sağlam bir örtü ile kaplı olan ve spor olarak adlandırılan özelleşmiş hücrelerle olur. Sporlar uygun koşullarda gelişerek yeni canlıyı oluşturur.

Detaylı

Yumurta ve sperm hücreleri örnek olarak verilebilir.

Yumurta ve sperm hücreleri örnek olarak verilebilir. MİTOZ VE EŞEYSİZ ÜREME I. Kromozomlar Kromozomlar, hücre bölünmesi sırasında kromatin ipliğin kısalıp kalınlaşması sonucu meydana gelen yapılardır. DNA ve DNA yı kaplayan protein moleküllerinden oluşmuştur.

Detaylı

Ayxmaz/biyoloji. Şekil 2.

Ayxmaz/biyoloji. Şekil 2. Şekil 1. 1) Yukarıdaki üreme süreci aşağıdakilerden hangisine örnek gösterilir: a) hermafroditlik b) oogami c) sporlanma d) patenogenez e) izogami 2) Aşağıdakilerden hangisi eşeysiz üreme özelliği değildir?

Detaylı

MAHMUT ASLAN - FEN BİLİMLERİ ÖĞRETMENİ

MAHMUT ASLAN - FEN BİLİMLERİ ÖĞRETMENİ 1. Mayoz bölünme aşağıda verilenlerden hangisinde gerçekleşebilir? A) B) Yumurta Polen ana C) D) Mide Deri 4. Üreme ana hücrelerinde, biri anneden, biri babadan gelen iki takım (2n) kromozom bulunur. Aşağıda

Detaylı

DNA ve Genetik Kod Akıllı Ödev - 1

DNA ve Genetik Kod Akıllı Ödev - 1 DN ve enetik Kod kıllı Ödev - 1 dı Soyadı:... Sınıfı:... No:... Soru 1 şağıdaki sorulara uygun cevapları seçip, numaralarını cümlenin başındaki boş kutucuklara yazınız. 1 en 2 Kromozom 3 Nükleotid 4 imin

Detaylı

Bu kromozomlar üzerinde taşınan genlerin sorumlu olduğu karakterler, dişilerde ve erkeklerde her zaman eşit olasılıklarla

Bu kromozomlar üzerinde taşınan genlerin sorumlu olduğu karakterler, dişilerde ve erkeklerde her zaman eşit olasılıklarla MİTOZ VE EŞEYSİZ ÜREME I. Kromozomlar Kromozomlar, hücre bölünmesi sırasında kromatin ipliğin kısalıp kalınlaşması sonucu meydana gelen yapılardır. DNA ve DNA yı kaplayan protein moleküllerinden oluşmuştur.

Detaylı

Hücre Yapısı: Somatik ve Germ Hücrelerinin Bölünme ve Farklanmaları. Yrd.Doç.Dr.Sevda Söker

Hücre Yapısı: Somatik ve Germ Hücrelerinin Bölünme ve Farklanmaları. Yrd.Doç.Dr.Sevda Söker Hücre Yapısı: Somatik ve Germ Hücrelerinin Bölünme ve Farklanmaları Yrd.Doç.Dr.Sevda Söker Embriyonal yaşamın başlangıcından itibaren hücre bölünmesi başlar ve gelişmeyle ilgili her aşama hücre bölünmesiyle

Detaylı

HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM

HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM Mitoz Bölünme Hücreler neden mitoz bölünme geçirir? 1 Büyüme ve gelişme için 2 Yıpranan doku ve organların onarılması için 3 Eşeysiz üreyen canlılarda üremenin sağlanması için.

Detaylı

İÇİNDEKİLER ÜREME ÜNİTE 1. Mayoz ve Eşeyli Üreme...41 ÜNİTE 2. Kalıtım ve Biyolojik Çeşitlilik Modern Genetik Uygulamaları...

İÇİNDEKİLER ÜREME ÜNİTE 1. Mayoz ve Eşeyli Üreme...41 ÜNİTE 2. Kalıtım ve Biyolojik Çeşitlilik Modern Genetik Uygulamaları... İÇİNDEKİLER kardefl kromatitler ÜNİTE 1 ÜREME kinetokor iğ iplikleri Sayfa No Mitoz ve Eşeysiz Üreme....7 sentromer Mayoz ve Eşeyli Üreme....41 İnsanda Üreme Sistemi - Büyüme ve Gelişme....79 ÜNİTE 2 KALITIMIN

Detaylı

CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ

CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ 1 CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ 1.Hücresel yapıdan oluşur 2.Beslenir 3.Solunum yapar 4.Boşaltım yapar 5.Canlılar hareket eder 6.Çevresel uyarılara tepki gösterir 7.Büyür ve gelişir (Organizasyon) 8.Üreme

Detaylı

ÜNİTE I HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM 1.1 HÜCRE BÖLÜNMESİ Hücre bölünmesi canlılar aleminde görülen en önemli biyolojik olaylardan biridir.

