Çernek Gölü'nün (Samsun) Zooplankton Faunasý

Transkript

1 Çernek Gölü'nün (Samsun) Zooplankton Faunasý 17, 67, Geliþ: Kabul: Aysel BEKLEYEN Dicle Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü, DÝYARBAKIR Beyhan TAÞ Ordu Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Perþembe-ORDU Özet Çernek Gölü, bir Ramsar alaný olarak tanýmlanan Kýzýlýrmak deltasýnýn en önemli göllerinden biridir yýlý boyunca aylýk olarak toplanan zooplanktonda Cladocera'dan 10, Copepoda' dan 3 ve Rotifera' dan 18 tane olmak üzere toplam 31 tür tespit edilmiþtir. Tespit edilen türlerden; Diaphanosoma lacustris, Daphnia longispina, Moina micrura, Pleuroxus aduncus, Alona rectangula, Leydigia leydigi, Acanthocyclops robustus ve tüm Rotifera türleri Çernek Gölü için ilk kayýttýr. Saptanan türler, daha önceki çalýþmalarla karþýlaþtýrýlmýþ ve gölün, zooplankton tür çeþitliliðinde ötrifikasyona baðlý önemli kayýplar verdiði ortaya çýkmýþtýr. Anahtar Kelimeler: Çernek Gölü, sulak alanlar, taksonomi, zooplankton. Zooplankton Fauna of Cernek Lake (Samsun) Abstract Çernek lake is one of the most important lakes of Kýzýlýrmak delta that also recognized as a Ramsar Site. During 1996, in zooplakton collected monthly, 10 cladocerans, 3 copepods and 18 rotifers, totally 31 species, have been identified. Of identified species, Diaphanosoma lacustris, Daphnia longispina, Moina micrura, Pleuroxus aduncus, Alona rectangula, Leydigia leydigi, Acanthocyclops robustus and all Rotifera species are first records for Çernek lake. Determined species have been compared with previously studies. It is obvious that lake has given important losses in zooplankton diversity by depending on eutrophication. Keywords: Çernek Lake, taxonomy, wetlands, zooplankton. GÝRÝÞ Bilindiði gibi sulak alanlar, ekolojik ve ekonomik öneme sahip nadide bölgelerdir. Orta Karadeniz bölgesinde yeralan Kýzýlýrmak Deltasý da doðal özellikleri korunmuþ çok önemli sulak alanlara sahiptir. Delta, doðal habitatlarý ve zengin biyolojik çeþitliliðiyle Ramsar alaný olarak tanýmlanmaktadýr. 310'dan fazla kuþ türü (Türkiye'de bilinen kuþ türlerinin %75'i) üreme, kýþlama ve göç için bu deltayý kullanýrlar (Hustings ve Dijk 1993). Çernek Gölü, bölgede tarým, turizm ve balýkçýlýk açýsýndan önemli bir ekosistemdir. Ancak göl ekosistemi sulama, sediment tortularý, tarým ve evsel atýklarýn suya karýþmasýyla zaman içinde gitgide bozulmaktadýr ve gölün trofi seviyesi de bu yüzden ciddi bir problemle karþý karþýyadýr. Çernek Gölü, herhangi bir tabakalaþmanýn görülmediði, rüzgarlarla iyi karýþan, sýð, 1-3 m derinlikte bir lagün gölüdür. Gölün etrafý bataklýklarla çevrilidir. Göl ekosistemlerinde besin zincirinin ikinci halkasý olan zooplankton, omurgasýz hayvanlarýn, balýklarýn ve zaman zaman da kuþlarýn besin kaynaðýdýr. Ayrýca, bazý cins ve türlerinin, içinde bulunduklarý sularýn su kalitesi, kirlilik ve ötrifikasyon durumunu belirleyici indikatör özelliði göstermeleri önemlerini daha da artýrmaktadýr. Çoðu, suyu filtre ederek beslendikleri için böylece su