TEİAŞ TÜRKİYE ELEKTRİK İLETİM A.Ş. GENEL MÜDÜRLÜĞÜ. 154 kv ARDAHAN OLUR ENERJİ İLETİM HATTI NİHAİ ÇED RAPORU

Transkript

1 TEİAŞ TÜRKİYE ELEKTRİK İLETİM A.Ş. GENEL MÜDÜRLÜĞÜ 154 kv ARDAHAN OLUR ENERJİ İLETİM HATTI NİHAİ ÇED RAPORU ARDAHAN İLİ MERKEZ, GÖLE İLÇESİ İLE ERZURUM İLİ OLUR İLÇESİ EKİM 2013

2 PROJE SAHİBİNİN ADI Türkiye Elektrik İletim A.Ş. Genel Müdürlüğü (TEİAŞ) ADRESİ Nasuh Akar Mah. Türkocağı Cad. No: Çankaya/ANKARA TELEFON VE FAKS NUMARALARI Tel : 0 (312) Faks: 0 (312) PROJENİN ADI 154 kv Ardahan-Olur Enerji İletim Hattı PROJE BEDELİ PROJE İÇİN SEÇİLEN YERİN AÇIK ADRESİ (İLİ, İLÇESİ, MEVKİİ) EİH : TL Ardahan İli Merkez, Göle İlçesi İle Erzurum İli Olur İlçesi PROJE İÇİN SEÇİLEN YERİN KOORDİNATLARI, ZONE Projeye Ait Koordinatlar Devam Eden Sayfada Verilmiştir PROJENİN ÇED YÖNETMELİĞİ KAPSAMINDAKİ YERİ (SEKTÖRÜ, ALT SEKTÖRÜ) EK-I Listesi kv (Kilovolt) ve Üzeri Gerilimde 15 km den Uzun Enerji İletim Tesisleri (İletim Hattı, Trafo Merkezi, Şalt Sahaları) ÇED RAPORUNU HAZIRLAYAN KURULUŞUN/ÇALIŞMA GRUBUNUN ADI Türkiye Elektrik İletim A.Ş. Genel Müdürlüğü (Yeterli Belge No: 179, Veriliş Tarihi: ) ÇED RAPORUNU HAZIRLAYAN KURULUŞUN/ÇALIŞMA GRUBUNUN ADRESİ, TELEFON VE FAKS NUMARALARI Nasuh Akar Mah. Türkocağı Cad. No: Çankaya/ANKARA Tel : 0 (312) Faks : 0 (312) ÇED RAPORUNUN SUNUM TARİHİ (GÜN, AY, YIL) / /2013 i

3 Nokta No Koor. Sırası: Sağa, Yukarı Datum: ED-50 Türü: UTM D.O.M.: 45 Zon: 38 Ölçek Fak.: 6 derecelik Koor. Sırası: Enlem, Boylam Datum: WGS-84 Türü: Coğrafik D.O.M.: - Zon: - Ölçek Fak.: - N.D , , S , , S , , S , , S , , S , , S , , S , , S , , S , , S , , S , , S , , S , , S , , S , , S , , S , , S , , N.D , , ii

4 İÇİNDEKİLER Sayfa No ŞEKİLLER DİZİNİ Sayfa No... ix BÖLÜM I: PROJENİN TANIMI VE AMACI (Proje Konusu Faaliyetin Tanımı, Ömrü, Hizmet Amaçları, Pazar veya Hizmet Alanları ve Bu Alan İçerisinde Ekonomik ve Sosyal Yönden Ülke, Bölge ve/veya İl Ölçeğinde Önem ve Gereklilikleri)... 1 BÖLÜM II: PROJE İÇİN SEÇİLEN YERİN KONUMU... 5 II.1. Hat Güzergâhının Arazi Kullanım Haritası Üzerinde Gösterimi, Yerleşim Alanlarına Mesafesi, Mevcut Arazi Kullanım Haritası veya Kroki Üzerinde Gösterimi, Hat Güzergâhı ve Yakın Çevresinde Bulunan Tarım, Sanayi ve Koruma Alanlarının, Sağlık Koruma Bandı nın Harita Üzerinde Gösterilmesi, Mesafelerin Belirtilmesi, Alanın/Yakın Çevresinin Panoramik Fotoğraflandırılması,1/25000 Ölçekli Toğoğrafik Harita Üzerinde Direk Yerlerinin, Yol Güzergahlarının Etki Alanının ve Koridorun Gösterilmesi ve Koordinatlarına Yer Verilmesi... 5 II.2. Hat Güzergahı İçin Seçilen Yer ve Kullanılan Teknoloji Alternatifleri II.3. Proje Kapsamındaki Faaliyet Ünitelerinin Konumu (bütün idari ve sosyal ünitelerin, teknik alt yapı ünitelerinin ve varsa diğer ünitelerin proje alanı içindeki konumlarının vaziyet planı üzerinde gösterimi) BÖLÜM III PROJE EKONOMİK VE SOSYAL BOYUTLARI III.1. Projenin Gerçekleşmesi İle İlgili Finans Kaynakları III.2. Proje Bedeli III.3. Projenin Gerçekleşmesi İle İlgili İş Akım Şeması veya Zamanlama Tablosu III.4. Projenin Fayda-Maliyet Analizi III.5. Proje Kapsamında Olmayan Ancak Projenin Gerçekleşmesine Bağlı Olarak, Yatırımcı Firma veya Diğer Firmalar Tarafından Gerçekleştirilmesi Tasarlanan Diğer Ekonomik, Sosyal ve Altyapı Faaliyetleri III.6. Kamulaştırma (Kamulaştırılacak alanların 1/ lik Harita Üzerinde Gösterimi, Mevcut Kullanım ve Mülkiyet Durumu, İstimlak ve İzin İrtifak Hakkı ile İlgili Bilgi Verilmesi) III.7. Projeye İlişkin İzin Prosedürü (ÇED Sürecinden Sonra Alınacak İzinler) III.8. Proje ile İlgili Olarak Bu Aşamaya Kadar Gerçekleştirilmiş Olan İş ve İşlemlerin Kısaca Açıklanması, Zamanlama Tablosu III.9. Diğer Hususlar BÖLÜM IV: PROJEDEN ETKİLENECEK ALANIN BELİRLENMESİ VE BU ALAN İÇİNDEKİ MEVCUT ÇEVRESEL ÖZELLİKLERİN AÇIKLANMASI IV.1. Projeden Etkilenecek Alanın Belirlenmesi, (Etki Alanının Nasıl ve Neye Göre Belirlendiği Açıklanacak ve Etki Alanı Harita Üzerinde Gösterilecek) ii

5 IV.2. Fiziksel ve Biyolojik Çevrenin Özellikleri ve Doğal Kaynakların Kullanımı IV.2.1. Hat Güzergahının Jeolojik Özellikleri (Tektonik Hareketler, Topografik Özellikler, Mineral Kaynaklar, Heyelan, Benzersiz Oluşumlar, Çığ, Sel, Kaya Düşmesi vb. 1/ lik Jeoloji Haritası ve Kesitler) IV.2.2. Hat Güzergahındaki Yeraltı ve Termal Su Kaynaklarının Hidrojeolojik Özellikleri (Su Seviyeleri, Miktarları, Emniyetli Çekim Değerleri, Kaynakların Debileri, Halen Mevcut ve Planlanan Kullanımı, Faaliyet Alanına Mesafeler) IV.2.3. Yüzeysel Su Kaynaklarının Hidrolojik Mevcut ve Planlanan Kullanımı, (İçme, Kullanma, Sulama Suyu, Elektrik Üretimi, Baraj, Göl, Gölet, Su Ürünleri İstihsali, Su Yolu Ulaşımı Tesisleri, Turizm, Spor ve Benzeri Amaçlı Su ve/veya Kıyı Kullanımları, Diğer Kullanımlar Faaliyet Alanına Mesafeler ) IV.2.4. Toprak Özellikleri ve Kullanım Durumu (Toprağın Arazi Kullanım Kabiliyeti Sınıflaması, Erozyon, Mera, Çayır, Toprağın Mevcut Kullanım Durumları vb.), (5403 Sayılı Toprak Koruma ve Arazi Kullanım Kanununa Göre Gerekli İzinlerin Alınması) IV.2.5. Tarım Alanları (Tarımsal Gelişim Proje Alanları, Özel Mahsul Plantasyon Alanları, Sulu ve Kuru Tarım Arazilerinin Büyüklüğü, Ürün Desenleri ve Bunların Yıllık Üretim Miktarları) IV Mera Vasfında Olan Yerler Mevcutsa 4342 Sayılı Mera Kanunu Hükümleri, zeytinlik olan yerler için 3573 sayılı Zeytinlerin Islahı ve Yabanilerinin Aşılattırılması ve ek 4086 sayılı Zeytincilik Kanunu hükümleri ile 1380 Sayılı Su Ürünleri Kanunu Hükümlerine Göre İrdelenmesi IV Arazi Vasfı İle İlgili Bilgiler Arazi Mülkiyet Durumu (Tapu Kayıtları), 1/ Ölçekli ve 1/5.000 Ölçekli Alanların İşaretlenmiş Olduğu Onaylı (Koordinatlı) Harita ve Vaziyet Planı Faaliyet Alanının Bulunduğu Sahanın Valilik veya Belediye Tarafından Doğruluğu Onaylanmış 1/ Ölçekli Çevre Düzeni Planı veya Uygulama İmar Planı Üzerinde Gösterilmesi IV.2.6. Orman Alanları (Orman alan miktarı (m 2 ), ağaç türleri ve miktarları, kapladığı alan büyüklükleri ve kapalılığı bunların mevcut ve planlanan koruma ve /veya kullanım amaçları, proje sahasının işaretlendiği 1/ ölçekli Meşcere haritası, Orman Bölge Müdürlüğünün görüşü ile ÇED inceleme değerlendirme formu, 6831 Sayılı Orman Kanununun 17. maddesi gereğince izin alınacagının girilmesi, orman alanı sınırları dışında ise en yakın orman alanı mesafesinin girilmesi v.b. ) IV.2.7. Koruma Alanları (Milli Parklar, Tabiat Parkları, Sulak Alanlar, Tabiat Anıtları, Tabiatı Koruma Alanları, Yaban Hayatı Koruma Alanları, Biyogenetik Rezerv Alanları, Biyosfer Rezervleri, Doğal Sit ve Anıtlar, Arkeolojik, Tarihi, Kültürel Sitler, Özel Çevre Koruma Bölgeleri, Özel Koruma Alanları, Turizm Alan ve Merkezleri, Mer a Kanunu Kapsamındaki Alanlar, Proej Alanı ve Yakın Çevresinde Varsa Korunan Alanların iii

6 1/ Ölçekli Harita Üzerinde Gösterimi ) IV.2.8. Flora ve Fauna (Türler, Endemik Özellikle Lokal Endemik Bitki Türleri, Doğal Olarak Yaşayan Hayvan Türleri, Ulusal ve Uluslararası Mevzuatla Koruma Altına Alınan Türler, Nadir ve Nesli Tehlikeye Düşmüş Türler ve Bunların Yaşama Ortamları, Av Hayvanlarının Adları, Populasyonları ve Bu Türler İçin Alınan Merkez Av Komisyonu Kararları) Proje Alanı Üzerindeki Vejetasyon Tiplerinin ve Örnekleme Alanlarının Bir Harita Üzerinde Gösterilmesi, Projede Faaliyetten Etkilenecek Canlılar İçin Alınması Gereken Koruma Tedbirleri (İnşaat ve İşletme Aşamalarında). (Flora ve Fauna Arazi Çalışmasının Hangi Tarihlerde ve Kim Tarafından Yapıldığının Belirtilmesi) Hat Boyunca Kuş Göç Yollarının Olup Olmadığının Belirtilmesi Varsa Önlemler, Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği Çerçevesinde ve Yaban Hayatı bakımından Gerekli Önlemler IV Flora IV Fauna IV.2.9. Devletin Yetkili Organlarının Hüküm ve Tasarrufu Altında Bulunan Araziler (Askeri Yasak Bölgeler, Kamu Kurum ve Kuruluşlarına Belirli Amaçlarla Tahsis Edilmiş Alanlar, Tarih ve Sayılı Resmi Gazetede Yayınlanan 7/16349 Sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile Sınırlandırılmış Alanlar vb.) IV Diğer Özellikler IV.3. Sosyo-Ekonomik Çevrenin Özellikleri IV.3.1. Ekonomik Özellikler (Enerjinin İletildiği Yörenin Ekonomik Yapısını Oluşturan Başlıca Sektörler) IV.3.2. Nüfus (Yöredeki Kentsel ve Kırsal Nüfus, Nüfus Hareketleri, Göçler, Nüfus Artış Oranları, Diğer Bilgiler) IV.3.3. Yöredeki Sosyal Altyapı Hizmetleri (Eğitim, Sağlık, Kültür Hizmetleri ve Bu Hizmetlerden Yararlanılma Durumu) IV.3.4. Proje Alanı ve Yakın Çevresindeki Kentsel ve Kırsal Arazi Kullanımları (Yerleşme Alanlarının Dağılımı, Mevcut ve Planlanan Kullanım Alanları, Bu Kapsamda Sanayi Bölgeleri, Konutlar, Turizm Alanları vb.) IV.3.5. Diğer Özellikler BÖLÜM V: PROJENİN BÖLÜM IV TE TANIMLANAN ALAN ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ VE ALINACAK ÖNLEMLER (Bu Bölümde Projenin Fiziksel ve Biyolojik Çevre Üzerine Etkileri Tanımlanır Bu Etkileri Önlemek En Aza İndirmek ve İyileştirmek İçin Alınacak Yasal, İdari ve Teknik Önlemler V.1 ve V.2 Başlıkları İçin Ayrı Ayrı ve Ayrıntılı Şekilde Açıklanır.) V.1. Hat Güzergahı Boyunca Arazinin Hazırlanması, İnşaat ve Tesis Aşamasındaki Faaliyetler, Fiziksel ve Biyolojik Çevre Üzerine Etkileri ve Alınacak Önlemler V.1.1. Arazinin Hazırlanması İçin Yapılacak İşler Kapsamında Nerelerde ve Ne Kadar iv

7 Alanda Hafriyat Yapılacağı, Hafriyat Sırasında Kullanılacak Malzemelerden Parlayıcı, Patlayıcı, Tehlikeli ve Toksik Olanların Taşınımları, Depolanmaları ve Kullanımları, V.1.2. Hafriyat Artığı Toprak, Taş, Kum vb. Maddelerin Nerelere Taşınacakları veya Hangi Amaçlar İçin Kullanılacakları, V.1.3. Nakil Hatlarına Ait Servis Yollarının İnşası İle İlgili İşlemler; Kullanılacak Malzemeler V.1.4. İletim Hatları ve Trafo Merkezi İnşası ile İlgili İşlemler, V.1.5. İnşaat Esnasında Kırma, Öğütme, Taşıma ve Depolama Gibi Toz Yayıcı İşlemler V.1.6. Proje Kapsamında Oluşacak Katı Atık Miktarı ve Özellikleri, Nasıl Bertaraf Edileceği,84 V.1.7. Proje Kapsamında Kullanılacak Su Miktarları, Nereden ve Nasıl Temin Edileceği, Bu Suların Kullanımı Sonucu Oluşacak Atık Suların Hangi İşlemlerden Sonra Hangi Alıcı Ortama Nasıl Verileceği ve Bu Suların Özellikleri, V.1.8. Enerji İletim Hatlarında Yapılacak Topraklama İle İlgili İşlemler V.1.9. Arazinin Hazırlanması ve Tesislerin İnşası Sırasında Yapılacak İşler Nedeni ile Meydana Gelecek Gürültünün Kaynakları ve Seviyesi V Arazi Hazırlık ve İnşaat Aşaması V İşletme Aşaması V Arazinin Hazırlanması ve İnşaat Alanı İçin Gerekli Arazinin Temini Amacıyla Ortadan Kaldırılacak Tabii Bitki Türleri ve Ne Kadar Alanda Bu İşlerin Yapılacağı, V Arazinin Hazırlanması ve İnşaat Alanı İçin Gerekli Arazinin Temini Amacıyla Elden Çıkarılacak Tarım Alanlarının Büyüklüğü, Bunların Arazi Kullanım Kabiliyetleri ve Tarım Ürün Türleri, Tarımsal Amaçlı Arazi Kullanım İzni V Arazinin Hazırlanması ve İnşaat Alanı İçin Gerekli Arazinin Temini Amacıyla Kesilecek Ağaçların Tür ve Sayıları, Meşçere Tipi, Kapalılığı, Orman Alanları Üzerine Olası Etkiler ve Alınacak Tedbirler, Orman Alanı Başlığı Altında Orman Alanları İçin Kamulaştırmanın Söz Konusu Olmadığının Belirtilerek Bu Alanlarda 6831 Sayılı Orman Kanununu 17. Maddesi Gereğince İzin Alınacağı V Arazinin Hazırlanmasından Başlayarak Ünitelerin Faaliyete Açılmasına Dek Yerine Getirilecek İşlerde Çalışacak Personel için Kurulacak Şantiye Alanı ve Diğer Teknik/Sosyal Altyapı İhtiyaçlarının Nerelerde ve Nasıl Temin Edileceği, V Hat güzergahı, Trafo Merkezi ve Yakın Çevresinde Yeraltı ve Yerüstünde Bulunan Kültür ve Tabiat Varlıklarına (Geleneksel Kentsel Dokuya, Arkeolojik Kalıntılara, Korunması Gerekli Doğal Değerlere) Materyal Üzerindeki Etkilerinin Şiddeti ve Yayılım Etkisinin Belirlenmesi V Arazinin Hazırlanmasından Başlayarak Ünitelerin Faaliyete Açılmasına Dek Sürdürülecek İşlerden, İnsan Sağlığı ve Çevre için Riskli ve Tehlikeli Olanlar V Elektromanyetik alanın biyolojik çeşitliliğe olası etkilerinin ve alınması gerekli v