ÜNİTE I HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM 1.1 HÜCRE BÖLÜNMESİ Hücre bölünmesi canlılar aleminde görülen en önemli biyolojik olaylardan biridir. ÜNİTE I HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM 1.1 HÜCRE BÖLÜNMESİ Hücre bölünmesi canlılar aleminde görülen en önemli biyolojik olaylardan biridir. Hücre büyürken, hücre zan genişler, hacmi artar. Ancak hücrenin

Detaylı

Bunları Biliyor musunuz? MİTOZ

Bunları Biliyor musunuz? MİTOZ MİTOZ Canlının en küçük yapı biriminin hücre olduğunu 6. sınıfta öğrenmiştik. Hücreler; hücre zarı, sitoplazma ve çekirdekten meydana gelmiştir. Hücreler büyüme ve gelişme sonucunda belli bir olgunluğa

Detaylı

ADIM ADIM YGS-LYS 32. ADIM HÜCRE 9- SİTOPLAZMA

ADIM ADIM YGS-LYS 32. ADIM HÜCRE 9- SİTOPLAZMA ADIM ADIM YGS-LYS 32. ADIM HÜCRE 9- SİTOPLAZMA 2) Sitoplazma Hücrenin içini dolduran sıvıdır. İçinde inorganik ve organik maddeler vardır. Ayrıca görevleri birbirinden farklı olan organeller de bulunur.

Detaylı

Yayınlarımız eğitim öğretim yılında uygulanacak yeni müfredata uyumludur. Kitaplarımız KONU ÖZETLİ SORU BANKASIDIR.

Yayınlarımız eğitim öğretim yılında uygulanacak yeni müfredata uyumludur. Kitaplarımız KONU ÖZETLİ SORU BANKASIDIR. ÖN SÖZ Sevgili gençler, 21. yüzyıl hiç şüphesiz sosyalleşmiş ve seçtiği alanda kendini yetiştirmiş donanımlı kişilere ufuklar açacaktır. Bu ufukların yolu kaliteli üniversitelerden, fakültelerden geçmektedir.

Detaylı

ÇOK HÜCRELİ ORGANİZMALARIN GELİŞİMİ

ÇOK HÜCRELİ ORGANİZMALARIN GELİŞİMİ ÇOK HÜCRELİ ORGANİZMALARIN GELİŞİMİ Seçici gen ifadesi embriyonun gelişmesini sağlayan 4 temel işlevi denetler: 1. Hücre çoğalması 2. Hücre farklılaşması 3. Hücre etkileşimleri 4. Hücre hareketi HÜCRE

Detaylı

Çökme tamamlanır, ikiye ayrılır.

Çökme tamamlanır, ikiye ayrılır. ŞYSİZ ÜRM 10. SINIF ÜNİT, KONU, KAZANIM V AÇIKLAMALARI 10.1.1.3. şeysiz üremeyi örneklerle açıklar. a. şeysiz üreme bağlamında bölünerek üreme, tomurcuklanma, sporla üreme,, partenogenez ve bitkilerde

Detaylı

Mayoz ve Eşeyli Üreme Biyoloji Ders Notları

Mayoz ve Eşeyli Üreme Biyoloji Ders Notları A. Mayoz Bölünme Mayoz ve Eşeyli Üreme Biyoloji Ders Notları Eşeyli üremenin temelidir. Eşey ana hücrelerinden (2n), eşey hücrelerini (n) oluşturan özelleşmiş bölünme şeklidir. Mayoz I ve II olarak birbirini

Detaylı

ADIM ADIM YGS-LYS 37. ADIM HÜCRE 14- ÇEKİRDEK

ADIM ADIM YGS-LYS 37. ADIM HÜCRE 14- ÇEKİRDEK ADIM ADIM YGS-LYS 37. ADIM HÜCRE 14- ÇEKİRDEK 3) Çekirdek Ökaryot yapılı hücrelerde genetik maddeyi taşıyan hücre kısmıdır. Prokaryot hücreli canlılarda bulunmaz. GÖREVLERİ: 1) Genetik maddeyi taşıdığından