kolonunun temizlenmesine de hizmet ederler. Zooplankton açýsýndan delta göllerinin ekosistem dinamiklerini belirlemek için birkaç çalýþma yapýlmýþtýr. Emir (1990), yýllarý arasýnda delta göllerinden biri olan Bafra Balýk Gölü'nün rotiferlerini incelemiþ ve toplam 25 tür kaydetmiþtir. Ayný tarihler arasýnda Gündüz (1991a ve 1991b) de Balýk gölünde Copepoda'dan 7 ve Cladocera'dan 17 tür olmak üzere toplam 24 tür tespit etmiþtir yýlýna kadar da herhangi bir zooplanktonik çalýþmaya rastlanmamýþtýr. Demirkalp ve ark. (2004), 2000 yýlýnda Çernek Gölü'nün plankton kompozisyonunu inceleyerek suyun fizikokimyasal deðiþimini araþtýrmýþlar ve sonuç olarak 6 tanesi cins seviyesinde 16 zooplankton türü tanýmlayarak gölün ötrofiden hiperötrofiye doðru bir eðilim içinde olduðunu belirtmiþlerdir. Bu çalýþmanýn amacý, (1) henüz arýtma tesisleri- 24

2 Çernek Gölü'nün (Samsun) Zooplankton Faunasý nin kurulmadýðý 1996 yýlýnda Çernek Gölü'nün zooplankton tür kompozisyonunu ve mevsimsel daðýlýmýný göstermek, (2) geçen süre içinde türlerin devamlýlýðýnda meydana gelen ciddi problemleri ortaya koymaktýr. Bu çalýþma, 1996 ve 2000 yýllarý arasýnda ötrifikasyona baðlý olarak Çernek gölünün zooplankton tür kompozisyonunda meydana gelen azalmayý göstermesi açýsýndan da önem taþýmaktadýr. MATERYAL VE METOT Çernek gölü, Türkiye'nin kuzeyinde Kýzýlýrmak Deltasýnda (41º40'N and 35º46'E) yeralýr (Þekil 1). Göl, Samsun ili Bafra ilçesine 20 km uzaklýkta olup Doðanca Beldesi sýnýrlarý içindedir. Bafra ilçesinin en büyük göllerinden biri olan Çernek Gölü, 589 hektar yüzey alanýna sahiptir. Gölle baðlantýlý birçok drenaj kanallarý vardýr. Göl tabaný gri renkli çamur, kum ve çürümüþ organik madde ile kaplýdýr. Delta üzerinde ayrýca 5 göl (Balýk, Uzun, Liman, Gýcý ve Tatlý) ve benzer orijinli bataklýklar da bulunur. Bölge Karadeniz iklimine sahiptir. Ýklim; yaz aylarýnda sýcak ve yaðýþlý kýþ aylarýnda da ýlýk ve nemlidir. Deltada 1996 yýlý süresince ortalama yýllýk sýcaklýk, 13,2 C, ortalama yýllýk yaðýþ miktarý 777,9 mm olarak kaydedilmiþtir. En soðuk aylar Ocak ve Þubat, en sýcak aylar da Temmuz ve Aðustos' tur (Kutbay ve Kýlýnç 1995). Çernek Gölü'nün zooplanktonu, 1996 yýlýnýn Ocak ve Aralýk aylarý arasýnda, üç ayrý istasyondan aylýk periyotlarla toplanmýþtýr. Örnekleme istasyonlarýnýn derinliði yaklaþýk 1,5 m dir. Ancak kýþ aylarýnda su seviyesi 2-3 m artmýþtýr. Aylýk örnekler, 2 lt kapasiteli Hydro-Bios marka su örnekleyicisi ve 55 µ göz açýklýðýna sahip Hydro-Bios marka plankton kepçesi kullanýlarak vertikal ve horizontal olarak toplanmýþ ve materyal %4 formaldehid solüsyonunda saklanmýþtýr. Türlerinin tanýmlanmasýnda Rylov (1963), Scourfýeld ve Harding (1966), Flössner (1972), Harding ve Smith (1974), Kolisko (1974), Smirnov (1974), Kiefer (1978), Koste (1978), Negrea (1983) ve Segers (1995)'in eserlerinden yararlanýlmýþtýr. BULGULAR VE TARTIÞMA 1996 yýlý süresince yaptýðýmýz çalýþmada; Çernek Gölü'nde Cladocera'dan 10, Copepoda'dan 3 ve Rotifera'dan 18 tane olmak üzere toplam 31 tür tespit edilmiþtir. Bu