8 tedbirlerin değerlendirilmesi, V Taşkın Önleme ve Drenaj İle İlgili İşlemler (Derelerin Üzeri Kapatılmayacak Dere Yataklarına, Baraj Gölüne Hafriyat, Molozlar ve Her Türlü Atık Malzemenin Dökülmeyeceğinin Taahhüt Edilmesi) V Hat Güzergâhı Boyunca Boyunca Mevcut Dere Geçişleri (Dere Yataklarını Üstten Kesecek EİH Yüksekliği Temizlik Yapacak İş Makinelerinin boom yüksekliğini Karşılayacak Seviyede Olmalı, Mevcut Dere ve Kuru Dereleri Etkilemeyeceğinin Raporda Taahhüt Edilmesi.) (EİH Güzergahı Boyunca Pilon Yerlerinin Yada Sabit Tesis Gibi Yapıların Dere Şev Kenarlarından İtibaren En Az 10 Metre Mesafede Tesis Edilmesi.) V Hat Güzergâhı Boyunca Dere Geçişlerinde Direk Yerleri Seçilirken Mevcut Yolların Kullanılması, Yeni Açılacak Ulaşım Yolları Tespit Edilirken Sulama Tesislerinden (Kanal, Kanalet) Kaçınılmalı ve Tesislere Zarar Verilmememlidir V Enerji İletim Hattının Ardahan İl Sınırları İçerisinde Kalan S-2,S-3,S-4, ve S-5 Direklerin Ardahan Platosundaki Tarım Arazilerinden Geçtiği ve Tarımsal Aktiviteleri Bozacağı Gerekçesiyle Bahse Konu Direklerin Şu Anki Hattın Kuzeyinden (Dağ Yamaçlarından) Geçirilmesinin Uygun Olacağı V Diğer Faaliyetler V.2. Projenin İşletme Aşamasındaki Faaliyetler, Fiziksel ve Biyolojik Çevre Üzerine Etkileri ve Alınacak Önlemler V.2.1. Hat Güzergahı Temel Yapıların (Direkler, İzolatörler, İletkenler, Kuleler vb.) Diğer Ünitelerin Özellikleri, Boyutları, Kapasiteleri vb. Diğer Bilgiler, V.2.2. Hat Güzergahının Bakımı İçin Ne Gibi İşlemler Yapılacağı, Kullanılacak Malzemeler, Çıkacak Atıkların Tür ve Miktarları, Özellikleri, Boyutları, Özellikleri ve Nasıl Bertaraf Edileceği V.2.3. Hattan Kaynaklanan Elektrik ve Magnetik Alan Şiddetleri, Etkileri, Ulusal ve Uluslararası Standartlar ile Kıyaslanması, Olası Etkilerinin İnsan Sağlığı ve Çevre Açısından Değerlendirilmesi ve Alınacak Önlemlerin Belirtilmesi, En Yakın Yerleşim Yerine ve Meskun Mesafeye Etkilerinin Değerlendirilmesi V.2.4. Hattın Haberleşme İle İlgili Tesislere (PTT Hatları, Radyo, TV Vericileri vs.) Etkileri114 V.2.5. Orman Alanlarına Olabilecek Etki ve Bu Etkilere Karşı Alınacak Tedbirlerin Tanımlanması, Orman Yangınlarına Karşı Alınacak Önlemler Bitkisel Toprak ile Ekonomik Değeri Olmayan Hafriyet Malzemelerinin Ayrı Ayrı Depolanması, (Projenin Orman Alanından Geçen Bölümünde Direk Sayısının Girilmesi V.2.6. Hattın bölgedeki Sulak Alanlara Etkileri, ( Proje Alanı İçindeki Mevcut Olan Dere Yatakları Korunmalı, Bu Dere Yataklarına Hiçbir Şekilde Müdahele Yapılmayacağının Taahhüdü) vi

9 V.2.7. Diğer Faaliyetler V.3. Projenin Çevresel Fayda Maliyet Analizi BÖLÜM VI: İŞLETME FAALİYETE KAPANDIKTAN SONRA OLABİLECEK VE SÜREN ETKİLER VE BU ETKİLERE KARŞI ALINACAK ÖNLEMLER VI.1. Arazi Islahı VI.2. Diğer Çalışmalar BÖLÜM VII: PROJENİN ALTERNATİFLERİ (Bu Bölümde Yer Seçimi, Teknoloji ve Alınacak Önlemlerin Alternatiflerin Karşılaştırılması Yapılacak ve Tercih Sıralaması Yapılacaktır.) BÖLÜM VIII: İZLEME PROGRAMI VIII.1 Faaliyetin İnşaatı İçin Önerilen İzleme Programı, Faaliyetin İşletmesi ve İşletme Sonrası İçin Önerilen İzleme Programı ve Acil Müdahale Planı (Doğal Afetler Riski İçin Ne Gibi Önlemler Alınacağı) VIII.2. ÇED Olumlu Belgesinin Verilmesi Durumunda, Yeterlik Tebliği nde Yeterlilik Belgesi Alan Kurum/Kuruluşların Yükümlülükleri Başlığının Dördüncü Maddesinde Yer Alan Hususların Gerçekleştirilmesi ile İlgili Program BÖLÜM IX: HALKIN KATILIMI (Projeden Etkilenmesi Muhtemel Yöre Halkının Nasıl ve Hangi Yöntemlerle Bilgilendirildiği, Proje ile İlgili Halkın Görüşlerinin ve Konu ile İlgili Açıklamaların ÇED Raporuna Yansıtılması) BÖLÜM X: YUKARIDAKİ BAŞLIKLAR ALTINDA VERİLEN BİLGİLERİN TEKNİK OLMAYAN BİR ÖZETİ (Projenin İnşaat ve İşletme Aşamalarında Yapılması Planlanan Tüm Çalışmaların ve Çevresel Etkiler için Alınması Öngörülen Tüm Önlemlerin, Mümkün Olduğunca Basit, Teknik Terim İçermeyecek Şekilde ve Halkın Anlayabileceği Sadelikte Anlatılması) BÖLÜM XI: SONUÇLAR (Yapılan Tüm Açıklamaların Özeti, Projenin Önemli Çevresel Etkilerinin Sıralandığı ve Projenin Gerçekleşmesi Halinde Olumsuz Çevresel Etkilerin Önlenmesinde Ne Ölçüde Başarı Sağlanabileceğinin Belirtildiği Genel Bir Değerlendirme, Proje Kapsamında Alternatifler Arası Seçimler ve Bu Seçimlerin Nedenleri) EKLER EKLER (Raporun Hazırlanmasında Kullanılan ve Çeşitli Kuruluşlardan Sağlanan Bilgi, Belge ve Tekniklerden Rapor Metninde Sunulamayanlar) vii

10 TABLOLAR DİZİNİ Sayfa No Tablo I.1. Türkiye Elektrik Enerjisi 10 Yıllık Ürtetim Kapasite Projeksiyonu... 3 Tablo II.1.1- Poroje Etki Alanının Şimdiki Arazi Kullanımı Durumu... 5 Tablo II.1.2- EİH Güzergahına, En Yakın Yerleşim Merkezleri ve Güzergaha Olan Uzaklıkları (Yerleşim Merkezleri Güzergah Planı dikkate alınarak sıralanmıştır) Tablo II.1.3. EİH Güzergahındaki Some Noktaları Koordinatları... 9 Tablo III.3.1. Zamanlama Tablosu (EİH) Tablo III.6.1-Direk Yerleri, TM Alanı ve İrtifak Hakkı Alanları ve Vasıfları Tablo: IV Erzurum İlinde 1900 den Bugüne Kadar Olan Depremler Tao: IV Erzurum İlinde Bugüne Kadar Heyelanlar Tablo: IV Erzurum İlinde Bugüne Kadar Olan Seller Tablo IV Ardahan İlinde Mevcut Su Kuyuları ve Su Seviyeleri Tablo IV Yeraltı Suyunun Kullanımı (İl bazında su havzalarının yerleri, kapasiteleri verezervleri) Tablo IV Projenin Etkilediği Alan İçerisinde Bulunan Büyük Toprak Toprak Grupları ve Projeden Etkilenecek Alanlar Tablo IV İnceleme Koridoru İçerisinde Kalan Alanın Arazi Kullanım Durumu ve Toprak Sınıflarına Göre Dağlımı Tablo IV Erzurum İli Arazi Varlığı Tablosu Tablo IV Kültüre Elverişli Arazi Kullanımı Tablo IV Tarımsal Veriler Tablo IV Ardahan İli Arazi Kullanım Durumu Tablo IV Ardahan İli Üretim Alanları Tablo IV Göle İlçesine Ait Üretim Alanları Tablo IV Projeden Etkilenecek Orman ve Diğer Alanlara Ait Özellikler (Mesçere Tipi, Kapalılık, Çağ vs.) Tablo IV Faaliyet Üniteleri Sahaları ve Etki Alanında Bulunan ve Bulunması Muhtemel Flora Türleri, Habitatları, Endemizm ve Nadirlik Durumu, Fitocoğrafik Bölgesi, IUCN Red Data Book Kategorileri Tablo IV Prof. Dr. Ali Demirsoy a (1996) Göre Red Data Book Kategorileri Tablo IV IUCN Kategorileri ve açıklamaları Tablo IV Faaliyet Üniteleri Sahaları ve Etki Alanında Habitat Özelliği Nedeniyle Bulunması Muhtemel İkiyaşamlı Türleri, Korunma Durumları ve Statüleri Tablo IV Faaliyet Üniteleri Sahaları ve Etki Alanında Habitat Özelliği Nedeniyle Bulunması Muhtemel Sürüngen Türleri, Korunma Durumları ve Statüleri Tablo IV Faaliyet Üniteleri Sahaları ve Etki Alanında Habitat Özelliği Nedeniyle Bulunması Muhtemel Kuş Türleri, Korunma Durumları ve Statüleri Tablo IV Faaliyet Üniteleri Sahaları ve Etki Alanında Habitat Özelliği Nedeniyle Bulunması Muhtemel Memeli Türleri, Korunma Durumları ve Statüleri Tablo IV Sanayi Tesislerinin Sektörel Dağılımı Tablo IV Ardahan ve Erzurum İllerinin Nufus Özellikleri Tablo IV Ardahan ve Erzurum İllerinin Göç Durumu Tablo IV Projeden Etkilenecek Alanlara Ait Nufus Verileri Tablo IV Okul ve Öğrenci Dağılımı Tablo IV Ardahan Üniversitesi Fakülteleri ve Öğrenci Sayısı Tablo IV Üniversiteye Bağlı Öğrenci Yurdunun Adı Tablo IV İlçelere Göre İlköğretimde Okul ve Öğrenci Dağılımı Tablo IV Ardahan İli Sağlık Kurumları ve Lojmanları Tablo V Toz Emisyonu Kütlesel Debi Hesaplamalarında Kullanılacak Emisyon Faktörleri Tablo V Emisyon Faktörleri (Mobile Sources Emission Factors, EPA, 1995) Tablo V Proje Kapsamında Çalışan Araçlardan Yayılan Toplam Emisyonların Kütlesel Debileri Tablo V Tüketilecek Su Miktarı Tablo V Alt Montaj Çalışmalarında Kullanılacak Makine Ve Ekipmanların Özellikleri Tablo V Alt Montaj Aşamasında Tüm Kaynaklardan Oluşacak Ortalama Ses Basınç Seviyelerinin Mesafelere Göre Dağılımı, Tablo V Üst Montaj Çalışmalarında Kullanılacak Makine Ve Ekipmanların Özellikleri Tablo V Üst Montaj Aşamasında Tüm Kaynaklardan Oluşması Beklenen Ortalama Ses Basınç Seviyelerinin Mesafelere Göre Dağılımı viii

11 Tablo V kv EİH ve TM için Gürültü Ölçüm Değerlerileri, Tablo.V Elektrik ve manyetik alanların hayvanlar üzerindeki etkileri Tablo.V Elektrik ve manyetik alanların bitkiler üzerindeki etkileri Tablo V Kuru Dere, Dere, Çay ve Nehir Geçişleri Tablo IV İletim Hatlarının Bakım Malzemesi Tablo V Kansere Sebebiyet Vermesi Muhtemel Faktörlerin Bağıl Riskleri Tablo V Elektrikli Ev Aletlerinin Manyetik Alan Şiddetleri Tablo V /60 Hz. Elektrik ve Manyetik Alanlar İçin Sınır Değerler Tablo V Yüksek Gerilimli Elektrik İletim Tesislerinden Kaynaklı Elektrik ve Manyetik Alanlar (Havai Hattın Tam Altında Yer Altı Hattının Tam Üstünde TM nin Çitinde Yaklaşık Ölçüm Aralığı) Tablo V Amerikan Bonneville Power Administration Firmasının Belirli Mesafelerde Göre Yaptığı EMA Ölçümleri Tablo V Güvenli Yaklaşım İçin Gerekli Düşey Mesafeler Tablo V Güvenli Yaklaşım İçin Gerekli Yatay Mesafeler Tablo V.3.1. Çevresel Fayda/Maliyet Analizi Tablo VIII.1.1. İzleme Programı (EİH) Tablo X.1. Kansere Sebebiyet Vermesi Muhtemel Faktörlerin Bağıl Riskleri, ŞEKİLLER DİZİNİ Sayfa No Şekil I.1. Güzergah Değişikliğini Gösterir Kroki(Ölçeksiz)... 2 Şekil I.1.2.İl ve İlçe Geçişlerini Gösterir Kroki(Ölçeksiz)... 3 Şekil I.1.2. Planlanan EİH ve Bölgenin Enerji Üretim-İletim Sistem Haritası(Ölçeksiz)... 4 Şekil I.1.2. Etki Alanı İçerisinde Bulunan Arazilerin Dağılımı... 5 Şekil III.3.1. EİH İş Akım Şeması Şekil IV Ardahan-Erzurum Deprem Haritası Şekil IV EİH nin Proje güzergahının kestiği yüzeysel su kaynakları Şekil IV EİH nin Planlanan Barajlarla Olan Etkileşimi Şekil IV EİH nin Planlanan HES lerle Olan Etkileşimi Şekil IV EİH nin Ardahan İmar Planı Olana Etkileşimi Şekil IV EİH nin Korunan Alanlara Olan Mesafesi Şekil IV Türkiye deki Fitocoğrafik Bölgeler ve Anadolu Diyagonali (Çaprazı) Şekil IV Faaliyet Alanın Grid Kareleme Sistemindeki Yeri Şekil IV Fitocoğrafya spektrumu Şekil IV En çok bulunan familyaların spektrum Şekil IV IUCN Kategorileri Arasındaki İlişkiler Şekil IV Türkiye deki Kuş Göç Yolları Şekil.IV EİH ile Yalnızçam Uğurludağ Kış Sporları Turizm Merkezi Etkileşimi Şekil V Kuşkonmaz Düzenekleri Şekil V İkaz Küreleri Şekil V Alt Montaj Aşamasında Tüm Kaynaklardan Oluşması Beklenen Ortalama Ses Basınç Seviyelerinin Mesafelere Göre Dağılımı Grafiği Şekil V Üst Montaj Aşamasında Tüm Kaynaklardan Oluşması Beklenen Ortalama Ses Basınç Seviyelerinin Mesafelere Göre Dağılımı Grafiği Şekil. V EİH ile Ardahan Platosu Sulama Projesi Etkileşimi Şekil. V EİH ile Bölgede Bulunan Maden Alanları ve Diğer Projelerle Etkileşimi ix

12 EKLER Ek-1 Ek-2 Ek-3 Ek-4 Ek-5 Ek-6 Ek-7 Ek-8 Ek-9 Yer Bulduru Haritası Proje Güzergahını Gösterir 1/ Ölçekli Topografik Harita 1/ Ölçekli Topoğrafik Harita Üzerinde Proje Güzergahı Arazi Varlığı Haritası 1/ Ölçekli Topoğrafik Harita Üzerinde Proje Güzergahı Orman Mesçere Haritası 1/ Ölçekli Topoğrafik Harita Üzerinde Proje Güzergahı Jeoloji Haritası Çevre Düzeni Planı ve Notları Proje Güzergâhı Vejetasyon Haritası Proje Güzergahından Görünümler Fosseptik Çukur Planı Ek-10 Resmi Yazılar Ek-11 Halkın Katılımı Toplantısı Tanıtım Kitapçıkları, Gazete ve Toplantı Tutanakları Ek-12 Acil Müdahale Planı x