Detaylı

Biyoloji. Hücre Bölünmeleri 1. FASİKÜL 10

Biyoloji. Hücre Bölünmeleri 1. FASİKÜL 10 Biyoloji 1. FASİKÜL 10 Hücre Bölünmeleri 561 soru Kavram Yanılgıları Müfredat Dışı Konu Uyarıları Bilgi Teknolojileri Uyarlamaları PISA Tarzı Sorular ÖSYM Çıkmış Sınav Soruları Yazılı Soruları Video Çözümler

Detaylı

AMAÇ: Ökaryotik hücrelerin bölünme mekanizmasını ve kromozom morfolojilerini öğrenmek.

AMAÇ: Ökaryotik hücrelerin bölünme mekanizmasını ve kromozom morfolojilerini öğrenmek. 19.11.2014/Çarşamba Lab 6 KONU: Hücre Bölünmesi ve Kromozom Morfolojisi AMAÇ: Ökaryotik hücrelerin bölünme mekanizmasını ve kromozom morfolojilerini öğrenmek. KAZANIMLAR: Ökaryotik hücrelerin nasıl çoğaldıkları

Detaylı

ADI SOYADI SINIFI - NO TENZİLE ERDOĞAN ANADOLU LİSESİ 2014 2015 ÖĞRETİM YILI 10. SINIFLAR SEÇMELİ BİYOLOJİ DERSİ I. DÖNEM II. YAZILI SINAVI PUAN GRUP B RAKAMLA YAZIYLA 1- Aşağıda verilen mayoz bölünme

Detaylı

MEV KOLEJİ ÖZEL ANKARA OKULLARI 10. SINIF BİYOLOJİ DERSİ YAZ TATİLİ EV ÇALIŞMASI

MEV KOLEJİ ÖZEL ANKARA OKULLARI 10. SINIF BİYOLOJİ DERSİ YAZ TATİLİ EV ÇALIŞMASI 2014 2015 MEV KOLEJİ ÖZEL ANKARA OKULLARI 10. SINIF BİYOLOJİ DERSİ YAZ TATİLİ EV ÇALIŞMASI Ödevin Veriliş Tarihi: 12.06.2015 Ödevin Teslim Tarihi: 21.09.2015 1. Bir canlının mitoza hazırlanan hücresinde

Detaylı

Kromozom nedir? kromozom mikronla

Kromozom nedir? kromozom mikronla KROMOZOM 2 Kromozom nedir? Çekirdeğin içinde ipliksi halde bulunan parçalara kromozom adı verilir. Çift olarak bulunup 2n ile gösterilirler. Kromozomlar, elektron mikroskobunda İ, V, J harfleri gibi biçimlerde

Detaylı

Ayxmaz/biyoloji. Hayvansal organizmalarda gamet ve gamet oluşumu oluşumu:

Ayxmaz/biyoloji. Hayvansal organizmalarda gamet ve gamet oluşumu oluşumu: MAYOZ BÖLÜNME Mayoz-1 evreleri: Mayoz bölünme homolog kromozomların ve kardeş kromatidlerin ayrılmasını sağlayan ardışık iki bölünme bütünüdür. Homolog kromozomların ayrılmasına neden olan birinci evreye

Detaylı

DNA NIN ÖZELLİKLERİ DNA HÜCRE. DNA da 4 çeşit nükleotid vardır. Bunlar Adenin (A), Timin (T) Guanin (G) ve Sitozin (S veya C)

DNA NIN ÖZELLİKLERİ DNA HÜCRE. DNA da 4 çeşit nükleotid vardır. Bunlar Adenin (A), Timin (T) Guanin (G) ve Sitozin (S veya C) 8. Sınıf Fen 8. Sınıf Bilimleri Fen Bilimleri İNSANDA İNSANDA ÜREME, ÜREME, BÜYÜME BÜYÜME VE VE GELİŞME GELİSME Ahmet KARAYEL KARAYEL Süleyman Süleyman ALTINTAS ALTINTAŞ HÜCRE DNA DNA NIN ÖZELLİKLERİ NEDİR:

Detaylı

FEN VE TEKNOLOJİ DERSİ TEOG DENEME SINAVI SORULARI 4.

