OSMANLI TOPLUMU YÖNETENLER. b) Seyfiye c) İlmiye d) Kalemiye a) Saray halkı. Defterdar ilk dönemlerde Bursa. Nişancı ve Edirne sarayında.

Transkript

1 OSMANLI TOPLUMU YÖNETENLER b) Seyfiye c) İlmiye d) Kalemiye a) Saray halkı Yönetim ve askerlik Yargı (kaza), Öğretim Mali ve İdari işler (tedris), Fetva ( Din) Osmanlı padişahları Sadrazam Kazasker Defterdar ilk dönemlerde Bursa Kubbealtı Vezirleri Müftü (Şeyhüislam) Nişancı ve Edirne sarayında Kaptan-ı Derya Kadı Reisülküttap İstanbul'un fethinden Yeniçeri Ağası Müderris Divan Katipleri sonra da Fatih Sultan Beylerbeyi İmam Mehmet'in yaptırdığı Sancakbeyi Müezzin Topkapı Sarayı'nda Tımarlı Sipahi oturmuşlardır. Topkapı Sarayı, Osmanlı devlet teşkilatının merkezi, toplumla ilişkilerinin düzenlendiği, sorunların halledildiği ve yabancı devletlerin temsilcileriyle görüşmelerin yapıldığı mekan olmuştur. Bundan dolayı saray halkının toplumda ayrı bir yeri olmuştur. Askeri sınıfa mensup olanlar, Osmanlı yönetime bağlı olarak hem askerlik yaparlar, hem de memur statüsünde bulunurlardı. Padişahın yürütme gücüdür. Silah kullanma ve taşıma yetkisine sahiptir. Divandaki vezirden, en alttaki kapıkulu ve tımarlı sipahiye kadar uzanan bir zincir içindeki görevlilerdi. Bey veya paşa unvanıyla merkezde ve taşrada görev yapıyordu Kapıkulu askerleri, Enderun hizmetlileri ve subaşıların maaşları ulufe (hazineden) olarak verilmekteydi. Tımarlı sipahiler, sancakbeyleri, beylerbeyi ve vezirler ise hizmet karşılığı olarak dirlik alırlardı. İlimle uğraşan sınıftır. Bu sınıfa ehl-i şer de denirdi. Ehl-i şer, İslam dininin esaslarının ve İslam devlet düzeninin uygulanmasından yükümlü bulunanlar anlamına geliyordu. Yargıçlık, noterlik, mahalli yönetim görevi olan kadılar, eğitim öğretim işini yapan müderrisler, camilerde görev yapan imamlar, hatipler, müezzinler bu sınıfa mensuptu. Bu zümrenin en üst sınıfını Divan-ı Hümayun'daki şeyhülislam ve kazaskerler oluştururdu, ilmiye sınıfı üyelerine bilim adamı anlamına gelen ulema denirdi. Ulemanın yetiştirildiği eğitim, öğretim - merkezleri medreselerdir. Medreseler vakıf kuruluşları olduğu için eğitim-öğretim parasızdı. Mali işlerle ilgili görevleri defterdarlar tarafından yerine getirilirdi. 16. yüzyılda defterdar sayısı ikiye çıkarıldı. Biri Rumeli, diğeri Anadolu'nun mal işlerine bakmaya başladı. Ancak Rumeli defterdarı daima Anadolu defterdarından önde gelmiş ve baş defterdar olarak kabul edilmiştir. Mülki(bürokratik) alandaki görevi oldukça önemliydi. Bu konuda en yüksek görevliler, nişancı ve reisülküttap idi. Divan üyesi olmamakla beraber, toplantılara katılan reisülküttap, Divan katiplerinin şefi idi. Kalemiye sınıfının en çok ilmiye sınıfı ile ilişkisi vardı. İlmiye sınıfından pek çok kişi, kalemiye sınıfına geçebilmekteydi. Bu sınıftakiler, görev karşılığı olarak dirlik alırlardı. UYARILAR : 1) MÜSLÜMAN OLMA ŞARTI VAR. 2) VERGİDEN MUAFTIRLAR.