13 BÖLÜM 1 PROJENİN TANIMI VE AMACI

14 BÖLÜM I: PROJENİN TANIMI VE AMACI (Proje Konusu Faaliyetin Tanımı, Ömrü, Hizmet Amaçları, Pazar veya Hizmet Alanları ve Bu Alan İçerisinde Ekonomik ve Sosyal Yönden Ülke, Bölge ve/veya İl Ölçeğinde Önem ve Gereklilikleri) Türkiye Elektrik İletim A.Ş. (TEİAŞ) Genel Müdürlüğü, Devletin genel enerji ve ekonomik politikalarına uygun olarak; elektrik iletimi ve yük dağıtımı ile ilgili faaliyetleri verimlilik ve karlılık ilkelerine göre kurulması öngörülen yeni iletim tesislerinin (şalt, enerji iletim hattı, trafo merkezi) etüt ve planlamasını yapmak, buna bağlı olarak yatırım programına alınıp yapılmasını sağlamak ve tüm iletim tesislerini devralmak, mevcut ve kurulacak tesisleri işletmek, bakım, onarım ve rehabilitasyonunu yapmak ve gerek gördüğünde bu fonksiyonları yerine getirmek üzere, hizmet satın almak amacı ile tarihinde kurulmuştur. Enerji sektöründe temel amaç, artan nüfusun ve gelişen ekonominin enerji ihtiyaçlarının sürekli ve kesintisiz bir şekilde ve mümkün olan en düşük maliyetlerle karşılanabilmesidir. Bu proje kapsamında, TEİAŞ Genel Müdürlüğü tarafından 154 kv geriliminde 1272 MCM iletkenli yaklaşık 63 km uzunluğunda Ardahan Olur Enerji İletim Hattının (EİH) tesisi ve işletilmesi planlanmaktadır. Tesisi planlanan EİH nin yaklaşık 40 km si Ardahan il sınırlarından 23 km ise Erzurum il sınırlarından geçmektedir. Proje kapsamında sadece EİH tesis edilecek olup Trafo Merkezi (TM) tesisi yer almamaktadır. EİH güzergâhı Ardahan ili merkez İnönü Mahallesi sınırları içerisinde yer alan mevcut Ardahan TM den başlayarak Ardahan ili Merkez ve Göle ilçelerinden geçerek Erzurum ili Olur ilçesi sınırları içerisinde bulunan mevcut Olur TM ye bağlanarak son bulacaktır. EİH güzergâhının etüt tevziyat çalışmaları başvuru sırasında tamamlanmıştı ancak süreç içerisinde komisyon üyesi olan Ardahan Valiliği tarafından projelendirilen Ardahan Uğurludağ Kış Sporları Turizm Merkezi sınırları ile çakışması özellikle EİH güzergahının S6-S7 nolu some noktaları arasında Telesiyej yapımının plandığı belirtilerek güzergahın bu kısmında değişiklik yapılması talep etmişlerdir. Ayrıca Erzurum Orman Bölge Müdürlüğüne bağlı Ardahan Orman İşletme Müdürlüğü projenin S8-S11 noktaları arasında ormanlık alanlardan geçtiğini belirterek, EİH nin tesis çalışmaları sırasında ormanlık alanın bütünlüğünün bozulacağı, %7 gibi düşük bir orana sahip Ardahan ili orman varlığının azalacağı, projenin kamu yararı kararının ormancılık çalışmaları açısından kabul edilebilir olmadığını, EİH güzergâhında değişik yapılmadan kurumlarınca tespit edilen bu güzergâh için kullanılacak orman alanlarına izin verilmeyeceği yönünde görüş bildirmişlerdir. Proje güzergâhı kurumlardan gelen görüşler doğrultusunda yeniden değerlendirilmiş ve S6-S11 nolu some noktaları arasında güzergâhta değişiklik yapılmıştır (Şekil I.1). Yapılan bu değişiklikler kurum görüşleri doğrultusunda yapılan zorunlu değişikler olduğundan, projenin geçtiği il ve ilçelerde herhangi bir değişiklik olmadığından, ÇED Raporu yeni güzergaha göre oluşturulan inceleme koridoru esas alınarak hazırlanmıştır. 1

15 Eski Güzergah Eski İnceleme Koridoru Yeni Güzergah Yeni İnceleme Koridoru Şekil I.1. Güzergah Değişikliğini Gösterir Kroki(Ölçeksiz) Hat boyunca 60 adet durdurucu 133 adet taşıyıcı olmak üzere toplam 193 adet direk dikilmesi planlanmaktadır. Projeye ait yer bulduru haritası Şekil I.1.1 de, projenin yerini gösterir bölgenin enerji üretim-iletim sistem haritası Şekil I.1.2 de, EİH güzergahını gösterir 1/ ölçekli topografik harita (Ek-2) de verilmiştir. Projenin hayata geçmesiyle, Ardahan TM ile Olur TM arasında yeni bir bağlantı sağlanarak enterkonnekte sisteme dahil edilecek, böylece bölgedeki artan enerji ihtiyacı sürekli ve kesintisiz olarak karşılanacaktır. Bu sayede bölgenin ekonomik ve sosyal gelişiminde süreklilik sağlanacaktır. Ayrıca bölgede üretilen ve üretilecek olan elektrik enerjisinin ülke ekonomisine kazanımı sağlanacaktır. ÇED çalışmalarında, revize edilen güzergahının sağından ve solundan 2.5 km olmak üzere toplam 5 km genişliğinde bir koridor "inceleme alanı" olarak alınmış olup ÇED Raporu bu alan taranarak hazırlanmıştır. Türkiye de TEİAŞ Genel Müdürlüğü tarafından hazırlanan ve yıllarını kapsayan Türkiye Elektrik Enerjisi 10 Yıllık Üretim Kapasite Projeksiyonu raporunda Türkiye nin 10 yıl sonrasına ilişkin enerji ihtiyacı Tablo I.1 de verilmektedir. Bu tabloya bakıldığında 2015 yılında Türkiye de enerji ihtiyacının GWh olacağı görülmektedir. 2

16 Tablo I.1. Türkiye Elektrik Enerjisi 10 Yıllık Ürtetim Kapasite Projeksiyonu YIL PUANT TALEP ENERJİ TALEBİ MW Artış GWh Artış Tesis edilmesi ve işletilmesi planlanan bu hattın, en son düzenlemelere göre % 3 aşınma payı göz önüne alındığında, projenin ömrü yaklaşık 30 yıl olarak öngörülmektedir. Ömrünü tamamlayan hat genel olarak mevcut güzergâh kullanılarak yenileme yapılmaktadır. Bazı durumlarda ise direkler yerlerinden sökülerek ve arazi ıslahı yapılarak işletmeye son verilmektedir. Eski Güzergah İnceleme Koridoru Yeni Güzergah Şekil I.1.2.İl ve İlçe Geçişlerini Gösterir Kroki(Ölçeksiz) 3

17 EİH GÜZERGAHI Şekil I.1.2. Planlanan EİH ve Bölgenin Enerji Üretim-İletim Sistem Haritası(Ölçeksiz) 4

18 BÖLÜM II PROJE İÇİN SEÇİLEN YERİN KONUMU

19 BÖLÜM II: PROJE İÇİN SEÇİLEN YERİN KONUMU II.1. Hat Güzergâhının Arazi Kullanım Haritası Üzerinde Gösterimi, Yerleşim Alanlarına Mesafesi, Mevcut Arazi Kullanım Haritası veya Kroki Üzerinde Gösterimi, Hat Güzergâhı ve Yakın Çevresinde Bulunan Tarım, Sanayi ve Koruma Alanlarının, Sağlık Koruma Bandı nın Harita Üzerinde Gösterilmesi, Mesafelerin Belirtilmesi, Alanın/Yakın Çevresinin Panoramik Fotoğraflandırılması,1/25000 Ölçekli Toğoğrafik Harita Üzerinde Direk Yerlerinin, Yol Güzergahlarının Etki Alanının ve Koridorun Gösterilmesi ve Koordinatlarına Yer Verilmesi Proje yeri TÜGEM den elde edilen toprak varlığı ve arazi kullanım durumu haritası üzerine işlenerek (Ek-3) bugünkü arazi kullanım durumu Toprak ve Arazi Kullanım Durumu Haritası ile Orman Mesçere haritası üzerinde ayrı ayrı tespit edilmiş olan güzergahın etki alanının şimdiki arazi kullanımı durumu Tablo II.1.1 de arazilerin dağılımı ise Şekil II.1.1 ve II.1.2 de verilmiştir. Tablo II.1.1- Poroje Etki Alanının Şimdiki Arazi Kullanımı Durumu Toprak Ve Arazi Verileri Haritasına Göre Şimdiki Arazi Kullanım Durumu Orman Mesçere Haritasına Göreşimdiki Arazi Kullanım Durumu Bs (Sulanabilen Bahçelik Alanlar) 21918,54 Orman ,20 K (Nadaslı Kuru Tarım Alanları) ,23 Tarım ,79 M (Mera Alanları) ,91 Mera ,16 O (Orman Alanları) ,57 İskan 8392,18 S (Sulu Tarım Yapılan Alanlar) ,38 Su 1398,37 Sy (Yetersiz Sulama Yapılan Tarım Alanları) 48688,64 Diğer ,30 Diğer Alanlar 5491,74 Genel Toplam Toprak Ve Arazi Verileri Haritasına Göre Şimdiki Arazi Kullanım Durumu Orman Mesçere Haritasına Göreşimdiki Arazi Kullanım Durumu Şekil I.1.2. Etki Alanı İçerisinde Bulunan Arazilerin Dağılımı Yukarıdaki tablo ve şekillerden anlaşılacağı üzere EİH güzergâhı tarım alanları, orman alanları, mera alanları, çayırlık alanlar, yerleşim yeri, su yüzeyi ve diğer alanlardan geçmektedir.

20 EİH güzergâhı Ardahan ili Merkez ve Göle ilçeleri ile Erzurum ili Olur ilçesi sınırlarından geçmektedir. EİH nin inceleme koridoru içerisinde bulunan yerleşim yerleri ve yerleşim yerlerinin hatta olan mesafesi Tablo II.1.2 de verilmiştir. Tablo II.1.2- EİH Güzergahına, En Yakın Yerleşim Merkezleri ve Güzergaha Olan Uzaklıkları (Yerleşim Merkezleri Güzergah Planı dikkate alınarak sıralanmıştır). Yerleşim Adı İl İlçe Mesafe (m) Yön İnönü Mahallesi Ardahan Merkez 130 K.Batı Güzçimeni Köyü Ardahan Merkez 180 G. Doğu Sugöze Köyü Ardahan Merkez 850 K.Batı Gürçayır Köyü Ardahan Merkez 1050 G.Doğu Tepeler Köyü Ardahan Merkez 60 Köy Boşluğu 6

21 Ovapınar Köyü Ardahan Merkez 210 K.Batı Yeniköy Köyü Ardahan Göle 1500 K. Batı Kalecik Köyü Ardahan Göle 510 G.Doğu Uğurtaşı Ardahan Göle 1500 K.Doğu Altunkaya Köyü Erzurum Olur 810 K.Batı Filizli Köyü Erzurum Olur 1300 G.Doğu Soğukgöze Köyü Erzurum Olur 120 K.Batı Aşağıçayırlı Köyü Erzurum Olur 310 G.Doğu Ürünlü Köyü Erzurum Olur 850 K.Batı 7

22 Boğazgören Köyü Erzurum Olur 700 G.Doğu Yaylabaşı Köyü Erzurum Olur 1760 K.Batı Ekinlik Köyü Erzurum Olur 2000 K.Batı Uzunharman Köyü Erzurum Olur 2100 K.Batı Yeşilbağlar Köyü Erzurum Olur 200 Doğu Köprübaşı Köyü Erzurum Olur 1100 Güney Olurdere Köyü Erzurum Olur 80 K.Batı Kaynak: 1/ Ölçekli Güzergah Planı ve Google Earth (Bkz. Ek-2) Çevresel etüt yapılan alan içerinde EİH güzergahına en yakın yerleşim yerleri; Ardahan merkeze bağlı Tepeler köyü (60 m) ve Erzurum ili Olur ilçesine bağlı Olurdere köyüdür (80 m). İnceleme koridoru içerisinde kalan söz konusu yerleşim yerlerinin hatta göre konumları ve uzaklıklarını gösterir liste Tablo II.1.1 de verilmiştir. Tablo II.1.1 de hattın yerleşim yerlerinin göre konumları ve uzaklıkları yerleşim yerlerinin (il, ilçe, köy vb.) hatta en yakın yerleşkesi baz alınarak harita ve google eart üzerinden yaklaşık olarak belirtilmiş olup sadece konum belirlemeye yönelik bir bilgi niteliğindedir. Anılan mesafeler taahhüt değildir. Belirtilen mesafeler inceleme koridoru içerisinde tesis öncesinde ve tesis sırasında beklenmedik durumlarda ve teknik gerekçeler nedeniyle değişkenlik göstere(bile)cektir. Proje güzergâhında ÇED sürecinde değişiklik yapıldığından tesis edilecek direkler için etüt tevziyat çalışmaları devam etmektedir. Bu nedenle sadece some noktalarına ait direk koordinatları verilebilmiştir. Hattın tesisi sırasında mümkün olduğunca mevcut yollar kullanılacaktır. Projenin uygulama aşamasında gerektiğinde yeni yol yapılacaktır. Bu işlere tesis aşamasında karar verileceğinden bu aşamada yapılması muhtemel yeni yolların güzergâhları verilememiştir. Proje bölgesinde yapılan detaylı çalışmalar sonucunda, toplanan bilgiler (harita, plan, koruma bölgeleri, arazi durumu vb.) doğrultusunda, proje güzergahının son şekli verilmiştir. Planlanan EİH güzergahı some noktalarına ait koordinatlar, inceleme koridoru ve etki alanı eklerde yer alan 1/ ölçekli topoğrafik harita (Ek-2), güzergahtan çekilen resimler Ek-7 de, hat güzergahındaki some noktalarına ait koordinatlar Tablo II.1.3 de verilmiştir. 8

23 Tablo II.1.3. EİH Güzergahındaki Some Noktaları Koordinatları Nokta No Koor. Sırası: Sağa, Yukarı Datum: ED-50 Türü: UTM D.O.M.: 45 Zon: 38 Ölçek Fak.: 6 derecelik Koor. Sırası: Enlem, Boylam Datum: WGS-84 Türü: Coğrafik D.O.M.: - Zon: - Ölçek Fak.: - N.D , , S , , S , , S , , S , , S , , S , , S , , S , , S , , S , , S , , S , , S , , S , , S , , S , , S , , S , , N.D , , Kaynak: 1/ Ölçekli Güzergah Planı (Bkz. Ek-2) Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) ortamında, koordinatlı bir şekilde hazırlanan Orman Meşcere Haritası ve Arazi Varlığı Haritası nın bir arada değerlendirilmesi sonucu elde edilen verilere göre, tesisi planlanan yaklaşık 63 km uzunluğundaki enerji iletim hattı güzergâhının yaklaşık 7 km lik kısmı orman sayılan alanlardan 33 km si mera alanlarından 18 km ziraat alanlarından 5 km ise diğer alanlardan (taşlık, kayalık, su yüzeyi, yerleşim yeri yol atlaması vb.) geçmektedir. Proje güzergahını, inceleme koridorunu, etki alanını, some noktaları ve koordinatları ile mevcut yolları gösteren 1/ ölçekli topoğrafik harita, 1/ ölçekli proje güzergahı arazi kullanım kabiliyet sınıfları haritası, 1/ ölçekli topoğrafik harita üzerinde orman mesçere haritası ve 1/ ölçekli topoğrafik harita üzerinde proje güzergahı jeoloji haritası, 1/ ölçekli Ardahan Çevre Düzeni planı eklerde verilmiştir (Bkz. Ek-2, Ek-3, Ek-4 ve Ek-5, Ek-6). 9

24 II.2. Hat Güzergahı İçin Seçilen Yer ve Kullanılan Teknoloji Alternatifleri Güzergah alternatifi EİH güzergâhına proje bölgesinde yapılan detaylı çalışmalar ve kurumlardan gelen görüşler doğrultusunda son şekli verilmiştir. Güzergah seçilirken Ardahan Uğurludağ Kış Sporları Turizm Merkezi sınırları, Planlanan Ardahan hava alanı mani alanı, orman alanları, yörede bulunan maden alanları, yerleşim yerlerine olan mesafeler, tarım alanları, hattın işletme bakım kolaylığı, ekonomiklik ve doğal koşullar (kar ve buz yükü, rüzgar vb.) göz alınmış ve bu doneler hep birlikte değerlendirilerek güzergaha son hali verilmiştir. Yapılan son çalışmalarda güzergah için en ideal yer seçilmeye çalışılmıştır. Bu nedenle güzergahın ikinci bir alternatifi bulunmamaktadır. Teknoloji alternatifi Söz konusu proje kapsamında tesisi ve işletilmesi planlanan EİH için 2 alternatif teknoloji bulunmaktadır. EİH lerde havai hattın alternatifi olarak yer altı kabloları tesis edilebilmektedir. Ancak bu alternatif daha çok yerleşimin yoğun olduğu ve imarlı alanlarda tercih edilmekte olup, havai hatlara nazaran çok daha maliyetli olmaktadır. Çevre koruma konusunda bazı hususlarda havai hatlara nazaran daha uygun olan yer altı hatları, arazi kullanımı, hafriyat işlemleri ve elektromanyetik alanın dağılımı gibi konularda daha problemli olmaktadır. 154 kv Ardahan-Olur EİH ardahan TM ye giriş yaptığı yaklaşık 850 m lik kısım imarlı bölgelerden geçmekte geriye kalan kısmı ise imar görmemiş yerleşim yerlerine uzak olan tarım, orman, mera vb. alanlardan geçtiğinden ve daha ekonomik olduğundan havai hat olarak tesis edilmesi tercih edilmiştir. II.3. Proje Kapsamındaki Faaliyet Ünitelerinin Konumu (bütün idari ve sosyal ünitelerin, teknik alt yapı ünitelerinin ve varsa diğer ünitelerin proje alanı içindeki konumlarının vaziyet planı üzerinde gösterimi). TEİAŞ Genel Müdürlüğü tarafından MCM iletkenli yaklaşık 63 km uzunluğunda Ardahan-Olur projesinin tesisi ve işletilmesi planlanmakta olup, yatırımlar için tanzim edilen harita ve planlar: 1-) Ek 2: 1/ ölçekli proje güzergahı topoğrafik haritası (Veri Tabanı: 1/ ölçekli topoğrafik haritalar, Harita Genel Komutanlığı) 2-) Ek 3: 1/ ölçekli proje güzergahı arazi mülkiyet durumu ve arazi kullanım kabiliyet sınıfları haritası (Veri Tabanı: Harita Genel Komutanlığı ndan temin edilen 1/ ölçekli topoğrafik haritalar ve 1/ ölçekli Ardahan- Erzurum İlleri Arazi Varlığı Haritaları) 3-) Ek 4: 1/ ölçekli topoğrafik harita üzerinde proje güzergahı orman mesçere haritası (Veri Tabanı: Harita Genel Komutanlığı ndan temin edilen 1/ ölçekli topoğrafik haritalar ve yöreye ait 1/ ölçekli Orman Genel Müdürlüğü Orman Mesçere Haritaları ) 10