FEN VE TEKNOLOJİ DERSİ TEOG DENEME SINAVI SORULARI 4. 1. FEN VE TEKNOLOJİ DERSİ TEOG DENEME SINAVI SORULARI 4. Çiftçi çok hızlı büyüyen ve bol ürün aldığı bir bitki türünü yukarıdaki gibi yetiştiriyor. Buna göre çiftçinin bunu yapmasındaki amacı aşağıdakilerden

Detaylı

YGS YE HAZIRLIK DENEMESi #5

YGS YE HAZIRLIK DENEMESi #5 YGS YE HAZIRLIK DENEMESi #5 Miktar 1) I.Hemoglobinin yapısındaki karbon atomu sayısını tespit etmek II. Solunumda kullanılacak gazların hangi molekülle taşınacağını tespit etmek III. Kanın ph ını tespit

Detaylı

Biyoloji. Hücre Bölünmeleri FEN LİSESİ 1. FASİKÜL SINIF

Biyoloji. Hücre Bölünmeleri FEN LİSESİ 1. FASİKÜL SINIF FEN LİSESİ Biyoloji 10 SINIF 1. FASİKÜL Hücre Bölünmeleri 652 soru Kavram Yanılgıları Müfredat Dışı Konu Uyarıları Bilgi Teknolojileri Uyarlamaları Pisa Tarzı Sorular ÖSYM Çıkmış Sınav Soruları Yazılı

Detaylı

TEOG1 DENEME SINAVI 1 ( DNA, Mitoz, Mayoz Kapsamlı)

TEOG1 DENEME SINAVI 1 ( DNA, Mitoz, Mayoz Kapsamlı) TEOG1 DENEME SINAVI 1 ( DNA, Mitoz, Mayoz Kapsamlı) 4. 1.Şekilde hayvan hücresinin mitoz bölünmede bir evresi gösterilmiştir. Bu evreden sonra aşağıdakilerden hangisi gerçekleşmez? A) Kalıtım maddesinin

Detaylı

YGS YE HAZIRLIK DENEMESi #19

YGS YE HAZIRLIK DENEMESi #19 YGS YE HAZIRLIK DENEMESi #19 1) X Ağız Mide İnce bağırsak Şekildeki grafikte insanın sindirim kanalındaki X maddesinin değişimi gösterilmiştir. Buna göre X maddesi aşağıdakilerden hangisidir? A) Glikojen

Detaylı

MAYOZ BÖLÜNME ve EŞEYLİ ÜREME

MAYOZ BÖLÜNME ve EŞEYLİ ÜREME MAYOZ BÖLÜNME ve EŞEYLİ ÜREME MBG 111 BİYOLOJİ I Hazırlayan: Yrd.Doç.Dr. Yosun MATER Türe ait genetik özelliklerin soylar arası aktarılmasına kalıtım adı verilir. Bu işleyişte türlerin genetik bilgisinin

Detaylı

YGS YE HAZIRLIK DENEMESi #6

YGS YE HAZIRLIK DENEMESi #6 YGS YE HAZIRLIK DENEMESi #6 1) Canlılar soylarının devam ettirebilmek için üreyerek yeni bireyler meydana getirir. Bu üreme olaylarıyla ilgili olarak; I. Bakterinin ikiye bölünerek kendine benzer yeni

Detaylı

Ayxmaz/biyoloji HÜCRE BÖLÜNMESİ

Ayxmaz/biyoloji HÜCRE BÖLÜNMESİ HÜCRE BÖLÜNMESİ hücrelerdeki özgü yaşamsal olaylar: 1-Madde alış- verişi 2-Anabolik ve katabolik reaksiyonlar 3-Organel oluşumu 4-Çok hücrelilerde dokusal işlevler 5-Büyüme ve farklılaşma 6-DNA ve RNA

Detaylı

KILAVUZ SORU ÇÖZÜMLERİ Fen ve Teknoloji Fosfat - Şeker - Organik Baz

KILAVUZ SORU ÇÖZÜMLERİ Fen ve Teknoloji Fosfat - Şeker - Organik Baz Nükleotid - en - Dna - Kromozom Fen ve eknoloji Fosfat - Şeker - Organik Baz 6. Kromozomlar DN molekülü ve protein kılıftan oluşmuşlardır. DN molekülünün yapısında da genler bulunur. enler ise nükleotitlerden