2 DEVLETİN RESMİ TASNİFİNE GÖRE OSMANLI TOPLUMU YÖNETİLENLER Yerleşim Durumuna Göre Osmanlı Toplumu ; Osmanlı Devleti'nde yönetime katılmayan, geçimini tarım ve sanayi alanında üretim yapmak, ticaret ve hayvancılıkla uğraşmak suretiyle temin eden, devlete vergi veren gruptur. Bunlara "Reaya" ya da "Raiyyet" de denilmekteydi. Yönetime katılmayan bu kesimin can ve mal güvenliğini sağlamak, refah ve huzurunu temin etmek padişahın göreviydi. Şehirliler Köylüler Göçebeler (Konar-Göçerler) Tüccarlar: Ticaretle ilgilenen kişilerdir. Osmanlı Devleti'nde tüccarlara önem verilmiş ve ticareti geliştirmek için önlemler alınmıştı. Kervansaraylar, hanlar ve bedestenler (kapalıçarşı) inşa edilmiştir. Bunların en büyüğü Fatih Sultan Mehmet tarafından yaptırılıp sonra çok geliştirilen İstanbul'daki Kapalıçarşı'dır. Bugün hala kullanılan bu çarşı, dünyada bu türün ilk ve en büyük örneğidir. İstanbul'da haftanın her günü, çok büyük açık pazarlar kurulurdu. Şehrin bazı semtleri, adlarını bu pazarlardan almışlardır. Salıpazarı, Çarşamba, Perşembe pazarı gibi... Osmanlı ticaret hayatında Türklerin dışında Rumlar, Yahudiler ve Ermenilerden oluşan tüccarlar da yer alırdı. Özellikle dış ticaret gayrimüslimlerin elindeydi. Tüccarlardan ihraç malları üzerinden reftiye, ithal mallar üzerinden de amediye adlı vergiler alınırdı. Askeriler: Taşra teşkilatında şehirlerde yönetim, eğitim ve güvenlik gibi alanlarda hizmet veriyorlardı. Esnaf: Osmanlı Devleti'nde yaklaşık 225 adet farklı meslek sahibi esnaf vardı. Kağıtçı, çiftçi, terzi, kalaycı, demirci, ayakkabıcı, berber vb. esnaflar, iş kolları ile ilgili maddeleri işleyerek üretim yapıyor ve bunların satışıyla meşgul oluyorlardı. Esnaflar, Loncalar halinde teşkilatlanmışlardı. Şehir dışında köylerde oturan ve geçimini tarım ve hayvancılıkla sağlayan kişilerdir. Çiftçi kendisine verilen belirli orandaki toprağı işler, karşılığında vergi öderdi. Köylü vergisini doğrudan hazineye değil, devletin gösterdiği tımarlı sipahiye veya vakfa vermekle yükümlüydü. Köylü kendisine verilen toprağı işlemek zorundaydı. Toprağı satamaz veya bir başkasına devredemezdi. Köylü toprağını ekmediği zaman devlet köylüden çiftbozan vergisi adıyla tazminat alırdı. UYARI : Bundaki amaç üretimi artırmak, toprağın boş kalmasını önlemekti. Tımar sahiplerinin ve köylülerin dışında köylerde dizdar, hizmetkar gibi kale görevlileri, şeyh, fakıh ünvanı taşıyan din görevlileri; sübaşı, kethüda, çeribaşı ve korucu gibi yerel yöneticiler oturmaktaydı. Belirli bir yerleşim yeri olmayan, yaz ve kış aylarında yaylak ve kışlaklar arasında gidip gelerek yaşayan insanlardır. Yörük olarak isimlendirilen bu kesim, geçimlerini hayvancılıkla sağlıyordu. Göçebe Türkler, fethedilen yerlere yerleştirilerek bölgenin Türkleşmesinde etkili oldular. Şehir ve kasabaların et, süt, yoğurt ve peynir gibi ihtiyacını karşılarlardı. Göçebeler devlete belli miktarda vergi verirlerdi. Her iki koyun için bir akçe âdet-i ağnam, üç yüz koyundan oluşan sürüden ise beş akçe ağıl resmi, devlete ait haymana adı verilen otlakları kullanmaları nedeniyle de kışlak ve yaylak vergileri öderlerdi.