25 4-) Ek 5: 1/ ölçekli topoğrafik harita üzerinde proje güzergahı jeoloji haritası (Veri Tabanı: Harita Genel Komutanlığı ndan temin edilen 1/ ölçekli topoğrafik haritalar ve MTA dan temin edilen 1/ ölçekli jeoloji haritaları) 5-) Ek 6: 1/ ölçekli Ardahan Çevre Düzeni Planı haritası (Mekansal Planlama Genel Müdürlüğü Ardahan-Kars-Iğdır-Ağrı planlama bölgesi haritası) 6-) Ek 7: Proje güzergahı vejetasyon haritası (Veri Tabanı: Harita Genel Komutanlığı ndan temin edilen 1/ ölçekli topoğrafik haritalar, 1/ ölçekli orman mesçere haritaları, 1/ ölçekli arazi varlığı haritaları) Proje alanını gösterir yer bulduru haritası ve proje güzergahından fotoğraflar eklerde verilmiştir (Bkz. Ek-1, Ek-8). 11

26 BÖLÜM III PROJE EKONOMİK VE SOSYAL BOYUTLARI 12

27 BÖLÜM III PROJE EKONOMİK VE SOSYAL BOYUTLARI III.1. Projenin Gerçekleşmesi İle İlgili Finans Kaynakları 154 kv Ardahan-Olur EİH projesi Türkiye Elektrik İletim A.Ş. Genel Müdürlüğü yatırım planında bulunan bir kamu yatırımı olup TEİAŞ Genel Müdürlüğü bütçesinden finanse edilecektir. Planlanan EİH nın işletmesi de TEİAŞ Genel Müdürlüğü tarafından yapılacaktır III.2. Proje Bedeli TEİAŞ ın 2013 yatırım programına göre projenin yaklaşık maliyeti TL dir. III.3. Projenin Gerçekleşmesi İle İlgili İş Akım Şeması veya Zamanlama Tablosu Proje kapsamında tesis edilecek 154 kv Ardahan-Olur EİH nin etüt-proje çalışmalarından itibaren 30 ay içerisinde bitirilmesi planlanmaktadır. Bu sürenin yaklaşık 8 aylık kısmı etüt proje çalışmalarına ayrılımıştır. Daha önce tamamlanan etüt proje çalışmaları, ÇED sürecinde güzergah değişikliği olduğu için bu süreç yeniden değerlendirilmek zorunda kalınmıştır. Bu nedenle etüt proje çalışmalarının 7 aylık kısmı ÇED süreciyle birlikte verilmiştir. ÇED kararının yaklaşık 9 aylık bir sürede temin edilmesi planlanmakta olup bu süreç etüt proje ve kamulaştırma işlemleri ile birlikte eşzamanlı olarak yürümektedir. Projenin kamulaştırma işlemlerinin yaklaşık 6 ayda yapılması planlanmaktadır. ÇED kararı alındıktan sonra yaklaşık 3 aylık bir ihale sürecinden sonra projenin 18 ay içerisinde tesisin tamamlanması planlanmaktadır. İhale süreci Teşekkülümüzün yatırımlardaki önceliklerine, finans durumuna göre farklılık arz etmekte olup bu nedenle inşaat ve montaj çalışmaları sadece ay olarak belirtilmiştir. Bu doğrultuda, proje kapsamında inşa edilecek EİH ye ait iş akım şeması Şekil III.3.1. de, projenin gerçekleşmesi ile ilgili zamanlama tablosu ise TabloIII.3.1. de belirtilmiştir. EİH İŞ AKIŞ ŞEMASI ETÜT VE PROJE ÇALIŞMALARI ÇED OLUMLU KARARININ TEMİNİ ve KAMULAŞTIRMA İŞLEMLERİ İNŞAAT VE MONTAJ İŞLEMLERİ Alt Montaj Çalışmaları Üst Montaj Çalışmaları Tel Çekme İşlemleri KONTROL VE KABUL İŞLETME Şekil III.3.1. EİH İş Akım Şeması 13

28 Tablo III.3.1. Zamanlama Tablosu (EİH) Yıl Ay 2013 ÇED Olumlu Karının Temininden Sonra Yapılacak Tesis İhalesi Sonrasındaki Yer Teslimine Müteakiben 18 ay Yapılacak İşler Etüt Proje ÇED Prosedürü Kamulaştırma İnşaat Çalışmaları Gerekli Testlerin Yapılması İşletme III.4. Projenin Fayda-Maliyet Analizi Enerji, ekonomik ve sosyal kalkınma için temel girdilerden birisi olduğundan, Ardahan ve Erzurum il sınırları içerisinde yapılması ve işletilmesi planlanan 154 kv Ardahan-Olur EİH projesinin, hem ülke hemde bölge üzerine olumlu faydalarının olacağı, kısa vadede maliyetini çıkaracağı ve proje ömrü içerisinde kar getireceği öngörülmektedir. Proje güzergahının 1/ ölçekli Orman Mesçere Haritası (Ek-4) ve Arazi varlığı haritası (Ek-3) üzerinde yapılan değerlendirmeler sonucunda 63 km uzunluğundaki enerji iletim hattı güzergâhının yaklaşık 7 km lik kısmı orman sayılan alanlardan, 33 km si mera alanlarından, 18 km ziraat alanlarından, 5 km ise diğer alanlardan (taşlık, kayalık, su yüzeyi, yerleşim yeri yol atlaması vb.) geçmektedir. EİH nin tesisi sırasında orman bitki örtüsünde bir miktar azalma, ile tarım, orman ve mera alanlarında bir kısım daralma söz konusu olacaktır. Projenin fayda maliyet analizi yapıldığında gerek ülke ve gerekse bölge için daha uzun vadade faydalı olacağı kanaatine varılmıştır. III.5. Proje Kapsamında Olmayan Ancak Projenin Gerçekleşmesine Bağlı Olarak, Yatırımcı Firma veya Diğer Firmalar Tarafından Gerçekleştirilmesi Tasarlanan Diğer Ekonomik, Sosyal ve Altyapı Faaliyetleri Bu proje kapsamında, yaklaşık 63 km uzunluğunda 154 kv Ardahan Olur EİH nin tesis edilmesi ve işletilmesi planlanmaktadır. Böylece enterkonnekte sistem içerisinde yeni bir ring oluşturulacaktır. Proje kapsamında olmayan ancak projenin gerçekleşmesine bağlı olarak, bölgede TEİAŞ Genel Müdürlüğü veya diğer firmalar tarafından gerçekleştirilmesi tasarlanan yatırm bulunmamaktadır. 14

29 III.6. Kamulaştırma (Kamulaştırılacak alanların 1/ lik Harita Üzerinde Gösterimi, Mevcut Kullanım ve Mülkiyet Durumu, İstimlak ve İzin İrtifak Hakkı ile İlgili Bilgi Verilmesi) CBS ortamında, koordinatlı bir şekilde hazırlanan Orman Meşcere Haritası ve Arazi Varlığı Haritası nın bir arada değerlendirilmesi sonucu elde edilen verilere göre, 63 km uzunluğundaki enerji iletim hattı güzergâhının yaklaşık 7 km lik kısmı orman sayılan alanlardan 33 km si mera alanlarından 18 km ziraat alanlarından 5 km ise diğer alanlardan (taşlık, kayalık, su yüzeyi, yerleşim yeri yol atlaması vb.) geçmektedir. Proje faaliyetleri kapsamında kullanılacak arazi miktarları (gerek mülkiyet hakkı ve gerekse irtifa hakkı alınacak alanların yaklaşık yüzölçümü) yaklaşık olarak Tablo III.6.1. de, EİH güzergahına some yerleri ve irtifak koridoru 1/ ölçekli topoğrafik harita üzerinde işlenmiş olup (Ek-2) de verilmiştir. Tablo III.6.1-Direk Yerleri, TM Alanı ve İrtifak Hakkı Alanları ve Vasıfları Ünite Taşıyıcı Direkler Durdurucu Direkler Kamulaştırılac ak veya İzin Alınacak Alan Tarım Alanına İsabet Eden Direk Sayısı Orman Alanına İsabet Eden Direk Sayısı Mera Alanına İsabet Eden Direk Sayısı Diğer Alanlar Toplam Direk Sayısı Alan (m 2 ) 200 m m m m 2 Toplam Direk Yerleri İçin Kullanılacak Alan Miktarı m 2 İrtifak Hakkı İçin Kullanılacak Alan Miktarı (63000 m x 50 m ) m 2 Verilen bu değerler daha önce yapılmış çalışmalara istinaden yaklaşık olarak verilen değerlerdir. Bu değerler etüt tevziat çalışması sonucu oluşturulacak Direk Tevzi Listesi verilerinde ve kesin güzergâh planı sonrası oluşturulacak kamulaştırma planları doğrultusunda netleşecektir. Arazilerin mülkiyetleri (şahıs, hazine, orman, mera vb) kamulaştırma planları hazırlandıktan sonra netlik kazanak olup, verilen arazi vasıfları ve alanları kesin değildir. Hazırlacak kamulaştırma planlarına göre kamulaştırması yapılacak alanlar, (mülkiyet kamulaştırmaları ile irtifak hakkı kurulması işleri) 2942 sayılı Kamulaştırma Kanunu hükümlerince TEİAŞ tarafından oluşturulan Kıymet Takdir Komisyonları marifeti ile kamulaştırma/irtifak bedelleri tespit edilecek ve m 2 birim fiyatı üzerinden hak sahiplerine ödenecektir. Kamulaştırma planlarına göre tespit edilen orman alanları için ilgili orman idaresinden gerekli izinler alınacak, mera alanları için ilgili mera komisyonundan tahsis amacı değişikliği yapılacaktır. Orman alanlarında kamulaştırma söz konusu olmayıp, hattın orman alanlarından geçen kısımlarının tamamı irtifak olarak değerlendirilmekte, mera alanlarında ise sadece direk yerlerinin tahsis amacı değişikliği yapılmakta olup irtifak hakkı kurulmamaktadır. Diğer vasıftaki araziler içinse meri mevzuatlar kapsamında gerekli işlemler yapılacaktır. Özellikle tarım alanlarındaki arazilere direklerin dikilmesinden sonra tel altlarında tarım aktivitesinin sürdürülmesinde bir sakınca olmayacağı için işletme döneminde arazi kullanımında önemli bir değişiklik olmayacaktır. 15

30 III.7. Projeye İlişkin İzin Prosedürü (ÇED Sürecinden Sonra Alınacak İzinler) Proje kapsamında güzergah içerisinde yer alan tarım alanlarının, tarım dışı amaçla kullanılması için, tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren 5403 sayılı Toprak Koruma ve Arazi Kullanımı Kanunu hükümleri gereğince, Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı ve/veya T.C Ardahan ve Erzurum Valilikleri Gıda,Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüklerinden gerekli izinler alınacak ve Toprak Koruma Projeleri hazırlattırılarak tarım dışı kullanım izni alınacaktır. Orman sayılan alanlar için 6831 Sayılı Orman Kanunun 17. maddesi gereğince Orman Orman İzni alınacaktır. Mera alanlarının kullanımı için tarih ve sayılı Resmi Gazetede yayınlanarak yürürlüğe giren 4342 sayılı Mera Kanunu hükümleri gereğince, T.C Ardahan ve Erzurum Valilikleri (valilik mera komisyonuna) tahsis amacı değişikliği için başvurular yapılacaktır. 17/05/2005 tarih ve sayılı RG de yayımlanarak yürürlüğe giren ve 26/08/2010 tarih ve sayılı RG de ile değişklik yapılan Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği Hükümlerine uyulacaktır. Ayrıca Yerel yönetimlerden: Kurulacak şantiye (yüklenici) için atık suların bertaraftı için fosseptik (gerek olması durumunda) veya sağlanacak şebeke suyu ile ilgili, Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü: Yüzey suyu kaynakları, dere geçişleri ve sulama kanalları ile ilgili, Demiryolu Atlaması için: Devlet Demiryolları Genel Müdürlüğü ile protokol yapılması Karayolları Genel Müdürlüğü: Karayolu atlamaları için protokol yapılması, İşlemleri gerçekleştirilecektir. III.8. Proje ile İlgili Olarak Bu Aşamaya Kadar Gerçekleştirilmiş Olan İş ve İşlemlerin Kısaca Açıklanması, Zamanlama Tablosu Proje kapsamında yapılacak işlere ait zamanlama tablosu Tablo III.3.1. de verilmiştir. Bu tabloya göre projenin ÇED ve Etüt-Proje ile ilgili işlemleri devam etmektedir. Diğer işlere ait süreçler bu iki işlemin tamamlanmasının ardından gerçekleştirilecektir. Proje kapsamında; Proje kapsamında; bu zamana kadar Güzergah belirleme ve Direk Tevzi Listesinin oluşturulması, Seçilen güzergah üzerinden kamu-kurum ve kuruluşlarla yazışmalar, ÇED sürecinin başlatılması, ÇED sürecinde güzergah ve yakın çevresi ile ilgili haritaların temini ve haritalama çalışmaları, yapılmıştır. III.9. Diğer Hususlar Bu bölümde belirtilecek başka herhangi bir husus bulunmamaktadır. 16

31 BÖLÜM IV PROJEDEN ETKİLENECEK ALANIN BELİRLENMESİ VE BU ALAN İÇİNDEKİ MEVCUT ÇEVRESEL ÖZELLİKLERİN AÇIKLANMASI 17

32 BÖLÜM IV: PROJEDEN ETKİLENECEK ALANIN BELİRLENMESİ VE BU ALAN İÇİNDEKİ MEVCUT ÇEVRESEL ÖZELLİKLERİN AÇIKLANMASI IV.1. Projeden Etkilenecek Alanın Belirlenmesi, (Etki Alanının Nasıl ve Neye Göre Belirlendiği Açıklanacak ve Etki Alanı Harita Üzerinde Gösterilecek) Proje kapsamında belirlenen etki alanı, projenin karakteristik büyüklüğüne, direk tiplerine, irtifak alanı genişliğine, gürültü, emisyon yayılımı ve yerleşim yerlerine bağlı olarak belirlenmektedir. Projeden etkilenecek alanın belirlenmesi için projeden kaynaklanan çevresel, ekonomik ve sosyal boyutlardaki etkilerin bir arada değerlendirilmesi gerekmektedir. Bu etkilerin bazıları doğrudan, bazıları ise dolaylı etkilerdir. Proje etki alanı; projenin karakteristik büyüklüğüne, direk tiplerine, irtifak alanı genişliğine, gürültü, emisyon tarım alanları, orman alanları, yerleşim yerleri, flora, fauna, EMA, vb. göz önüne alınarak seçilmiştir. EİH tesisi sırasında yapılan çalışmalar, özellikle direklerin kurulacağı alanlarda yoğunlaşacak ve öncelikle direklerin kurulacağı alanlarda arazi kullanım şekli değişecektir. Ayrıca güzergah boyunca, bu çalışmaların son aşaması olan tel çekme işlemleri sırasında yaklaşık 50 m genişliğindeki koridorda orman alanlarında sürekli olmak üzere diğer alanlarda kısa süreli etkiler söz konusu olacaktır. Özellikle tarım alanlarındaki arazilere direklerin kurulmasından sonra direk ayaklarının kurulduğu alanların dışındaki yerlerde tarım aktivitesinin sürdürülmesinde bir sakınca olmayacağı için işletme döneminde arazi kullanımında önemli bir değişiklik olmayacaktır. EİH inşaat çalışmalarının son aşaması olan tel çekme işlemleri sırasında ise yaklaşık 50 m genişliğindeki koridorda özellikle ormanlık sahalarda yapılacak tıraşlamalardan kaynaklı çevresel etki söz konusu olacaktır. İşletme aşamasında ise en önemli etki EMA olacaktır. Dolayısıyla projenin inşaat ve işletme aşamaları göz önüne alındığında, uzun ve kısa dönemli olmak üzere iki ayrı nitelikte etki söz konusudur. İnşaat aşamasındaki etkiler geçici etkiler olup, kısa sürelidirler. Bu etkilere ait bilgiler ve alınacak önlemlerle ilgili detay bilgiler Bölüm V te verilecektir. Projenin arazi hazırlama ve inşaat aşamasında yapılacak çalışmalardan kaynaklanacak toz, gürültü vb. etkiler kısa vadeli ve geçici olacaktır. Arazi hazırlama ve inşaat aşamasında çevresel etki alanı; yapılan toz ve gürültü hesaplamaları dikkate alınarak, EİH merkez olmak üzere hattın her iki yanından 50 şer metre olmak üzere toplam 100 metre genişliğindeki bir koridor belirlenmiştir. İşletme aşamasındaki etkiler ise uzun süreli etkiler olup, işletme aşamasında çevresel etki alanı; EMA ve gürültü değerleri dikkate alınarak, EİH nın sağından ve solundan 50 m olmak üzere toplam 100 m lik bir koridor öngörülmüştür. ÇED inceleme alanı olarak, güzergâhın sağından ve solundan 2,5 km olmak üzere toplam 5 km genişliğinde bir koridor esas alınmıştır. Koridorun bu kadar geniş tutulmasının sebebi; projenin tatbikatında arazide karşılaşılacak sorunlar (heyelan,çığ, sel vb.) ve teknik 17