Detaylı

Bitkilerde Eşeyli Üreme

Bitkilerde Eşeyli Üreme Bitkilerde Eşeyli Üreme İki farklı cinsiyete ait üreme hücrelerinin birleşmesiyle yeni canlılar oluşmasına eşeyli üreme denir. Oluşan yeni canlı, ana canlılardan farklı kalıtsal özelliklere sahiptir. Bitkiler

Detaylı

5. Bitki hücrelerinde yer alan kofullar ile ilgili,

5. Bitki hücrelerinde yer alan kofullar ile ilgili, Hücre / Hücre Organelleri - 7 BÖLÜM 02 Test 14 1. Aşağıdaki hücresel yapılardan hangisinde polimer organik madde sentezi gerçekleşmez? A) Kloroplast B) Golgi aygıtı C) Ribozom D) Çekirdek 2. Bir hücrenin;

Detaylı

KILAVUZ SORU ÇÖZÜMLERİ Fen ve Teknoloji

KILAVUZ SORU ÇÖZÜMLERİ Fen ve Teknoloji MİTOZ -. Ünite 6. Deniz yıldızının kopan parçasının yenilenmesi (onarım), ağaç gövdesinin büyümesi (büyüme) ve zigotun embriyoya dönüşmesi mitoz bölünme ile gerçekleşirken insanlarda yumurta hücresinin

Detaylı

Mitoz. - Mitozda 2 yavru hücre oluşur ve bunların genetik yapısı birbirinin ve ana hücrenin aynıdır.

Mitoz. - Mitozda 2 yavru hücre oluşur ve bunların genetik yapısı birbirinin ve ana hücrenin aynıdır. Mitoz - Mitozda 2 yavru hücre oluşur ve bunların genetik yapısı birbirinin ve ana hücrenin aynıdır. - 2n --- 4n (anafaz) ------2n - İdentik kardeş kromatidler ayrılarak yavru hücrelere giderler. - Somatik

Detaylı

5. Bitki ve hayvan hücrelerinin mitoz bölünmesinde; 6. Mitoz bölünme sonucu oluşan hücreler birbirinin genetik kopyasıdır.

5. Bitki ve hayvan hücrelerinin mitoz bölünmesinde; 6. Mitoz bölünme sonucu oluşan hücreler birbirinin genetik kopyasıdır. BÖLÜM 04 Test Üreme / Mitoz ve Eşeysiz Üreme 1 01 1. Mitoz bölünme; I. tek hücreli canlılarda üreme, II. çok hücreli canlılarda büyüme, III. tek hücreli canlılarda büyüme, IV. çok hücreli canlılarda rejenerasyon

Detaylı

FEN BİLİMLERİ Fasikül 1

FEN BİLİMLERİ Fasikül 1 ATU FEN BİLİMLERİ Fasikül 1 KONU ANLATIMLI FASİKÜL SET ZENGİN İÇERİKLİ ÖZGÜN KONU ANLATIMI ÖLÇEN SIRA SENDE UYGULAMALARI ÇÖZÜMLÜ ÖRNEK SORULAR BİLGİ KONTROLÜ ODAKLI KARMA SORULAR PEKİŞTİREN BİRLİKTE ÇÖZELİM

Detaylı

ADIM ADIM YGS-LYS 44. ADIM CANLILARIN SINIFLANDIRILMASI-4 BAKTERİLER ALEMİ-2

ADIM ADIM YGS-LYS 44. ADIM CANLILARIN SINIFLANDIRILMASI-4 BAKTERİLER ALEMİ-2 ADIM ADIM YGS-LYS 44. ADIM CANLILARIN SINIFLANDIRILMASI-4 BAKTERİLER ALEMİ-2 BAKTERİLERDE EŞEYSİZ ÜREME İKİYE BÖLÜNME Bakteri bölüneceği zaman DNA dan bir kopya çıkartılır. Böylece bakteri içinde iki tane

Detaylı

HÜCRE BÖLÜNMESİ. 1-Amitoz (Amitosis) bölünme, 2-Mitoz (Mitosis) bölünme, 3- Mayoz (Meiosis) bölünme.

HÜCRE BÖLÜNMESİ. 1-Amitoz (Amitosis) bölünme, 2-Mitoz (Mitosis) bölünme, 3- Mayoz (Meiosis) bölünme. HÜCRE BÖLÜNMESİ 1-Amitoz (Amitosis) bölünme, 2-Mitoz (Mitosis) bölünme, 3- Mayoz (Meiosis) bölünme. Amitoz Bölünme Önce nukleolus, sonra nukleus, daha sonra sitoplazmanın uzayıp ortadan boğulması ile ikiye

Detaylı

TEOG -1 FEN ve TEKNOLOJİ DERSİ DENEME SINAVI 1-) Aşağıdakilerden hangisi mitoz bölünmenin özelliklerinden biri değildir?