türler Tablo 1'de gösterilmiþtir. Tür çeþitliliðinde, rotiferler toplam tür sayýsýnýn %58' i ile en baskýn grup olmuþtur. Rotiferleri %32,2 ile kladoserler izlemiþtir. En fazla türle temsil edilen familya, Rotifera'dan Brachionidae (7 tür) olurken Þekil 1. Türkiye'nin Karadeniz kýyýsýnda yer alan Kýzýlýrmak deltasýnýn coðrafik konumu ve Çernek gölünün örnekleme istasyonlarý. onu, Cladocera'dan Daphniidae ve Chydoridae (4 tür) familyalarý izlemiþtir. Tespit edilen türlerden; Diaphanosoma lacustris, Daphnia longispina, Moina micrura, Pleuroxus aduncus, Alona rectangula, Leydigia leydigi, Acanthocyclops robustus ve tüm Rotifera türleri Cernek Gölü için ilk kayýttýr. Türlerin mevsimsel daðýlýmý da Tablo 1'de gösterilmiþtir yýlý süresince Chydorus sphaericus, Acanthocyclops robustus, Brachionus calyciflorus, Keratella quadrata, Polyarthra vulgaris ve Filinia longiseta planktonda en sýk karþýlaþýlan türler olmasýna karþýn Diaphanosoma lacustris, Leydigia leydigi, Keratella cochlearis, Mytilina mucronata, Lecane (Monostyla) bulla, Trichocerca stylata ve Asplanchna sieboldi türlerine sadece birer ay rastlanmýþtýr. En fazla tür sayýsý ilkbahar ve yaz aylarýnda görülmüþtür. Mart ayý tür sayýsý (19 tür) ve zooplankton yoðunluðu açýsýndan en zengin ay olurken, zooplankton miktarýnýn en az görüldüðü Ekim ayýnda sadece 7 türe rastlanmýþtýr. Gölde zooplankton yoðunluðu Mayýs ayýndan itibaren düþmeye baþlamýþ, özellikle Temmuz, Aðustos, Eylül ve Ekim aylarýnda oldukça bariz bir þekilde gözlemlenen ötrifikasyona baðlý olarak hem tür sayýsýnda hem de tür yoðunluklarýnda belirgin olarak düþme kaydedilmiþtir. Alg patlamalarýnýn yaþandýðý bu aylarda, küçük vücutlu türler (özellikle rotiferler) zooplanktonun en baskýn temsilcileri olmuþtur. Cernek Gölü rotiferlerinden Brachionus plicatilis (O.F.Müller) ve Hexarthra fennica (Levander), tuzlu sularýn indikatör türleri olarak bilinmektedir (Saksena 1987). B. plicatilis Çernek Gölü'nün yaygýn türlerinden biri olarak görülmesine karþýn, H. fennica nispeten sýcak aylarda bulunmuþtur. Çernek ve Balýk göllerinde çeþitli araþtýrýcýlar 25

3 A. BEKLEYEN, B. TAÞ Tablo 1. Çernek gölünde tespit edilen zooplankton türlerinin aylýk daðýlýþlarý ve bolluðu. A: az, B: sýk, C: bol 26

4 Çernek Gölü'nün (Samsun) Zooplankton Faunasý tarafýndan tespiti yapýlan zooplankton türlerinin karþýlaþtýrmalý listesi Tablo 2' de gösterilmiþtir. Emir (1990) ve Gündüz (1991a,b), Çernek Gölü'ne yaðýþlý mevsimlerde doðal kanallarla baðlantý kuran Balýk Gölü'ndeki yaptýklarý incelemelerde toplam 49 zooplankton türü kaydetmiþlerdir. Bu türlerden; Brachionus angularis, Brachionus calyciflorus, Keratella cochlearis, Keratella quadrata, Keratella tropica, Notholca acuminata, Polyarthra vulgaris, Asplanchna sieboldi, Filinia longiseta, Daphnia magna, Daphnia galeata, Daphnia longispina, Simocephalus vetulus, Moina micrura, Pleuroxus aduncus, Alona rectangula, Leydigia leydigi, Cyclops vicinus, Acanthocyclops robustus ve Eurytemora velox, 1996 planktonunda da bulunmaktadýr. Demirkalp