3 OSMANLI TOPLUM YAPISI Osmanlı Devleti'nde amaç ve yapı olarak güvenlik ve adalet prensiplerini esas alan bir yönetim anlayışına sahiptir. Teşkilâtlanma da buna göre düzenlenmişti. Bu itibarla güvenlik ve adaletle alakalı kurumlardan olan mülkiye, ordu, maliye ve adliye devlet tarafından teşekkül ettirilip geliştirilirken; günümüz, devletlerinin görevleri saydıkları muhtelif konular, meselâ eğitim ve sosyal yatırımlar gibi işler topluma terkedilmişti. Meşhur tarihçi Mustafa Naima"ya, göre DAİRE-İ ADLİYE (HAKKANİYET ÇEMBERİ) diye anılan bu yapının esasları, şunlardır; : Devlet Halk Kanun Adalet Servet Mülk Ordu Dünyada barış ADALETle sağlanabilir. Dünya duvarı DEVLET olan bir bahçedir. Devletin düzenleyicisi KANUNdur. Ordunun bakımı için SERVETe ihtiyaç vardır. Mülke,yani ülke ve halkı bütünleştirecek devlet kuracak iktidara sahip olmak için sağlam bir ORDU gerekir. Kanunun koruyucusu MÜLK (hükümranlık) tür. Bu serveti sağlayabilmek için bolluk ve huzur içinde yaşayan bir HALka(raiyyet) sahip olunmalıdır. Halkın bolluk ve huzur içinde yaşaması ADALETle yönetilmesine bağlıdır.

4 MİLLET SİSTEMİ Osmanlı Devleti'nde yöneticiler Müslümanlar arasından seçilirdi. Osmanlı Devleti'nde gayrimüslim halka devletin koruması altına girmiş anlamında "zımmi" denilmiştir. Osmanlı Devleti, gayrimüslimleri "Millet Sistemi"ne göre yönetmiştir. Bu sistemde inanç yapıları göz önüne alınarak; Ortodoks, Ermeni ve Yahudi milletleri gibi cemaat idarelerinin oluşmasına izin verilmiştir. Din ve mezhep özgürlüğünün doğal bir sonucu olarak gayrimüslimlerin kendi aralarında dayanışma amaçlı sivil örgütlenme faaliyetlerine izin verilmiştir. Bunun sonucunda zimmiler, kendi aralarında cemaat idareleri şeklinde örgütlenerek kültürel ve ekonomik alanlarda dayanışma içinde olmuşlardır. Müslümanlar Ortodoks hristiyanlar Katolik hristiyanlar Rumlar (Yunan),Eflak ve Boğdan halkı, Karadağ, Sırp, Bulgarlar Fener Rum Patrikhanesi ne bağlıdırlar. Hristiyanlar Süryaniler Güneydoğu Anadolu'da (Mardin ve çevresinde) Millet Sistemine Göre ; Yahudiler Gregoryen hristiyanlar İstanbul,İzmir ve Selanik ile Halep ve Bağdat ta yoğun şekilde yaşamaktaydılar. Monofizitler (Hz.İsa nın tek doğası olduğuna inanış) İstanbul un fethi ile Bursa daki Ermeni Kilisesi İstanbul a taşındı.