TEOG -1 FEN ve TEKNOLOJİ DERSİ DENEME SINAVI 1-) Aşağıdakilerden hangisi mitoz bölünmenin özelliklerinden biri değildir? TEOG -1 FEN ve TEKNOLOJİ DERSİ DENEME SINAVI 1-) Aşağıdakilerden hangisi mitoz bölünmenin özelliklerinden biri değildir? A) Büyüme, gelişme için gereklidir. B) Kromozom sayısı yarıya iner C) Vücut hücrelerinde

Detaylı

YGS YE HAZIRLIK DENEMESi #9

YGS YE HAZIRLIK DENEMESi #9 YGS YE HAZIRLIK DENEMESi #9 1) Hücre teknolojisi yöntemlerinin gelişmesi, kök hücrelerden faydalanmaya başlanmasına, ayrıca hücre ve doku kültürü ile ilgili çalışmalarda önemli gelişmeler kaydedilmesine

Detaylı

TEOG1 DENEME SINAVI 2 ( DNA, Mitoz,Mayoz Kapsamlı)

TEOG1 DENEME SINAVI 2 ( DNA, Mitoz,Mayoz Kapsamlı) 1. TEOG1 DENEME SINAVI 2 ( DNA, Mitoz,Mayoz Kapsamlı) Yukarıdaki şekil için aşağıda yapılan yorumlardan hangisi yanlıştır? A) Hücre 2 kere mitoz bölünme geçirmiştir. B) Oluşan yavru hücreler ana hücrenin

Detaylı

3) Aşağıda verilen ifadelerden hangisi mayoz bölünmenin sebep olduğu faydalardan değildir?

3) Aşağıda verilen ifadelerden hangisi mayoz bölünmenin sebep olduğu faydalardan değildir? 1) 3) Aşağıda verilen ifadelerden hangisi mayoz bölünmenin sebep olduğu faydalardan değildir? A) Genetik yapısı aynı hücreler oluşur. B) Tür içi çeşitliliğin ortaya çıkmasını sağlar. C) Eşeyli üreme için

Detaylı

Mitoz, Amitoz ve Mayoz

Mitoz, Amitoz ve Mayoz Mitoz, Amitoz ve Mayoz Doç. Dr. Metin Aytekin Erciyes Üniversitesi Tıp Fakültesi Tıbbi Biyoloji Anabilim Dalı 8 Aralık 2014 Amitoz Robert Remak 1815-1865 E. Coli de Amitoz Kromozom orjini hücrenin diğer

Detaylı

YGS YE HAZIRLIK DENEMESi #8

YGS YE HAZIRLIK DENEMESi #8 YGS YE HAZIRLIK DENEMESi #8 1) Arkebakteriler sıra dışı koşullarda bile yapısı bozulmadan kalabilen enzimlere sahiptir. Arkelere ait bu enzimler, I. Kalitesi düşük metal cevherlerinin işlenmesi, II. Zehirli

Detaylı

YGS YE HAZIRLIK DENEMESi #13

YGS YE HAZIRLIK DENEMESi #13 YGS YE HAZIRLIK DENEMESi #13 1) Canlılarda özelliklerin genlerle kontrol edildiği ve her genin en az bir özellikten sorumlu olduğu bilindiğine göre, I. Diploid canlılarda her özellik için iki gen bulunması

Detaylı

ÜNİTE 8:HÜCRE BÖLÜNMELERİ

ÜNİTE 8:HÜCRE BÖLÜNMELERİ ÜNİTE 8:HÜCRE BÖLÜNMELERİ 1951 Yılında 31 yaşında ölen Henrietta Lacks dan alınan kanserli hücreler hala laboratuar ortamından yaşamaktadırlar. Normal hücreler bir bölünme kapasitesine sahipken kanserli

Detaylı

CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ Beslenme Boşaltım Üreme Büyüme Uyarıları algılama ve cevap verme Hareket Solunum Hücreli yapı

CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ Beslenme Boşaltım Üreme Büyüme Uyarıları algılama ve cevap verme Hareket Solunum Hücreli yapı CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ Beslenme Boşaltım Üreme Büyüme Uyarıları algılama ve cevap verme Hareket Solunum Hücreli yapı Hayvan hücreleri mikroskop ile incelendiğinde hücre şekillerinin genelde yuvarlak

Detaylı

E. Coli de Amitoz Mitoz, Amitoz ve Mayoz. Amitoz Replikasyon orjinin bir kopyasının hücrenin diğer tarafına gidene kadar devam eder.