ve ark. (2004) ise Nisan- Kasým 2000 tarihleri arasýnda Çernek Gölü'nde yaptýklarý ekolojik ve planktonik araþtýrmada zooplanktonda altýsý cins seviyesinde toplam 16 tür tespit etmiþlerdir. Bunlardan; Daphnia magna, Daphnia galeata, Simocephalus vetulus, Chydorus sphaericus, Cyclops vicinus ve Eurytemora velox, 1996 materyalinde de tespit edilmiþtir. Ancak 2000 planktonunda tespiti yapýlan Daphnia ulomskii, Daphnia curvirostris, Bosmina longirostris, Ceriodaphnia Tablo 2. Çernek gölünde ve gölle yaðýþlý mevsimlerde baðlantýlý olan Balýk gölünde çeþitli araþtýrýcýlar tarafýndan kaydedilen türler ile bu çalýþmada tespit edilen zooplankton türleri. *: Cins düzeyinde tespit edilmiþ olup türü bilinmemektedir. 27

5 A. BEKLEYEN, B. TAÞ Tablo 2. Devamý. *: Cins düzeyinde tespit edilmiþ olup türü bilinmemektedir. 28

6 Çernek Gölü'nün (Samsun) Zooplankton Faunasý Tablo 2. Devamý. *: Cins düzeyinde tespit edilmiþ olup türü bilinmemektedir. dubia türleri, 1996 planktonunda görülmemiþtir. Bu çalýþmanýn bulgularý ile yukarýdaki araþtýrýcýlarýn sonuçlarý karþýlaþtýrýldýðýnda türlerin devamlýlýðýnda ciddi sorunlar olduðu görülmektedir. Tablo 2'den de anlaþýldýðý üzere Çernek Gölü'nün zooplankton tür sayýsýnda önemsenecek miktarda azalma meydana gelmiþtir. Buna karþýn Daphnia magna, Daphnia galeata, Simocephalus vetulus, Cyclops vicinus ve Eurytemora velox türleri hem bu çalýþmanýn hem de diðer araþtýrmalarýn ortak türleri olup Çernek Gölü'nde devamlýlýklarýný sürdürmüþlerdir. Taþ ve ark. (2002), yýllarý arasýnda Çernek Gölü'nde yaptýklarý bir araþtýrmada fitoplankton türlerinin kompozisyonu ve yoðunluðu açýsýndan Çernek Gölü'nün ötrofik karakterde bir göl olduðunu, Demirkalp ve ark. (2004) da Çernek Gölü'nün hipertrofi eðilimli, güçlü ötrofikasyon potansiyeline sahip bir lagün gölü olduðunu rapor etmiþlerdir. Bu çalýþma ile elde ettiðimiz sonuçlar da Çernek Gölü'nün ötrofik karakterde bir göl olduðunu desteklemektedir. Çünkü 1996 yýlý boyunca zooplanktonun en yaygýn türleri olarak karþýlaþýlan Chydorus sphaericus, Acanthocyclops robustus, Brachionus calyciflorus, Keratella quadrata, Polyarthra vulgaris ve Filinia longiseta ötrofik göllerin tipik indikatör türleri olarak bilinmektedir (Saksena 1987, Michaloudi 1997, Haberman 1998). Ayrýca, Çernek Gölü'nde tür kompozisyonu ve bolluklarý açýsýndan rotifer ve kladoserlerin oraný kopepodlarýn oranýndan genel olarak daha fazladýr. Haberman (1998), bu durumun ötrofik göllerin tipik özelliklerinden biri olduðunu belirtmiþtir. Drenaj kanallarý, özellikle de gölün güneyinde yeralan Badut kanalý göle laðým taþýmasý nedeniyle ciddi bir tehdit oluþturmaktadýr. Gölün sýðlýðý, sýcaklýk ve primer üretim zooplankton tür kompozisyonunu etkileyen temel faktörlerdir. Ancak göl ekosistemi sulama, sediment tortularý, tarým ve evsel atýklarýn suya karýþmasýyla zaman içinde gitgide bozulmaktadýr ve gölün trofi seviyesi de bu yüzden ciddi bir problemle karþý karþýyadýr. Bu çalýþma, 1996 ve 2000 yýllarý arasýnda Çernek Gölü'nün zooplankton faunasýnda