5 OSMANLI TOPLUMUNDA SOSYAL HAREKETLİLİK Osmanlı toplumunda "yatay hareketlilik" ve "dikey hareketlilik" görülürdü. Yatay Hareketlilik: Ülke toprakları içinde insanların köyden şehre ya da bir bölgeden başka bir bölgeye göç ederek yerleşmesine yatay hareketlilik denir. Bu göçlerin bir kısmı kendiliğinden gerçekleştiği gibi bir kısmı da iskan politikası sonucunda gerçekleşmiştir. Örnek olarak bazı ailelerin Balkanlarda fethedilen bir bölgeye Anadolu'dan Rumeli'ye göç ettirilmesi gösterilebilir. Yeni fethedilen yerlere göç ettirilen Türklere yardım edilir ve onlardan belli bir süre için vergi alınmazdı. Bundaki amaç fethedilen yerlerin Türkleşmesi sağlanarak kalıcı olmaktır. Dikey Hareketlilik: Toplumda halktan birisinin yönetici gruba dahil olması anlamına gelir. Osmanlı toplumunda bir köylü yetenekleri doğrultusunda, askeriyeye kaydolarak veya medreseye giderek yönetici gruba geçebiliyordu. NOT: Islahat Fermanı na kadar aranan tek şart Müslüman olmaktı. Devşirme sistemi, dikey hareketliliğin en önemli örneğini oluşturmaktaydı. Seçilen çocuklar Enderun da çeşitli eğitim ve öğretimden geçirilerek tam bir Müslüman Türk olarak yetiştirilirdi. Yetenekleri ölçüsünde sadrazamlığa kadar yükselebilirlerdi. Sınıflar arasında geçişleri sağlayan bir diğer faktör de medreselerdi. Medreselerdeki eğitim ve öğretimini başarıyla tamamlayanlar eğitim, adalet, din ve sivil devlet yönetimi gibi ilmiye ve kalemiye sınıflarındaki kadrolarda en üst düzeye kadar çıkabiliyorlardı. Meritokrasi : Yönetim erkinin, yetenek ve kişilerin bireysel üstünlüğüne yani liyakata dayandığı yönetim biçimidir. Bu yönetim şeklinde idare erki, üstün özellikleri olduğu düşünülen kişiler arasında paylaştırılmaktadır. Kayırma yoktur.özellikle kamu yönetiminde daha bilgili ve yetenekli kişilerin seçilmesi ve yine hizmet içindeki ilerleme, yükselmelerinin bilgi başarı yetenek kıstaslarına göre yapılmasını amaçlar.osmanlı Devleti'ndeki Devşirme sistemi buna örnek gösterilebilir.

6 VAKIF SİSTEMİ İslam anlayışından kaynaklanan vakıf sistemi; din, eğitim, sağlık, bayındırlık gibi sosyal ve kültürel alanlarda hizmetler üstlenmiştir. Vakıf, zengin Müslümanların malvarlıklarının bir kısmının hayır için sonsuza kadar hizmete sunulmasıdır. Malını vakfeden kişiye vakıf, vakfa bırakılan mala mevkuf, taşınır veya taşınmaz mallarını vakfeden kişinin, kadının ve tanıkların huzurunda imzaladığı belgeye de vakfiye denirdi. Vakfiyede belirlenen koşullarda kurulan vakfın yönetimi için bir yönetici atanırdı. Bu yöneticiye mütevelli denilirdi. Mütevellinin yanına gerekirse vakfın mali işlerini yönetmek için bir görevli daha atanırdı. Osmanlı Devleti'nde başta padişahlar olmak üzere hanedan mensupları, yüksek kademeli devlet görevlileri vakıflar kurmuşlardır. Osmanlı Devleti vakıfların korunması için önlemler almış, devlete ait bir çok gelir kaynaklarının vakıflara verilmesini sağlamıştır. Böylece vakıf sistemiyle sosyal, kültürel ve dini hayatla ilgili birçok hizmet yerine getirilmiş oldu. Okul, cami, köprü, yol, imarethane, han, hamam, hastane gibi kamu hizmetleri veren kurumlar vakıflar tarafından kurulmuştur. Vakfedilen mal satılamaz ve başkasına devredilemezdi. Vakıf kuruluşları şer'i hukuk kurallarına göre yönetilir, vakıfların işleyişlerine padişahlar bile karışamazdı. Vakfın kurucusu, kuruluşun şartlarını belirleyen vakfiyeyi belde kadısı ve şahitlerin huzurunda düzenlerdi. Vakfın kuruluş sebepleri ortadan kalkmadıkça varlığı devam ederdi. Özellikle avarız vakıfları mahalle veya köylerde ihtiyaçları karşılayan, yerleşim birimlerinde bulunan cami,mescit,su yolları gibi yapıların bakım ve onarımını gerçekleştiren vakıf binalarında çalışan görevlilerin ücret ve maaşlarını ödeyen yardımlaşma kurumlarıydı. Osmanlı Devleti'nde büyük hizmetler veren vakıflar, 16. yüzyıldan sonra özelliklerini yitirmeye başladı. Bazı ailelerin, konumlarını güçlendirmek ve vergi vermemek için mallarını vakfettikleri görüldü.