33 gerekçeler nedeniyle direk yerlerinde ve güzerğahtaki olası değişikliklere çözüm bulmaktır. Proje güzergâhını, etki alanını, inceleme koridorunu gösteren 1/ ölçekli topoğrafik harita, 1/ ölçekli proje güzergâhı arazi mülkiyet durumu ve arazi kullanım kabiliyet sınıfları haritası, 1/ ölçekli topoğrafik harita üzerinde orman mesçere haritası, 1/ ölçekli topoğrafik harita üzerinde proje güzergâhı jeoloji haritası ve proje güzergâhı vejetasyon haritası eklerde verilmiştir (Bkz. Ek-2, Ek-3, Ek-4, Ek-5, Ek-7). IV.2. Fiziksel ve Biyolojik Çevrenin Özellikleri ve Doğal Kaynakların Kullanımı IV.2.1. Hat Güzergahının Jeolojik Özellikleri (Tektonik Hareketler, Topografik Özellikler, Mineral Kaynaklar, Heyelan, Benzersiz Oluşumlar, Çığ, Sel, Kaya Düşmesi vb. 1/ lik Jeoloji Haritası ve Kesitler) EİH güzergahına ait, jeolojik ve hidrojeolojik özellikler ile doğal afet durumu aşağıda özet şeklinde verilmiştir. MTA Genel Müdürlüğü nden temin edilen 1/ ölçekli jeoloji haritası (Ek-5) de verilmiştir. Genel Jeoloji Ardahan İnceleme alanı Doğu Pontid tektonik ünitesinin kuzeydoğusunda yer alır. Bu tektonik ünite Kars-Ardahan Platosu nu oluşturan lavlar daha çok eksojen türde olup, domlardan ve çatlak püskürmelerinden kaynaklanmıştır. Bu tip püskürmeler, küçük göl havzalarıyla birlikte, daha çok düz morfolojilerde yer almıştır. Üst bölümün en yaşlı lavları 1,8 milyon yıl ve daha gençtir. Bölgede elde edilen veriler, güney kuşaktaki kalkalen etkinliğin sona erdiği Geç Miyosen den sonra, kuzeyde kalkalen etkinliğin başladığını göstermektedir. Ardahan bölgesindeki volkanik etkinliğin başlangıcı olan Üst Miyosen-Pliyosen de piroklastik+lav yerleşimi yaygın olarak önemli bir volkanik evre oluştururken, daha sonraki evrenin (Pleyistosen- 1.8 my.) ürünleri, daha çok lav akıntılarından meydana gelmiştir. Yörenin ikinci evre volkanik ürünleri, tipik olarak kalkalen kompozisyonda olup, ortalama olarak güney kuşaktakilerden daha düşük K2O içeriğine sahiptirler. Güneyde oluşan kıtasal çarpışma, Arap levhası kenarının kıvrımlanmasına yol açmıştır. Tipik bir sodik-alkalen etkinlik tarafından izlenen güney kuşaktaki kalkalen volkanizmanın bitimi ve andezitik volkanik cephenin kuzeye doğru göçü sonucunda, yöre volkanizmasında önemli bir unsur olan, ikinci evre andezitik volkanizma etkili olmaya başlamıştır. Doğu Anadolu nun genç volkanizmasının kökeni ile ilgili görüşlerde bulunmaktadır. İnnocenti ve diğerleri (1976, 1980, 1982 ) Van Gölü kuzeyindeki volkanitlerin kökenini, Neojen boyunca Arabistan levhasının Anadolu-İran levhasının altında itilmesi sonucu açılan çatlaklardan türemeye bağlarken; Tokel (1984) Doğu Anadolu daki volkanizmanın yitim kökenli olamayacağını belirterek, volkanizmayı riftleşme ve buna bağlı manto yükseliminin oluşturduğunu savunmuştur. Şengör ve Kidd (1979), Savcı (1980), Şaroğlu ve diğerleri (1980) ise Doğu Anadolu da Orta Miyosen den bu yana süregelen sıkışma nedeniyle kalınlaşan kabuğun kısmi ergimesiyle volkanizmanın oluştuğunu belirtmiştir. Ardahan bölgesindeki volkanizmaya ait Posof Volkanitleri ve Gümüşkavak Bazaltı alkalen bir kompozisyon gösterirken, ikinci evreye ait Ardahan Andeziti ve Ulgartepe Andezitinde kalkalen bir kompozisyon görülmektedir. Bu da alkalen olarak başlayıp, kalkalen bir 18

34 kompozisyonda devam ettiğini göstermektedir. Ayrıca bölgede yapılan çalışmalardaki jeokimya verilerine bakıldığında; yöreye yerleşen volkanizmanın, hibritik bir magmanın ürünü olduğu bilinmektedir. Bu durumda yükselen magmanın bir süre kabukta bekleyerek kirlendiği ve yöreye daha sonra yerleştiği düşünülmelidir. Sonuç olarak yöredeki volkanizmanın, Orta Miyosen den beri süre gelen sıkışma rejimi sonucunda kalınlaşan kıta kabuğu içinde, mantonun yükselimiyle oluştuğu ve böylece manto-kabuk ilişkisinin ortaya çıktığı düşünülmektedir. Erzurum Güneyde, kenar kıvrımları alanında fosilleriyle teşhis görmüş en yaşlı formasyon Devoinendir. Hakiki jeosenklinal sahasında ise; fosilli permien altında metamorfik eski temel bulunur. Güneyde paleozoik, mesozoik ve tersiyer eksiksiz gibi görülür. Kuzeyde ise permien ve trias hariç, mesozoik mevcuttur. Tersiyer bilhassa güneyde, Kuaternerlere daha ziyade dağlar arasındaki havzalarda (ovalarda) ve akarsu boylarında rastlanır. Metamorfizma ve Magmatizma Yörede, yüksek dereceli metamorfik sahalardan biri Oltu nun güneybatısındaki Kara dağın doğusunda ve kuzeydoğusunda tezahür eden amfibolitler prasanitler sahasıdır. İspir üzerinden Petenek havalisine kadar uzanan ve Çoruh u takip eden bir sahada, eosen filişi ve daha yaşlı sahaların üzerinde tüfler ve trakitlerle, yaşları eosen sonu ile olifosen arasında değişen andezitler aflöre etmektedir. Tektonik ve Paleocoğrafya Tektonik : Erzurum un güneyinde blok faylı bölgenin kuzey ucu, kuzeyde asli morfolojik şekillere sahip pratektonik bölge, daha kuzeyde uzunlamasına orojenler vardır. Jeosenklinal sahasında alpin tektonik vasıf hâkimdir. Aşkale den itibaren Erzurum SW-NE yönü Karadeniz su bölümü çizgisine ve kıyısına paraleldir. Aras nehrinin kuzeye bakan kesimi dış bükeyli mecrası rejyonel gidişi gösterir. Anatolidler sahasındaki masiflerde derin aşınmış metamorfik şistler aflöre eder. Erzurum - Aşkale-Başköy senklinali E-W yönlü devamlıdır. Daha güneyde E-W gidişli antiklinal (Karadağ, Pelegöz ve Palandöken) ve senklinaller (Ovacık, Hasköy) vardır. Daha kuzeyde ise kıvrımlar SW-NE yönlüdür. Erzurum yöresinde faylar WSW-ENE yönündedir. Erzincan da bulunanlar ile arada 120 C lik açı bulunur. Erzurum ovasında bir graben durum yoktur. Şehrin batısındaki eski birikinti konisinde fay görülmüş ve faylanma, kapak tepede dreissen siali gölsel miosenide müteessir etmiştir. Faylanma ya bir delilde, depremlerde şehrin güney kenarının fazla hasar görmesidir. Anatolidleri güneyden hudutlandıran Erzurum-Araz çöküntüsüdür. Anatolidlerde gnays, mikaşist, amfibolit ve prasanitlerden müteşekkil bir kaide serisi permokarbonidler yaşlı arkozlar, grovaklar, şistler, kuvarsitler ve kalkerlerle diskordon olarak örtülmektedir. Bu kısımda peridotitler ve ganitler üst karboniferden permiene kadar uzanan devrede intrüzyonlarını tamamlamışlardır. Trias mevcut değildir. Erzurum-Araz çöküntüsünün kuzey kenarında bulunan üst miosen pliosen, yaşlı molas depresyonlarına akmıştır. Karahalil Serçeme zonu, Anatolidlerin güney dış kısmını meydana getirmektedir. Erzurum-Araz çöküntüsü, kenarlarda şariye olan ön ülke vazifesini görmekte ve bunun genç tersiyer dolgusu havzanın ortasında sakin bir molas tektoniği arz etmektedir. Paleocoğrafya : Kuzeyden güneye doğru sırasıyla blok faylı bölgenin kuzey ucu (Paratektonik bölge) vardır. Alp sisteminin güney kanadı üzerinde bulunan hakiki jeosenklinal ile kenar çukuru 19

35 her bakımdan farklıdır. İlkinde fosilli en eski kayıt Silürien, ikincisinde permiendir. Devoienle bölgeyi istilaya geçen denizde kumlu, killi ve kireçli bir durulma, sonradan kumlu kireç birikmiştir. Karboniferdeki gölsel bir ortamda kumla nöbetleşe, alacalı kil ve kalker durulmuştur. Hakiki jeosenklinal vücuda getiren lonjitüdinal kuşaklardan en kuzeyde bulunan anatolidlerde lias çökelme devresinde fliş fasiesi yerleşmiş, zaman zamanda kireç katkıları önemli kalınlıkta birikmiştir. Kenar çukurunda ise çökelme, üst jurasikten alt kretaseye devamlı olmuştur. Bölge en vüsatli ve ömürlü deniz istilasını ve subsidansını üst kretasede görmüştür. Kenar çukurunda ziyade eğimli üst jura-alt kretase üzerinde açısal diskordanslı daha az eğik durumda gri-yeşil marnlı ve şeylli kireçtaşı gelir. Vüsatlı olmayan deniz orta eosendeki istilasıyla kuzeyde ve güneyde farklı çökeller bırakmıştır. Oligosen çökelme devresi lütesiende başlayan denizel çökelme devresine dahildir. Miosen yer yerde denizel olarak başlamış Alt-Orta miosende fasiesler daha sığ tezahür etmiştir. Erzurum batısındaki birikinti konisi faylandığı ve dik tabakalanma kazandığı göründüğüne göre pasadenik safha bazı Şiddetli hareketleri vesile olmuştur. Ayrıca yıkıcı deprem çermik minarelli kaynak ve traverten mevcuttur. Bölgede bugün fiziksel ufalanma, kimyasal ayrışma üstündür. Bölge hızlı bir tahrip geçirmektedir. Depremler : Ardahan Ardahan İli; Merkez, Çıldır, Damal, Göle ve Hanak İlçeleri Afet İşleri Genel Müdürlüğünün hazırladığı Deprem Bölgeleri Haritasına göre 2. derece deprem bölgesinde yer alırken, Posof İlçesi ise 3. derece deprem bölgesinde yer almaktadır. Mevcut kayıtlara göre, İlde meydana gelen depremler; Ardahan da M= 6,1 büyüklüğünde M= 4,9 Ardahan ve köylerinde önemli hasarlar olmuştur M= 5,5 Ardahan ve köylerinde hasar ve 140 ölü Çıldır da M=5,8 büyüklüğünde M= 4, M= 4,7 Posof ta M= 5,2 Posof civarı, köylerde 70 bina yıkılmıştır. Göle de M=5,8 Göle ve civarında 8000 yıkık ve hasarlı yapı oluşmuş ve 1000 can kaybı yaşanmıştır. Erzurum Erzurum Bölgesi, Erzurum Şehir Merkezi dahil Dumlu, Aşkale, Kandilli, Horasan, Aras, Aziziye, Karayazı, Elmalıdere, Söylemez, Köprüköy, Narman, Kışlaköy, OItu, Olur, Pasinler, Şenkaya, Akşar, Gaziler, Kömürlü, Tortum, Şenyurt ye Uzundere Ikinci derece deprem bölgesi, İspir, Kırık, Çamlıkaya, Pazaryolu, Üçüncü derecede deprem bölgesi, Yeniköy, çiftlik, Çat, Hınıs. Halilçavuş, Karaköprü, Göksu, Tekman, Gökoğlan, birinci derece deprem kuşağında bulunmaktadır. Erzurum ilinde 1900 den bu güne kadar yaşanan depremler Tablo IV de verilmiştir. Tablo: IV Erzurum İlinde 1900 den Bugüne Kadar Olan Depremler 20

36 TARİH YER ŞİDDETİ AÇIKLAMALAR ERZURUM VE ÇEVRESİ ölü, 3000 civarında yıkık veya ağır hasarlı yapı olduğu kayıtlı. Deprem güneyde Çat ve Tekman, Kuzeyde Tortum ve PASİNLER VE Narman, Doğuda Sarıkamış a kadar uzanan geniş bir 6.9 ÇEVRESİ HORASAN alanda önemli hasarlara yol açmıştır.pasinler merkezinde 300 ev yıkılmış, 80 ev orta hasar görmüş ve 60 kişi hayatını kaybetmiştir.pasinlere bağlı 6 köy tamamen yıkılmış ve 180 can kaybı meydana gelmiştir.erzurum merkezinde Hükümet konağı ile PTT binası ağır hasar görmüştür.tüm bölgede PASİNLER VE kişi hayatını kaybetmiş ve 4000 civarında yapı 6.9 ÇEVRESİ HORASAN kullanılamaz hale gelmiştir PASİNLER 5.8 Depremde 94 kişi ölmüş, 97 si ağır olmak üzere 261 kişi yaralanmış, 994 ev 19 okul, 22 cami yıkılmış veya ağır hasar görmüş ERZURUM- HORASAN ERZURUM- HORASAN 6.8 6,8 ERZURUM-İENKAYA 5, ERZURUM-PASİNLER 4, ERZURUM-PASİNLER 5, ERZURUM-AİKALE 5,1 9 ölü ve 51 yaralı ERZURUM-AİKALE 5, KARLIOVA VARTO-HINIS 6, KARLIOVA 5, KARLIOVA 5, KARLIOVA 5,7 Deprem, Pasinler,Horasan ve Narman ilçeleri ile köylerinde büyük hasarlara yol açmıştır.deprem bölgede 1155 kişinin ölümüne, 1142 kişinin yaralanmasına, 3241 adet yapının yıkılmasına veya ağır hasar almasına, 3007 yapının orta, 4085 yapının da hafif hasar almasına neden olmuştur. 1 ölü, 184 ağır hasar, 212 orta hasar ve 420 hafif hasar meydana gelmiştir. 4 ağır hasar, 45 orta hasar ve 484 hafif hasar meydana gelmiştir. Hınıs, Tekman, Çat ve Karayazı ilçelerinde önemli hasarlar olmuştur.bu depremde Erzurum iline bağlı yerleşimlerde 135 kişi ölmüş, 221 kişi yaralanmış ve 8213 yapı yıkılmış veya ağır hasar görmüştür. Çat ilçesi ve köyleri etkilenmiş hasarlar meydana gelmiştir. Çat ilçesi ve köyleri etkilenmiş ve hasarlar meydana gelmiştir. Çat ilçesi ve köyleri etkilenmiş hasarlar meydana gelmiştir. Deprem Haritasına göre Erzurum Merkez ve İlçelerinin ağırlıklı olarak 1. ve 2. deprem bölgesi kuşağında yer aldığı görülmektedir. Türkiye de Yılları arasında meydana gelen depremler göz önüne alındığında afetzede sayısına göre bir sıralama yaparsak Erzurum afetzede sayısı ile 4. sırada yer almaktadır. Erzurum ve çevresinin Kuzey Anadolu fay hattında yer alması bugüne kadar meydana gelen depremlerde büyük can ye mal kaybına sebep olmuştur depreminde yıkık ağır derecede hasar gören 8110 konutların büyük bir kısmı tamamlanmış olup kalan konutların yapımı devam etmektedir. EİH, 2 derece deprem bölgesi içerisinden geçmekte olup güzergah tespit edilirken direk yerleri için sağlam zeminler tespit edilmiştir. Ayrıca tesis sırasındada yapılacak zemin etütlerine göre depreme karşı gerekli tedbirler alınacaktır. 21