meydana gelen deðiþimi göstermek açýsýndan önem taþýmaktadýr. Hipertrofi eðilimli gölde yaþanan kirlilik türlerin devamlýlýðýný tehdit etmektedir. Bu yüzden Çernek Gölü'ndeki deðiþimlerin bir izleme programý ile takip edilmesi gerekmektedir. KAYNAKLAR Demirkalp Y, Çaðlar S, Saygý (Baþbuð) Y, Gündüz E, Kaynaþ S, Kýlýnç S (2004) Preliminary limnological assessment on the shallow lagoon lake Çernek (Samsun, Turkey): plankton composition and in relation to physical and chemical variables. Fresenius Environmental Bulletin 13, Emir N (1990) Samsun Bafra gölü Rotatoria faunasýnýn taksonomik yönden incelenmesi. Doða- Turkish Journal of Zoology. 14, Flössner D (1972) Krebstiere Crustacea kiemen und blattfüsser Branchiopoda Fischlause Branchiura tierwelt Deutschlands. Gustav Fischer Verlag, Jena. Gündüz E (1991a) Bafra Balýkgölü'nün (Balýkgölü-Uzungöl) Cladocera türleri üzerine taksonomik bir çalýþma. Doða-Turkish Journal of Zoology 15, Gündüz E (1991b) Bafra Balýkgölü'nün (Balýkgölü-Uzungöl) Calanoida ve Cyclopoida (Copepoda) türleri üzerine taksonomik bir çalýþma. Doða-Turkish Journal of Zoology 15,

7 A. BEKLEYEN, B. TAÞ Haberman J (1998) Zooplankton of lake Vortsjarv. Limnologica 28, 1, Harding JP, Smith WA (1974) A Key the British freshwater Cyclopoid and Calanoid Copepods. Freshwater Biol. Ass. Sci. Publ. no.18 (2 nd ed.),westmorland. Hustings F, Dijk V (1993) Bird census in the Kýzýlýrmak Delta, Turkey in spring WIWO-report 45, Zeist. Kiefer F (1978) Das Zooplankton der binengewasser 2. teil freilebende Copepoda. Die binengewasser band XXVI, E. Schweizerbant sche Verlasbuchhandlung, Stuttgart. Kolisko R (1974) Plankton rotifers biology and taksonomy. Biological Station Lunz of The Austrian Academy of Science, Stuttgart. Koste W (1978) Die Radertiere Mitteleuropas, I. Textband, Berlin, Stuttgart. Kutbay G, Kýlýnç M (1995) A phytosociological and ecological investigation on Bafra Nebyan Mountain and its environs. Turkish Journal of Botany 19, Michaloudi E, Zarfdjian M, Economidis PS, (1997) The zooplankton of lake Micri Prespa. Hydrobiologia 351, Negrea T (1983) Fauna Repubblici Socialiste Romania Crustacea Cladocera. Academia Repubblici Socialiste Romania, Bucureþti. Rylov M (1963). Fauna of the U.S.S.R. Crustacea freshwater Cyclopoida, I.P.S.T. no: 3, Jerusalem. Saksena D (1987) Rotifers as indicators of water quality. Acta Hydrobiologica. 15, Scourfýeld J, Harding P (1966) A key to the British freshwater Cladocera. Freshwater Biological Association Scientific Publications no: 52, Westmorland. Segers H (1995) Rotifera. Vol. 2, The Lecanidae (Monogononta). In: Dumont HJF, Nogrady T (eds), Guides to the Identification of the Microinvertebrates of the Continental Waters of the World 6, SPB Academic Publishing, The Hague, Smirnov NN (1974) Fauna of the U.S.S.R. Crustacea Chydoridae. I.P.S.T. no: 2, Jerusalem. Taþ B, Gönülol A, Taþ E (2002) A study on the seasonal variation of the phytoplankton of Lake Çernek (Samsun-Turkey). Turkish Journal of Fisheries and Aquatic Sciences 2,