E. Coli de Amitoz Mitoz, Amitoz ve Mayoz. Amitoz Replikasyon orjinin bir kopyasının hücrenin diğer tarafına gidene kadar devam eder. 12/13/13 E. Coli de Amitoz Mitoz, Amitoz ve Mayoz Doç. Dr. Metin Aytekin Kromozom orjini hücrenin diğer tarafına hızlı bir şekilde hareket etmeye başladığı anda kromozom replikasyonu başlar. Erciyes Üniversitesi

Detaylı

PROKARYOT VE ÖKARYOT HÜCRELER

PROKARYOT VE ÖKARYOT HÜCRELER PROKARYOT VE ÖKARYOT HÜCRELER HÜCRE Hücre ya da göze, bir canlının yapısal ve işlevsel özellikleri gösterebilen en küçük birimidir. Hücre, (İng. Cell); Latince küçük odacık anlamına gelen "cellula" kelimesinden

Detaylı

YGS YE HAZIRLIK DENEMESi #4

YGS YE HAZIRLIK DENEMESi #4 YGS YE HAZIRLIK DENEMESi #4 1) Bir hücrenin X maddesini difüzyonla almakta olduğu görülmüştür. Bu hücre ve içerisinde bulunduğu ortamla ilgili, I. Ortamdaki X yoğunluğu hücreden daha fazladır. II. X in

Detaylı

a-spermatogenez:erkek bireylerde testislerde spermlerin meydana gelmesidir: Özellikleri:

a-spermatogenez:erkek bireylerde testislerde spermlerin meydana gelmesidir: Özellikleri: MAYOZ BÖLÜNME Mayoz-1 evreleri: Mayoz bölünme homolog kromozomların ve kardeş kromatidlerin ayrılmasını sağlayan ardışık iki bölünme bütünüdür. Homolog kromozomların ayrılmasına neden olan birinci evreye

Detaylı

ADIM ADIM YGS-LYS 48. ADIM CANLILARIN SINIFLANDIRILMASI-8 BİTKİLER ALEMİ

ADIM ADIM YGS-LYS 48. ADIM CANLILARIN SINIFLANDIRILMASI-8 BİTKİLER ALEMİ ADIM ADIM YGS-LYS 48. ADIM CANLILARIN SINIFLANDIRILMASI-8 ALEMİ ALEMİ Çok hücreli ökaryot canlılardır. Koloroplast içerirler ve fotosentez ile inorganik maddeleri organik madde haline getirerek beslenirler.

Detaylı

Artan bilgi ile birlikte hasta ve ailelerin bilinçlendirilmesi

Artan bilgi ile birlikte hasta ve ailelerin bilinçlendirilmesi Bugün gelinen noktada genetik Artan bilgi ile birlikte hasta ve ailelerin bilinçlendirilmesi «Genetik bilgiden hastaların ve ailelerin yararlanması için tüm sağlık çalışanları insan genetiğinin temelinde

Detaylı

YAZILIYA HAZIRLIK SORULARI. 9. Sınıf 1 BİLİMSEL BİLGİNİN DOĞASI CANLININ ORTAK ÖZELLİKLERİ

YAZILIYA HAZIRLIK SORULARI. 9. Sınıf 1 BİLİMSEL BİLGİNİN DOĞASI CANLININ ORTAK ÖZELLİKLERİ YAZILIYA HAZIRLIK SORULARI 9. Sınıf 1 BİLİMSEL BİLGİNİN DOĞASI CANLININ ORTAK ÖZELLİKLERİ DOĞRU YANLIŞ SORULARI Bilimsel problemlerde hipotezler her zaman bir sonuca ulaşır. Bir problemle ilgili gözlem

Detaylı

YGS YE HAZIRLIK DENEMESi #12

YGS YE HAZIRLIK DENEMESi #12 YGS YE HAZIRLIK DENEMESi #12 1) İnsanda döllenme sırasında, I. Spermdeki çekirdek, sentrozomun yumurtaya geçmesi II. Spermdeki akrozomun patlayarak zona pellusidayı eritmesi III. Yumurtadaki salgı maddelerinin

Detaylı

9. SINIF KONU ANLATIMI 46 CANLILARIN SINIFLANDIRILMASI-8 BİTKİLER ALEMİ

9. SINIF KONU ANLATIMI 46 CANLILARIN SINIFLANDIRILMASI-8 BİTKİLER ALEMİ 9. SINIF KONU ANLATIMI 46 CANLILARIN SINIFLANDIRILMASI-8 ALEMİ ALEMİ Çok hücreli ökaryot canlılardır. Koloroplast içerirler ve fotosentez ile inorganik maddeleri organik madde haline getirerek beslenirler.