37 Şekil IV Ardahan-Erzurum Deprem Haritası Heyelan ve Çığlar Ardahan Ardahan ilinde heyelan ve çığ olayları az yaşanmakla birlikte, meydana gelen heyelanlar büyük ölçekli gelişme göstermektedir. Heyelan ve çığ özellikle ilin kuzeyinde yer alan Posof ilçesinde yoğunlaşmaktadır. Azda olsa zaman zaman kaya düşmeside görünmektedir. Ardahan İli Posof İlçesinde eğimi yüksek yamaçlarda (Hıram Mevkii gibi) lokal ve bölgesel çapta heyelanlar oluşmuştur. Posof İlçesi Kopuzlu, Çambeli, Türkgözü, Günlüce ve Demirdöven köylerinde sık sık heyelan meydana gelmektedir. Ardahan İlinde heyelanlar nedeniyle şimdiye kadar can kaybı olmamıştır. Ancak tarihinde Göle yolu üzeri Tepeler Köyü mevkiinde heyelan olması nedeniyle Ardahan-Göle karayolu çökmüştür. Bedeli 6 milyar TL). İlde çığa maruz kalan alan bulunmamakla birlikte şimdiye kadar kayda değer çığ düşme olayına rastlanmamıştır. Erzurum Erzurum ve çevresinin dağlık ye orta büyüklükte vadilerle bölünmüş platolardan oluşması sonucu kırsal kesimin büyük bir bölümü su baskını, kaya düşmesi, çığ, yer kayması gibi afetlere maruz kalmaktadır. Her yıl bölgede meydana gelen su baskını, kaya düşmesi, yer kayması ye çığ gibi afetlerden yaklaşık yerleşim yerinin nakli gerekmektedir. Kırsal kesimde köylerin çok eski yıllarda yapılmış olması da afetlerin etkisini artırmaktadır. Bayındırlık ve İskan Bakanlığı 2008 Yılı Etüt Proje Programında yer kayması afetinden 4 yerleşim yerinde 52 aile, su baskını afetinde 11 yerleşim yerinde 57 aile, kaya düşmesi afetine maruz 2 yerleşim yerinde 10 aile, çığ afetine maruz 2 yerleşim yerinde 15 aile, Su baskını + kaya düşmesi afetine maruz 1 yerleşim yerinde 34 aile, çığ + su baskını afetine maruz 1 yerleşim yerinde 6 aile, su baskını + yer kayması afetine maruz 1 yerleşim yerinde 12 aile, kaya düşmesi + yer kayması afetine maruz 1 yerleşim yerinde 12 aile 22

38 etkilenmiştir. Erzurum İlinde heyelan olayları İspir, Oltu, Aşkale ve Narman ilçelerinde diğer ilçelere göre daha sık görülmektedir. Türkiye de Yılları arasında meydana gelen heyelan olaylarının sayısı göz önüne alındığında, Heyelan tehlikesi açısından Erzurum ili ülkemizde en riskli 10 il arasında meydana gelen 155 heyelanla 5. Sırada yer almaktadır. En yoğun çığ olaylarının meydana geldiği bölge Palandöken Dağları ile İspir İlçesinin Kuzeyinde bulunan dağlık bölgedir. Çığ tehlikesine karşı riskli iller arasında yer alan Erzurum da, en çok İspir-Çamlıkaya, Tortum-Sedarlı ile Çat-Çirişli, Çobandere- Söğlemez mevkileri, Söğlemez-Hacıömer (Tekman) yol ayrımı, Karayazı- Tutak yol ayrımı, Çobandede- Karayazı yol ayrımı mevkilerinde ve Palandöken kayak tesislerinde çığ afetleri meydana gelmiştir. Tao: IV Erzurum İlinde Bugüne Kadar Heyelanlar Köprüköy 1 22 Narman Oltu Olur 4 - Pasinler Pazaryolu - - Şenkaya Tekman 1 5 Tortum Uzundere TOPLAM EİH güzergahı tespit edilirken mümkün olduğunca yerleşim yerlerinin uzağından dağların ve tepelerin zirve noktalarına yakın yerler seçilmiştir. Eğimin fazla olduğu ve yamaç yönünde kütle hareketinin olabileceği yerlerden kaçınılmıştır. Bu alanlar hem zemin olarak sağlam hem de yerleşim yerlerine uzak olması nedeniyle EİH tesisin bölgenin heyelan ve çığ faktörü üzerinde etkisinin olacağı öngörülmemektedir. Ancak riskli bölgelerde tesislerimizin güvenliği açısından topoğrafyanın, toprağın ve anakayanın yapısına göre direk temel tipleri (mikrokazık, taş duvar vb.) seçilerek direkler tesis edilecek olup yörede bulunan diğer yapı ve yerleşim yerlerinin zarar görmemesi için her türlü mekanik (duvar,set,hendekvb.) ve biyolojik (ağaçlandırma,otlandırma yüksek kesimvb.) tedbirler alınacaktır. Seller Ardahan Ardahan İli (D) hassasiyetinde olup, doğal afetlere karşı hassas il statüsündedir. İlde hemen hemen her yıl özellikle bahar aylarında şiddetli yağmurlar ve ani sıcaklık artışı sebebiyle sel baskınları meydana gelmektedir yılında Çıldır İlçesi başta olmak üzere Ardahan genelinde sel baskınlarında dolayı 106 ağır hasar, 239 orta hasar ve 299 az hasar olmak üzere toplam 644 konut hasar görmüştür. 02/08/2005 tarihinde meydana gelen sel felaketinde yapılan incelemelerde 2 ev ve 3 ahırın sular altında kaldığı tespit edildi. 09/08/2005 tarihinde Göle İlçesinde meydana gelen aşırı yağış ve dolu felaketinde 6 adet Köyde incelemelerde bulunulmuş; 1 kişi sele kapılarak boğulmuş 1 kişi ise yaralı olarak kurtarılmıştır. Büyük ve küçük baş hayvan zayiatı meydana gelmiştir (350). 10/08/2005 tarihinde Damal İlçesinde meydana gelen aşırı yağışlarda Dereköy, Burmadere, Otağlı ve Tepe köyünde sel baskını olduğu yapılan incelemelerde herhangi bir can kaybı veya zayiatın olmadığı tespit edildi. 29 Mayıs 2004 tarihinde meydana gelen sel felaketinde 23

39 Alabalık Deresi nin taşması sonucu meydana gelen selden dolayı 1 kişi yaralanmış, 1 ev yıkılmış ve 4 ev hasar görmüştür. 23 Haziran 2004 tarihinde Ardahan Merkezde meydana gelen sel felaketinde 1 kişi hayatını kaybederken 69 evi de su basmıştır. Ayrıca tarihi kayıtlarda H.1311/M.1895 yılında Meşe Ardahan denilen Hanak, Damal ve bir çok köylerinde büyük bir dolu afeti yaşandığı, bunun neticesinde ekinlerin yok olduğu, meraların önemli ölçüde zarar gördüğü ve hatta küçük baş hayvanları ve kümes hayvanlarına da zarar verdiği ifade edilmektedir. Erzurum Erzurum ve çevresinde su baskını afeti genellikle kırsal kesimde bulunan yerleşim yerleri de meydana gelmektedir. Yerleşim yerlerinin akarsu yataklarına yakın oluşu ve akarsu yataklarının zamanla teressubatla dolması sonucu bilhassa ilkbahar aylarında su baskımı olayları vuku bulmaktadır. Su baskını olayları DSİ' ce incelenmekte, taşkından korunma tesisleriyle su baskınının önlenmesi teknik ve ekonomik yönden uygun bulunduğu takdirde taşkından korunma tesisleri yapılarak su baskınlarını önleme cihetine gidilmektedir. Taşkından korunma tesisleri teknik yönden ve ekonomik yönden uygun bulunmadığı zaman o yerleşim yerinde su baskınına maruz konutlar yeni seçilen sakıncasız yerleşim alanlarına nakledilmektedir. Su baskını olayları en fazla Ilıca, Narman ve Aşkale ilçelerinde yaşanmaktadır. Türkiye de Yılları arasında meydana gelen su bakını olaylarının sayısı göz 2012 afetzede aile ile 1. sırada önüne alındığında, Erzurum 349 su baskını olayı ve yer almaktadır Tablo: IV Erzurum İlinde Bugüne Kadar Olan Seller İLÇE ADI OLAY SAYISI ETKİLENEN KONUTSAYISI Merkez Aşkale 2 3 Çat 3 21 Hınıs 7 57 Horasan 3 9 İspir Karayazı 2 3 Köprüköy 2 15 Narman 5 62 Pasinler 3 11 Tekman 2 - Tortum 5 46 Şenkaya 6 44 TOPLAM Orman, Otlak ve Sazlık Yangınları Ardahan ve Erzurum illerinde bulunan orman ve otlaklarda, büyük ekonomik değerli yangınlar meydana gelmemekle birlikte zaman zaman özellikle Yalnızçam Ormanları nda insan kaynaklı kök ve örtü yangını oluşmaktadır. Aynı şekilde büyük ekonomik değerli olmamakla birlikte uzun boylu dağ çayırlarından oluşan ve otlatılmayan bazı alanlarda sonbaharda otların kuruması ve nisbi nemin düşmesi ile birlikte yangın tehlikesi oluşmakta, bazen de küçük ölçekli otlak yangınları çıkmaktadır. 24

40 IV.2.2. Hat Güzergahındaki Yeraltı ve Termal Su Kaynaklarının Hidrojeolojik Özellikleri (Su Seviyeleri, Miktarları, Emniyetli Çekim Değerleri, Kaynakların Debileri, Halen Mevcut ve Planlanan Kullanımı, Faaliyet Alanına Mesafeler) Ardahan İl sınırları içinde, Ardahan ve Göle Ovaları nda, DSİ tarafından planlama kademesinde hidrojeolojik etüt yapılmıştır. Ardahan ve Göle Ovaları, Kura Nehri akaçlama ağı ile Aras Havzası nda yer alır. Toplam 4260 km 2 lik bir drenaj alanına sahiptir. Ardahan ilinde bulunan su kuyuları ve su seviyeleri Tablo IV de verilmiştir. Verilen köy ve mevki isimleri ile proje güzergahı inceleme koridoru kıyaslandığında projeden bu kaynakların etkilenmediği tespit edilmiştir. Ayrıca Aktimur vd. (1991), bölgede yaptığı çalışmaya göre Binbaşak Fayının Kura Vadisini kestiği yerlerde ve Susuz un yaklaşık 10 km. kadar batısında kaplıca olabilecek sıcaklıkta sıcak su kaynakları bulunmaktadır. (Karaköse v.d., 1994). Söz konusu kaynaklar ile projenin herhangi bir etkileşimi söz konusu değildir. Tablo IV Ardahan İlinde Mevcut Su Kuyuları ve Su Seviyeleri Sıra No İlçe Su Kuyunun Açıldığı İlçe Köy-Mevkii Kuyu Derinliği (m) Statik Su Seviyesi (m) Dinamik Su Seviyesi (m) 1 Merkez Çobanlı Merkez Ömerağa 80 11,3 19,3 3 Merkez Kocaköy Merkez 25.Mek.Piy.Tugayı ,1 5 Merkez Köy Hizm. İl Md Merkez Dağcı 76 37, Merkez Hasköy ,1 8 Merkez Küçük Sütlüce Merkez Alagöz Merkez Çağlayık Merkez Ortageçit Merkez Tazeköy Göle Yiğitkonağı 92 14,2 18,8 14 Göle Ballıtepe 76 24,5 28,6 15 Göle Askeri Garnizon , Göle Samandöken Göle Gülistan 37 0, Göle Çayırbaşı Jand.K. 54,6 4, Göle Ağılyolu ,5 20 Göle Tahtakıran Göle Yeni Demirkapı Çıldır Kayabeyi Çıldır Eski Beyrehatun Çıldır Kurtkale 96 31,5 38,5 25 Posof Yurtbekler ,5 26 Damal Eskikılıç 148,4 0,3? 27 Hanak İncedere ,5 28 Hanak Çayağzı Kaynak: Ardahan Çevre Durum Raporu (2010) 25

41 Erzurum Erzurum Ovasında içme-kullanma ve sulama amaçlı açılmış bulunan sondaj kuyularının dağılımları Tablo IV de verilmiştir. Proje güzergahı inceleme koridoru kıyaslandığında proje güzergahında yer altı su kaynağı olmadığı kanısına varılmıştır. MTA nın Erzurum ve yöresinde yaptığı jeotermal aramaları neticesi tespit edilen en verimli sahalar Pasinler ve Ilıca jeotermal sahaları olup bu alanların projeyle etkileşimi söz konusu değildir. Tablo IV Yeraltı Suyunun Kullanımı (İl bazında su havzalarının yerleri, kapasiteleri verezervleri) 2010 YILI ERZURUM ENVANTERİ İşletme Tahsis Edilen Su Miktarı (hm3 / yıl) SI R A No İLİ OVA ADI VE ÜNİTELERİ Rezervi ( hm3 / Yıl ) SULAM A DSİ ve Toprak su Koop. BELGELİ İÇME - KUL. VE SANAYİ SULAMA TOPLAM ÇEKİLEN 1 ERZURUM ERZURUM OVASI a) Erzurum Ovası 77,810 24,835 26, , , b) Erzurum Ovası Dışı 0, , , c) Kümbet Ovası 7,000 2,500 2, ERZURUM d) Cinis Ovası 3,000 0, , , HINIS - KARAÇOBAN 69,000 0, ERZURUM PASİNLER 82,000 51,000 7, , , ERZURUM TORTUM 1, , ERZURUM UZUNDERE 0, , ERZURUM İSPİR 0, , ERZURUM OLUR 0, , GENEL TOPLAM 238,810 78,34 35, , ,

42 IV.2.3. Yüzeysel Su Kaynaklarının Hidrolojik Mevcut ve Planlanan Kullanımı, (İçme, Kullanma, Sulama Suyu, Elektrik Üretimi, Baraj, Göl, Gölet, Su Ürünleri İstihsali, Su Yolu Ulaşımı Tesisleri, Turizm, Spor ve Benzeri Amaçlı Su ve/veya Kıyı Kullanımları, Diğer Kullanımlar Faaliyet Alanına Mesafeler ) Proje güzergahının kestiği yüzeysel su kaynakları Şekil IV de gösterilmiş olup bu kaynakların başlıcaları Kura Nehri ve Oltu Çayının kollarından biri olan Olur Çayıdır. Proje güzergahı S7-S8 arasında Kura Nehri üzerinden, S13-S14 ve S14-S15 nolu some noktaları arasında olmak üzere Olur Çayı üzerinden iki kez atlama yapmaktadır. Kura Nehri atlaması Şekil IV Olur Çayı atlamaları IV de gösterilmiştir. Kura ırmağı: Doğu Anadolu Bölgesi nin kuzeydoğu kesimindeki Allahuekber dağlarının kuzey yamaçlarından doğan Kayınlık Dere, Türkmen Deresi ve Kür Çayı nın Göle Ovası nın kuzeybatısında birleşmesiyle oluşur. Kura, Göle Ovası nın kuzeybatısındaki dar ve derin Türkeşen Boğazına girer. Nehir Türkeşen Boğazını geçerken yer yer menderesler oluşturur. Uğurlu ve Kılıç Dağlarından gelen küçük kolları alır. Ardahan Platosuna ulaştıktan sonra Yanlızçam Dağlarının yamaçlarından ve çevredeki yüksek alanlardan pek çok dereyi de alarak çöküntü alanının güney kenarı yakınında menderesler oluşturur. Yatağın bu kesiminde kopuk menderesler ve ırmağın eskiden daha kuzeyde aktığını gösteren terk edilmiş yataklar vardır. Kura ırmağı, Ardahan Platosundan sonra kuzeydoğuda Miyalashor Boğazına girer. Miyalashor Boğazı, güneybatı-kuzeydoğu doğrultusunda 65 km boyunca Gürcistan sınırına kadar uzanır. Kura nehrinin Ardahan Ovası nın kuzeydoğusunda Miyalashor Boğazına girerken 1800 m taban yüksekliği, Türkiye topraklarından çıkarken 1300 m ye iner. Boğaz boyunca vadi tabanının ortalama eğimi % 7 dir. Eğim, boğazın kuzeydoğu ucuna doğru artar, özellikle Karaçay ın Kura ırmağına katıldığı yerden sonra % 8 i bulur. Bu kesimin Kura ırmağının vadisine gömülmesini kolaylaştıran fay çizgisini izlediği görülür. Irmağın Ardahan ın doğusunda Karaçay dan başka aldığı önemli kollar: Kısır Dağından Ağıldere adıyla çıkan Ölçek Suyu ve Hanak yönünden gelen sularla beslenen Cot Suyu dur. Kura ırmağı, Akkiraz Köyü nün doğusundan başlayıp bir süre Türkiye- Gürcistan sınırında aktıktan sonra Kurtkale yakınlarındaki Tavşan Sırtı yöresinde Gürcistan a, oradan da Azerbaycan topraklarına ulaşır ve Aras Nehri ile birleşerek Hazar Denizi ne dökülür. Irmağın suları nisanda en yüksek düzeyine ulaşır. Yatağında en az suyun bulunduğu ay genellikle eylül ve ekim aylarıdır. Olur Çayıyla ilgili deteylı araştırma bulunmamaktadır. 27

43 Kura Nehri Atlaması Olur Çayı Atlaması Şekil IV EİH nin Proje güzergahının kestiği yüzeysel su kaynakları Kaynak: Orman ve Su İçleri Bakanlığı GEODATA Portalı Kura Nehri üzerinde Beşikkaya Barajı planlanmakta olup EİH nin bu tesise uzaklığı yaklaşık 100 m civarındadır. Barajın güney tarafından kura nehri üzerinden atlama yapmaktadır. Yine proje inceleme koridoru sınırında Kura Nehrinin kollarından biri olan Kür Çayı üzerinde Durançam Barajı planlanmakta olup EİH nin bu tesisle herhangi bir etkileşimi söz konusu değildir. Planlanan barajlar sulama amaçlı olarak planlanmaktadır. Projenin kestiği olur çayı ve koları üzerinde 4 adet HES projesi planlanmakta olup bunlardan 1 tanesi fizibilite aşamasında 1 tanesi su kulanım izni aşamasında 2 tanesi ise ön inceleme aşamasındadır. EİH güzergâhının proje aşamasındaki göletlerle olan etkileşimi Şekil IV de, planlanan HES lerle olan etkileşimi ise Şekil IV te verilmiştir. 28

44 Beşikkaya Barajı Durançam Barajı Şekil IV EİH nin Planlanan Barajlarla Olan Etkileşimi Kaynak: Orman ve Su İçleri Bakanlığı GEODATA Portalı Şekil IV EİH nin Planlanan HES lerle Olan Etkileşimi Kaynak: Orman ve Su İçleri Bakanlığı GEODATA Portalı 29

45 IV.2.4. Toprak Özellikleri ve Kullanım Durumu (Toprağın Arazi Kullanım Kabiliyeti Sınıflaması, Erozyon, Mera, Çayır, Toprağın Mevcut Kullanım Durumları vb.), (5403 Sayılı Toprak Koruma ve Arazi Kullanım Kanununa Göre Gerekli İzinlerin Alınması) Proje inceleme alanı içerisinde 5 km genişliğinde kalan alan ile projenin etki alanı içerisinde kalan 50 m genişliğindeki alanın toprak özellikleri ve arazi kullanın durumu TÜGEM den temin edilen 1/ ölçekli Toprak ve Arazi Kullanım Durumu Haritalarına göre değerlendirilmiş olup projenin etkilediği alan içerisinde bulunan büyük toprak toprak grupları ve projeden etkilenecek alanları Tablo IV de gösterilmiştir. Tablo IV Projenin Etkilediği Alan İçerisinde Bulunan Büyük Toprak Toprak Grupları ve Projeden Etkilenecek Alanlar BÜYÜK TOPRAK GRUBU İNCELEME ALANI ETKİ ALANI ORANI m 2 m 2 % ALÜVYOL TOPRAKLAR (A) , ,88 0,06 KESTANERENGİ TOPRAKLAR (CE) , ,28 1,38 KOLÜVYAL TOPRAKLAR (K) , ,73 0,62 KAHVERENGİ ORMAN TOPR. (M) , ,35 0,76 BAZALTİK TOPRAKLAR (X) , ,68 0,92 YÜKSEK DAĞ ÇAYIR TOPRAKLAR (Y) ,88 0,00 DİĞER , ,09 0,04 TOPLAM , ,00 0,94 Etki Alanı İçerisinde Kalan Başlıca Büyük Toprak Grupları ve Projeden Etkilenimi; 1. Aluviyal Topraklar: Yüzey sularının tabanlarında veya tesir sahalarında akarsular tarafından taşınarak yığılmış bulunan genç sedimentler üzerinde yer alan; düz, düze yakın meyile sahip genç topraklardır. Proje inceleme koridoru içerisinde yaklaşık ,33 m 2 lik kısmı alüviyal topraklardan olup EİH güzergahı boyunca ki 50 m lik etki alanı koridoru içerisinde yaklaşık 12712,88m 2 alanda yayılış göstermektedir. 2. Koluvyal Topraklar: Genellikle dik eğimlerin eteklerinde ve vadi ağızlarında yer alırlar. Yerçekimi, toprak kayması, yüzey akışı ve yan derelerle taşınarak biriken materyaller üzerinde oluşmuş topraklardır. Proje inceleme koridoru içerisinde yaklaşık ,54 m 2 lik kısmı koluvyal topraklardan olup EİH güzergahı boyunca ki 50 m lik etki alanı koridoru içerisinde yaklaşık 47517,73 m 2 alanda yayılış göstermektedir. 3. Bazaltik Topraklar: Bu toprakların özellikleri ayni iklim şartları altında kireç taşı üzerinde teşekkül etmiş olan Kahverengi ve Kırmızı Kahverengi topraklara benzerlik gösterir. Proje inceleme koridoru içerisinde yaklaşık ,58 m 2 lik kısmı kırmızı bazaltik topraklarından olup EİH güzergahı boyunca yaklaşık 50 m koridor içerisinde yaklaşık ,68 m 2 alanda yayılış göstermektedir. 4. Kahverengi Orman Toprakları: Kahverengi Orman Toprakları kireçce zengin ana madde üzerinde oluşur. Proje inceleme koridoru içerisinde yaklaşık ,81 m 2 lik kısmı Kahverengi Orman Topraklardan olup EİH güzergahı boyunca ki 50 m lik etki alanı koridoru içerisinde yaklaşık ,35 m 2 alanda yayılış göstermektedir. 5. Yüksek Dağ Çayır Toprakları: Yüksek Dağ Çayır, ve Turba veya Organik Topraklar Orman sınırının üstünde kalan dağlık alanlarda, özellikle Kuzey Anadolu dağlarındaki 30

46 alpin çayırlar altında bu topraklara rastlanır. Bu alanlarda toprak oluşum süresi 2 4 aylık dönemi geçmez bu durumun bir sonucu olarak toprak kalınlığı cm geçemez ve toprak asit reaksiyonludur. Bu topalaklar üzerinde alpin çayırlar yetiştiği için organik madde bakımından zengindirler. Proje inceleme koridoru içerisinde yaklaşık ,88 m 2 lik kısmı Yüksek Dağ Çayır Topraklardan olup EİH güzergahı boyunca tespit edilen 50 m lik etki alanı koridoru içerisinde projeden etkilenecek kısım bulunmamaktadır. 6. Kestanerengi Topraklar: Orta kuşağın az yağış alan step bölgelerinde görülür. Humus bakımından fakir olan bu topraklar fazla yıkanmadıklarından kireç ve tuzca zengindir. Verimi düşüktür. Proje inceleme koridoru içerisinde yaklaşık ,63 m 2 lik kısmı kestanerengi topraklarından olup EİH güzergahı boyunca ki 50 m lik etki alanı koridoru içerisinde yaklaşık ,28 m 2 alanda yayılış göstermektedir. 7. Diğer Toprak Sınıfları: İnceleme yapılan toprak haritası üzerinde sınıflandırılmayan alanlardır. Proje inceleme koridoru içerisinde yaklaşık ,13 m 2 lik kısmı olup, EİH güzergahı boyunca tespit edilen yaklaşık 50 m lik etki alanı koridoru içerisinde 5492,09 m 2 alanda yayılış göstermektedir. Alan üzerindeki bu etkilenimin çoğu irtifak alanı şeklinde olacağından toprak grubları üzerinde büyük çaplı değişiklik meydana gelmesi söz konusu olmayacaktır. Arazi Kullanımı Projenin etki alanı içerisinde kalan 5 km genişliğindeki alanın arazi kullanın durumu TÜGEM den temin edilen 1/ ölçekli Toprak ve Arazi Kullanım Durumu Haritalarına göre değerlendirilmiş olup projenin inceleme koridoru içerisinde kalan alanın arazi kullanım durumu ve toprak sınıflarına göre dağlımı ile projeden etkilenecek alanlar Tablo IV de gösterilmiştir. Tablo IV İnceleme Koridoru İçerisinde Kalan Alanın Arazi Kullanım Durumu ve Toprak Sınıflarına Göre Dağlımı Şimdiki Arazi Kullanım Durumu Arazi Kullanım Kabiliyeti 5 km İnceleme Koridoru Alanı (m 2 ) 50 m Etki Alanı (m 2 ) Bs:Bahçe (Sulu) III , ,54 1,14 I ,82 0,00 C :Çayır II ,86 0,00 IV ,53 0,00 F :Fundalık VI ,34 0,00 VII ,88 0,00 K:Nadaslı Kuru Tarım I , ,88 0,14 II ,76 0,00 III , ,9 2,39 IV , ,5 1,71 M: Mera IV , ,4 1,07 VI , ,3 0,79 VII , ,09 O:Orman IV , ,4 1,14 VI , ,13 0,94 VII , ,46 S:Sulu Tarım III , ,4 1,29 Sy:Sulu Tarım (Yetersiz) IV , ,64 0,82 Diğer VIII ,23 0, , ,09 0,09 Genel Toplam , ,94 Kaynak: TarımReformu Genel Müdürlüğü Arazi Varlığı Haritası Etki alanının İnceleme alanına oranı % 31

47 Tablo IV de görüldüğü gibi proje inceleme koridoru içerisinde kalan alanların Bahçe, Çayır, Fundalık, Nadaslı Kuru Tarım, Mera, Orman, Sulu Tarım Alanları ve Diğer alanlardan oluşmaktadır. İnceleme koridoru içerisinde kalan bu alanlardan Orman, Fundalık alanlar, Nadaslı-Nadassız Kuru Tarım alanları, Çayır alanları, Mera alanları, Sulu ve Yetersiz Sulu Tarım alanları, ile Diğer alanlar projeden etkilenecektir. Arazi Sınıfları Kullanma kabiliyet sınıfları 8 adet olup toprak zarar ve sınırlandırılması 1. sınıftan 7. sınıfa doğru giderek artmaktadır. İlk dört sınıf arazi, iyi bir toprak idaresi altında bölgeye adapte olmuş kültür bitkileri ile, orman mera, ve çayır bitkilerini iyi bir şekilde yetiştirme yeteneğine sahiptir. 5., 6. ve 7. sınıflar adapte olmuş yerli bitkilerin yetişmesine elverişlidir. Bunlardan sınıflarda toprak ve su koruma önlemleri alındığı taktirde bazı özel bitkilerde yetiştirilebilir. 7. sınıf arazilerde çok etkin ve pahalı ıslah çalışmaları ile ürün alınabilirse de mevcut piyasa koşullarında elde edilecek ürün yatırım harcamalarını karşılayamaz. Proje inceleme koridoru içerisinde bulunan Arazi Kullanım Kabiliyeti Sınıfları aşağıda verilmiştir. Sınıf 1: Topografyaları hemen hemen düzdür. Su ve rüzgar erozyonu zararı yok veya çok azdır. Toprak derinliği fazla, drenajları iyidir. Kültür bitkileri yetiştirilmesinde olduğu kadar çayır-mera ve orman içinde kullanılabilir. Projeden etkilen 1. Sınıf topraklar çayır ve nadaslı kuru tarım alanları olarak kullanılmaktadır. Sınıf 2: Bu sınıftaki topraklar, işleme sırasında hava ve su ilişkilerini iyileştirmek için yapılan koruma uygulamalarını içeren dikkatli bir toprak idaresini gerektirir. Bu topraklar kültür bitkilerini çayır, mera ve orman için kullanılabilir. Projeden etkilen 2. Sınıf topraklar çayır ve nadaslı kuru tarım alanları olarak kullanılmaktadır. Sınıf 3: Sınıf 3'deki topraklar 2. sınıflardakilerden daha fazla sınırlandırmalara sahiptir. Kültür bitkileri için kullanıldıklarında muhafaza önlemlerini uygulamak ve sürdürmek zordur. Bu topraklar kültür bitkileri, çayır, mera ve orman için kullanılabilir. Projeden etkilen 3. Sınıf topraklar bahçe, kuru tarım ve nadaslı kuru tarım alanları olarak kullanılmaktadır. Sınıf 4: Bu topraklar işlendiklerinde daha dikkatli idare gerektirir ve muhafaza önlemlerini uygulamak zordur. Bu sınıftaki topraklarda kültür bitkileri, çayır, mera ve orman için kullanılabilir. Projeden etkilen 4. Sınıf topraklar nadaslı kuru tarım, sulu tarım, orman, fundalık ve mera olarak kullanılan alanlardır. Sınıf 6: Bu sınıfa giren toprakların fiziksel koşulları, gerektiğinde tohumlama, kireçleme, gübreleme ve drenaj hendekleri, saptırma yapıları ve su dağıtıcıları ile su kontrolü gibi çayır ve mera iyileştirmelerinin uygulanmasını pratik kılar. Projeden etkilen 6. Sınıf topraklar orman, fundalık ve mera olarak kullanılan alanlardır. Sınıf 7: Bu sınıftaki toprakların fiziksel koşulları, tohumlama, kireçleme, gübreleme ve hendekler, saptırma yapıları veya su dağıtıcıları ile su kontrolü gibi çayır ve mera 32

48 iyileştirilmelerinin uygulanmasının pratik olmasını önler. Projeden etkilen 7. Sınıf topraklar orman, fundalık ve mera olarak kullanılan alanlardır. Sınıf 8: Bu sınıftaki topraklar ve arazi şekilleri kültür bitkileri, otlar veya ağaçlar için yapılacak amenajman masraflarının üzerinde gelir getirmez; fakat yaban hayatı için ve dinlenme yeri olarak kullanılabilir. Projeden etkilen 8. Sınıf topraklar tanımlanamayan diğer olarak alanlardır. Proje kapsamında yer alan tarım alanlarının tarım dışı amaçla kullanılması için, tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren 5403 sayılı Toprak Koruma ve Arazi Kullanım Kanunu hükümleri gereğince Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı ve/veya T.C Ardahan ve Erzurum Valilikleri Gıda,Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüklerinden gerekli izinler alınacak ve Toprak Koruma Projeleri hazırlattırılarak tarım dışı kullanım izni alınacaktır IV.2.5. Tarım Alanları (Tarımsal Gelişim Proje Alanları, Özel Mahsul Plantasyon Alanları, Sulu ve Kuru Tarım Arazilerinin Büyüklüğü, Ürün Desenleri ve Bunların Yıllık Üretim Miktarları) Güzergahın isabet ettiği Erzurum ili arazi varlığı Tablo IV de verilmiştir. Tablo IV Erzurum İli Arazi Varlığı Tablosu ARAZİ ÇEŞİDİ ALANI (Ha) TOPLAM ALANA ORANI % -Tarıma Elverişli 460, Arazi A)Kullanılan Arazi 288, ) Tahıl Alanı 159, ) Yem Bitkileri Alanı 35, ) Endüstri Bitkileri 14, Alanı ) Baklagil Alanı 2, ) Sebze Alanı 1, ) Meyve Alanı 1, B)Nadas Alanı 72, )Kullanılmayan Alan 171, Çayır Alanı 74, Mera Alanı 1,548, Orman-Koru- 221, Fundalık -Yerleşim Alanı 22, Tarıma Elverişsiz 179, Alan OPLAM ALAN 2,506, Kayna : Erzurum Çevre Durum Raporu(2011) TARIMA ELVERİŞLİ ALAN İÇİNDEKİ ORANI Erzurum ilinde arazilerin bir kısmı kabiliyetlerine uygun olarak kullanılmamaktadır. Örneğin; Sulu tarım uygulamasıyla çok daha fazla gelir sağlanabilecek tarımsal potansiyeli yüksek I. ve II. sınıf araziler kuru tarım yada çayır arazisi olarak kullanılırken mer'a olarak kullanılması gereken potansiyeli düşük VI. ve VII. sınıf araziler kuru tarım arazisi olarak kullanılmaktadır. Kültüre elverişli arazi kullanımı Tablo IV de verilmiştir. 33

49 Tablo IV Kültüre Elverişli Arazi Kullanımı Kullanım Şekli Alanı (da) Tarla Arazisi Meyvelikler+Bağ Sebzelikler Nadas Kullanılmayan Tarım Arazisi TOPLAM Kaynak: Erzurum Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü(2013) Güzergahın isabet ettiği Olur ilçesine ait detaylı tarımsal bilgiler Tablo IV de verilmiştir. Tablo IV Tarımsal Veriler ilçeler Toplam Tarım Alanı(da) Çayır Mera(da) Orman (da) Tarım Dışı(da) Yüzölçüm (da) Kuru Sulu Olur Kaynak: Erzurum Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü (2013) Güzergahın isabet ettiği Ardahan ili Merkez ilçe tarımsal arazi varlığı incelenecek olursa; Ardahan ekonomisi genel olarak tarım ve özelde de hayvancılık sektörüne dayanmaktadır. Uygun olmayan iklim şartları nedeniyle bitkisel üretim yem bitkileri haricinde verim açısından son derece düşüktür. Ancak üretimden elde edilen tarımsal ürünler kalite bakımından özellikle de ekolojik bakımdan oldukça iyi durumdadır. İlde yapılan bitkisel üretim ve arı ürünlerin hemen hemen tamamı organik ürün niteliğine sahiptir. İl deki tarım işletmelerinin % 95 i bitkisel ve hayvansal üretimin birlikte yapıldığı polikültür işletmelerdir. Sadece bitkisel üretim yapan işletmeler % 4 ve sadece hayvansal üretim yapan işletmeler ise % 1 dir. Sektörde yer alan işletmelerin tamamına yakını küçük ölçekli, kapalı ekonomi tipi, geleneksel üretimde bulunan aile işletmeleridir. Türkiye genelinde olduğu gibi Ardahan İlindeki tarım işletmeleri; hızlı nüfus artışı ve artan nüfusun tarım dışı sektörde istihdam edilmesi zorunluluğuna karşılık, bu sektörlerde iş gücü talebinin nüfus artışına uygun düzeyde artırılamaması; tarımın gelişim hızının nüfus artışını karşılamada yetersiz kalması ve miras yoluyla arazilerin bölünmesi gibi nedenlerle giderek küçülmüştür. İlin en önemli tarımsal aktivitesi mera hayvancılığı olması nedeniyle tarım alanlarının işlemeli tarımdan ziyade, mera - yayla öncesi ve sonrası doğal otlaklık olarak değerlendirilmesi şeklindedir. 3-4 aylık mera ve yayla süresi içerisinde bu alanlardan, tamamen hububat (arpa, buğday) ve kaba yem (fiğ, korunga, yonca, çavdar, yulaf, çayır otu) üretimi sağlanmaktadır. İl de tarımsal faaliyet içerisinde hayvancılık ön plandadır. Mevcut tarımsal işletmelerin % ı hayvancılık yapmaktadır. Hayvancılık işletmelerinin tamamında sığır yetiştiriciliği ağırlıkta olmak üzere bir kısmı aynı zamanda koyunculuk ve/veya arıcılıkta yapmaktadır. Ardahan ili geneli arazi kullanım durumu ve merkez ilçe genelinde yetiştirilen ürünlere göre üretim alanları Tablo IV ve Tablo IV de detaylı olarak verilmiştir. 34