Detaylı

HÜCRELER NASIL BÖLÜNÜR

HÜCRELER NASIL BÖLÜNÜR HÜCRELER NASIL BÖLÜNÜR Hazırlayan: Yrd.Doç.Dr. Yosun MATER Prokaryotik/Bakteriyal Hücre Bölünmesi İkiye bölünme hücre bölünmesi, basit bir formudur. Prokaryotik hücre bölünmesi birbirinin aynısı iki hücre

Detaylı

İNSANDA ÜREME, BÜYÜME VE GELİŞME

İNSANDA ÜREME, BÜYÜME VE GELİŞME İNSANDA ÜREME, BÜYÜME VE GELİŞME Canlıların kendine benzer yavrular oluşturmasına üreme denir. Üreme tüm canlılar için ortak özellik olup canlının neslinin devamlılığını sağlar. Canlılar neslini devam

Detaylı

YGS YE HAZIRLIK DENEMESi #18

YGS YE HAZIRLIK DENEMESi #18 YGS YE HAZIRLIK DENEMESi #18 1) Bakterilerin gerçekleştirdiği, I. Kimyasal enerji sayesinde besin sentezleme II. Işık enerjisini kimyasal bağ enerjisine dönüştürme III. Kimyasal bağ enerjisini ATP enerjisine

Detaylı

Fatih DERELİ. Yeni Ziraat Mah. 655. Sok. Nu.: 15/A Altındağ-ANKARA tel.: 0312 384 65 00 belgeç: 0312 384 61 00

Fatih DERELİ. Yeni Ziraat Mah. 655. Sok. Nu.: 15/A Altındağ-ANKARA tel.: 0312 384 65 00 belgeç: 0312 384 61 00 Fatih DERELİ Talim ve Terbiye Kurulunun 16.12.2014 tarihli ve 106 sayılı kararıyla 2015-2016 öğretim yılından itibaren 5 (beş) yıl süre ile Ders Kitabı olarak kabul edilmiştir. Yeni Ziraat Mah. 655. Sok.

Detaylı

VEJETATİF ÇOĞALTMA (EŞEYSİZ)

VEJETATİF ÇOĞALTMA (EŞEYSİZ) VEJETATİF ÇOĞALTMA (EŞEYSİZ) Çelikle Çoğaltma Yeni bir bitki elde etmek amacıyla, bitkilerin gövde, dal, kök ve yapraklarından kesilerek hazırlanan parçalara 'çelik' adı verilir. Böyle beden parçalarıyla

Detaylı

8. SINIF KAZANIM TESTLERİ 2.SAYI. Ar-Ge Birimi Çalışmasıdır ŞANLIURFA İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ DİZGİ & TASARIM İBRAHİM CANBEK

8. SINIF KAZANIM TESTLERİ 2.SAYI. Ar-Ge Birimi Çalışmasıdır ŞANLIURFA İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ DİZGİ & TASARIM İBRAHİM CANBEK 8. SINIF ŞANLIURFA İL MİLLİ EĞİTİM MÜDÜRLÜĞÜ 2016-2017 KAZANIM TESTLERİ TÜRKÇE MATEMATİK T.C İNKİLAP TARİHİ VE ATATÜRKÇÜLÜK FEN VE TEKNOLOJİ DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ İNGİLİZCE Ar-Ge Birimi Çalışmasıdır

Detaylı

YGS YE HAZIRLIK DENEMESi #7

YGS YE HAZIRLIK DENEMESi #7 YGS YE HAZIRLIK DENEMESi #7 1) 48 saat karanlıkta bekletilen bir saksı bitkisinden bu sürenin sonunda bir yaprak kopartılmış (1. yaprak) ve bitki aydınlık ortamda 12 saat bekletilmiştir. Bu sürenin sonunda

Detaylı