50 Tablo IV Ardahan İli Arazi Kullanım Durumu ARAZİ DAĞILIMI YÜZÖLÇÜMÜ (ha) YÜZDELİK DİLİM (%) TARIMA ELVERİŞLİ ALAN (ha) ,8 17,4 % ÇAYIR ALANI* (ha) ,5 % MERA ALANI (ha) ,5 % ORMAN ve FUNDALIK ALAN ,2 6,6 % (ha) TARIM DIŞI ALAN (ha) % TOPLAM % Kaynak: Ardahan Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü (2013) Tablo IV Ardahan İli Üretim Alanları Ürünler İşletme Sayısı Arazi Sayısı Ekili Alan (da,m2) Ürünün Ekildiği Alanın Toplam Ekili Alana Oranı Fiğ ,322 47,45% Çayır Otu ,962 18,30% Arpa ,584 17,51% Korunga ,159 6,92% Buğday ,786 6,47% (Ekmeklik) Yonca ,018 1,43% Yulaf ,796 0,76% Nadas ,210 0,61% Macar Fiği ,251 0,39% Çayır/Mera ,963 0,07% Patates ,929 0,07% Çavdar ,443 0,01% Yem Bezelyesi ,487 0,01% Tritikale 1 1 1,662 0,00% TOPLAM ,572 Güzergahın isabet ettiği Göle ilçesinde yetiştirilen ürünlere göre üretim alanları Tablo IV da verilmiştir. Tablo IV Göle İlçesine Ait Üretim Alanları Ürünler İşletme Sayısı Arazi Sayısı Ekili Alan(da) Ekili Alanın Toplam Alana Fiğ ,31 Çayır Otu ,221 10,51% Arpa ,603 5,09% Korunga ,050 3,65% Buğday (Ekmeklik) ,502 1,83% Çayır/Mera ,280 1,55% Yonca ,660 0,98% Nadas ,371 0,50% Yulaf ,988 0,38% Çavdar ,796 0,20% Patates 2 2 9,625 0,00% Yem Bezelyesi 2 2 4,869 0,00% Vasıfsız Çayır 1 3 2,701 0,00% GÖLE GENEL ,473 TOPLAMI Kaynak: Ardahan Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü (2012) 35

51 TEİAŞ Genel Müdürlüğü direklerin inşaatı sırasında direklerin isabet ettiği tarım arazilerinin sahiplerine yapılan inşaat çalışmalarında taşınmazlarında olabilecek zararların karşılanacağını taahhüt etmektedir. Bu zararlar için yer sahiplerinin bölgedeki ilgili İletim Tesis ve İşletme Grup Müdürlüğü ne başvurmaları halinde TEİAŞ Genel Müdürlüğü Yüklenici Firma ile irtibata geçerek (gerektiğinde Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü tarafından görevlendirilecek bir uzman incelemesi ile zararı tespit ettirerek) hasar karşılıklarının arazi sahiplerine ödenmesi sağlanacaktır. Ayrıca TEİAŞ Genel Müdürlüğü Kamulaştırma Kanunu gereğince gerek direk yerleri ve gerekse hattın altında kalan alanlar ile ilgili kamulaştırma planı doğrultusunda mülkiyet ve irtifak hakkı için uzlaşma komisyonu marifetiyle kamulaştırmaları yaparak hak sahiplerine arazi bedellerini ödeyecektir. IV Mera Vasfında Olan Yerler Mevcutsa 4342 Sayılı Mera Kanunu Hükümleri, zeytinlik olan yerler için 3573 sayılı Zeytinlerin Islahı ve Yabanilerinin Aşılattırılması ve ek 4086 sayılı Zeytincilik Kanunu hükümleri ile 1380 Sayılı Su Ürünleri Kanunu Hükümlerine Göre İrdelenmesi CBS ortamında, koordinatlı bir şekilde hazırlanan Orman Meşcere Haritası ve Arazi Varlığı Haritası nın bir arada değerlendirilmesi sonucu elde edilen verilere göre, planlanan güzergahın yaklaşık 33 km si mera alanlarından geçmektedir. (Bkz. Ek-3, Ek-4) Proje güzergâhındaki bulunan mera alanlarında sadece direk yerleri için bir kullanım söz konusu olacaktır. Tel altları ise mevcut haliyle kullanılmaya devam edilecektir. Direk yerleri için kullanılacak mera alanları için 4342 sayılı Mera Kanunu gereğince, fiilen yatırıma başlanmadan önce, söz konusu mera alanlarının tahsis amacı değişikliği ile ilgili olarak, Ardahan ve Erzurum Valiliklerine (valilik mera komisyonuna) müracaat edilerek tahsis amacı değişikliği yapılacaktır. Proje güzergahı boyunca geçilen en önemli yüzeysuyu Olur Çayı ve Kura Nehridir. Proje alanı çevresinde yer alan sulak alanlarda ilgili detaylı bilgi, raporun IV.2.7. nolu bölümünde sunulmuş olup, projenin tüm aşamalarında, 31 Aralık 2004 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği ve 30 Mart 2010 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik, 1380 sayılı Su Ürünleri Kanunu hükümleri yerine getirilecektir. Proje güzergahı üzerinde zeytinlik alanlar bulunmamakta olup, olası bir zeytinlik alandan geçilmesi durumunda 3573 sayılı Zeytinlerin Islahı ve Yabanilerinin Aşılattırılması ve Ek 4086 Sayılı Zeytincilik Kanunu Hükümlerine uyulacaktır. Proje kapsamında Su Ürünleri Kanunu Kapsamına giren alanların kullanılması durumunda, çalışmalara başlanmadan önce gerekli izinler alınacaktır. IV Arazi Vasfı İle İlgili Bilgiler Arazi Mülkiyet Durumu (Tapu Kayıtları), 1/ Ölçekli ve 1/5.000 Ölçekli Alanların İşaretlenmiş Olduğu Onaylı (Koordinatlı) Harita ve Vaziyet Planı Faaliyet Alanının Bulunduğu Sahanın Valilik veya Belediye Tarafından Doğruluğu Onaylanmış 1/ Ölçekli Çevre Düzeni Planı veya Uygulama İmar Planı Üzerinde Gösterilmesi CBS ortamında, koordinatlı bir şekilde hazırlanan Orman Meşcere Haritası ve Arazi 36

52 Varlığı Haritası nın bir arada değerlendirilmesi sonucu elde edilen verilere göre, EİH güzergâhının yaklaşık 7 km si orman alanından, 33 km si mera alanından, 18 km si tarım alanlarından 5 km si ise diğer alanlardan geçmektedir. Tesis edilecek olan EİT kurulacağı yerlere/güzergahlara isabet eden taşınmazlarda Teşekkülümüzce yapılacak mülkiyet ve irtifak hakkı kamulaştırmalarında kamu yararı olduğuna dair Teşekkülümüz Yönetim Kurulu tarafından verilecek kararın T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı nın onayına müteakiben alınacak kamulaştırmaya başlama kararına esas olmak üzere tesis yerinin/güzergahının imar planı içinde olup olmadığı araştırılarak bu husus ilgili idarelerden belgelendirileceklerdir. Yapılan tespitlere göre EİH güzergahının yaklaşık 850 m lik kısmı imarlı bölgelerden geçmekte geriye kalan kısmı ise imar görmemiş yerleşim yerlerine uzak alanlardan geçmektedir yılında yapılan Ardahan Trafo Merkezinin zamanla gelişen Ardahan yerleşkesinin içinde kalması nedeniyle hattın 850 m lik kısmı mecburen imar planı içerinden geçirilmiştir. İmar planı içerisinde kalan kısımdan geçerken yerleşimin en az olduğu alan tercih edilmiştir. EİH ile Ardahan Belediyesi İmar Planının etkileşimi aşağıdaki şekilde verilmiştir. Şekil IV EİH nin Ardahan İmar Planı Olana Etkileşimi Yukarıda belirtildiği şekilde belgelendirilecek bildirim üzerine, Enerji İletim Tesislerinin imar planı içerisinde kalan kısmı için onaylı hâlihazır harita ve her ölçekteki (1/ ölçekli Çevre Düzeni, 1/5000 ölçekli Nazım ve 1/1000 ölçekli Uygulama İmar Planları ) imar planları ilgili idarelerden temin edilecek ve temin edilen veriler doğrultusunda yürürlükteki İmar Mevzuatına uygun olacak şekilde hazırlanacak/hazırlatılacak, bahsi geçen imar planlarına Enerji İletim Tesisleri işlenerek, onaylatılmak üzere ilgili idarelerin onay makamına sunulacaktır. Usulüne uygun olarak ilgili idarelerce onaylanan ve askı süresi sonucunda kesinleşen onaylı imar planları ve onaya esas meclis kararları ilgili idarelerden temin edilecektir. 37

53 Projeye konu EİH dikkate alınarak belirlenen inceleme alanının sınırları içerisinde tesis edilecek hattın yerinin/güzergâhının imar planı dışında olması durumunda ise tarım alanları için tarım dışı amaca tahsisi, orman alanları için orman izni ve varsa mera alanları için mera vasfının değiştirilmesi sağlanacaktır. Proje faaliyetleri kapsamında kullanılacak arazi miktarları (gerek mülkiyet hakkı ve gerekse irtifa hakkı alınacak alanların yaklaşık yüzölçümü) Tablo III.6.1. de verilmiştir. EİH güzergâhı some yerleri ve irtifak koridoru 1/ ölçekli topoğrafik harita ve 1/ ölçekli Çevre Düzeni Planı Paftaları üzerinde işlenmiş olup eklerde (Ek-2, Ek-3, Ek-4, Ek-6) verilmiştir. Arazi vasıflarıyla ilgili kesin bilgiler (tapu kayıtları ve ilgili ölçekteki haritalar) Kamulaştırma Planları tamamlandıktan sonra netleşecek olup projenin tesise başlanmasından önce yapılacak izin işlemleri olduğundan bu aşamada verilememiştir. IV.2.6. Orman Alanları (Orman alan miktarı (m 2 ), ağaç türleri ve miktarları, kapladığı alan büyüklükleri ve kapalılığı bunların mevcut ve planlanan koruma ve /veya kullanım amaçları, proje sahasının işaretlendiği 1/ ölçekli Meşcere haritası, Orman Bölge Müdürlüğünün görüşü ile ÇED inceleme değerlendirme formu, 6831 Sayılı Orman Kanununun 17. maddesi gereğince izin alınacagının girilmesi, orman alanı sınırları dışında ise en yakın orman alanı mesafesinin girilmesi v.b. ) Proje için güzergâhın sağından ve solundan 2,5 km olmak üzere 5 km lik bir alan inceleme koridoru olarak alınmış olup bu alan için ÇED raporu hazırlanmıştır. Orman Genel Müdürlüğünden sayısal ortamda temin edilen Orman Mesçere Haritaları (Ek-4) üzerinde yapılan incelemelere göre güzergâhın yaklaşık 7 km lik kısmı orman alanlarından geçmektedir. Güzergahın geçtiği 7 km lik orman alanı boyunca yaklaşık ,00m 2 orman alanının projeden etkilenmesi öngörülmektedir. Projenin tesisi sırasında güzergâh eksen olmak üzere güzergâhın 25 m sağından 25 m solundan yaklaşık 50 m genişliğinde bir koridorun inşaat çalışmalarından yoğun etkileneceği öngörülmektedir. Proje inceleme alanı içerisinde bulunan ve projeden etkilenecek orman alanlarına ait özellikler Tablo IV de verilmiştir. Proje inceleme alanı içerisinde değişik çağ ve kapalılıkta saf ve karışık Sarıçam, Ardıç ve Orman Kavağının oluşturduğu, koru ve baltalık işletme sınıfında orman alanları bulunmaktadır. Orman mesçere haritaları üzerinde yapılan incelemelere göre bu alanlar üzerinde özel niteliklere sahip orman alanları bulunmamaktadır. Erzurum Orman Bölge Müdürlüğünden tarih ve 611 sayılı yazı ile ÇED İnceleme Değerlendirme Formu talep edilmiş olup Erzurum Orman Bölge Müdürlüğüne bağlı Ardahan Orman İşletme Müdürlüğünün ÇED Başvuru Dosyası ekinde yer alan güzergahın, ormancılık çalışmaları açısından kabul edilebilir olmadığını bildirmesi üzerine, güzergâh üzerinde yeniden çalışma yapılmıştır. Yapılan çalışmalar sonucu güzergâhta değişiklik yapılmış ve yeni güzergaha göre yeniden görüş istenmiştir. Temin edilen görüşte; ÇED Yönetmeliği ve 6831 Sayılı Orman Kanunu kapsamında yapılan değerlendirme sonucunda söz konusu faaliyetin ornmanlar ve ormancılık çalışmaları olumsuz etkilerinin azamiye indirilmesi için belirtilen hususlara uyulması durumunda ekteki güzergah boyunca proje faaliyetinin gerçekleşmesinde ormanlar ve ormancılık çalışmalarına olumsuz etkisi bulunmamamaktadır yönünde görüş 38

54 bildirmişlerdir. ÇED İnceleme Değerlendirme Formunda belirtilen hususlara uyulacak olup EİH yeni güzergaha göre tespit edilecektir. Tablo IV Projeden Etkilenecek Orman ve Diğer Alanlara Ait Özellikler (Mesçere Tipi, Kapalılık, Çağ vs.) Mescere Kapalılık Çağ Sınıfı İnceleme Alanı Etki Alanı BAr , ,23 BAr/BKBt ,18 BArÇs ,71 BAr-OE ,69 Bçs , ,24 BÇs/BKBt ,53 BKBt ,89 BKBt-OE , ,59 BKBt-T ,07 BKv , ,89 Çs0a a ,64 Çsa a ,45 Çsa0 a , ,05 Çsa2 2 a ,49 Çsb3 3 b ,18 445,33 Çsbc1 1 bc ,28 Çsbc2 2 bc ,28 Çsbc3 3 bc , ,86 Çsc1 1 c ,85 Çsc1/a0 1 c ,89 Çsc2 2 c ,60 Çsc3 3 c ,25 Çscd cd 90208,06 Çscd1 1 cd , ,72 Çscd2 2 cd , ,25 Çscd2/a0 2 cd ,55 Çscd3 3 cd ,56 Çsd1 1 d , ,51 Çsd1/a 1 d ,11 Çsd2 2 d , ,59 Çsd3 3 d 61055,12 Dp 30611,35 İs , ,12 KBt , ,74 Ku ,10 Me , ,16 Me-OT ,12 Me-Z , ,35 OE , ,33 OE-OT ,02 Orm_bk_evi 4722,50 OT , ,48 OT-Me ,25 OT-OE , ,15 OT-T , ,73 Su , ,24 T ,55 Z , ,51 Z-OT , ,93 (boş) ,22 Genel Toplam , ,00 39

55 Tablo açıklamaları: Ar : Ardıç OT : Ağaçsız orman toprağı, Otlak, Yayla, Çayır, Bozkır Çs : Sarıçam Z : Ziraat Kv : Kavak Bt : Baltalık Orman Rumuzu Çz : Kızılçam B : Bozuk Orman Rumuzu K : Koru E : Erozyon Sahası T : Taşlık İs : İskân Su : Su Yüzeyleri Ku : Kumul Alanları E : Erozyon Alanı Me :Mera Alanları Ku : Kumul Alanları a ( Gençlik ve Sıklık Çağı) b (Sırıklık ve Direklik Çağı) c (İnce Ağaçlık Çağı) d (Orta ağaçlık Çağı) e (Kalın Ağaçlık çağı) : Göğüs boyu yüksekliği (1,30 m. deki) çapları 7,9 cm. ye Kadar olan ağaçlar : Göğüs boyu yüksekliği (1,30 m. deki) çapları 8 19,9 cm. arasındaki ağaçlar : Göğüs boyu yüksekliği (1,30 m. deki) çapları 20 35,9 cm. arasındaki ağaçlar : Göğüs boyu yüksekliği (1,30 m. deki) çapları 36 51,9 cm. arasındaki ağaçlar : Göğüs boyu yüksekliği (1,30 m. deki) çapları 52 cm. ve daha kalın olan ağaçlar 0 (Boşluklu Kapalı) : Tepe kapalılığı %10 dan daha az olan mesçereler 1 (Gevşek Kapalı) : Tepe kapalılığı %11-%40 arası olan mesçereler 2 (Orta Kapalı) : Tepe kapalılığı %41-%70 arası olan mesçereler 3 (Kapalı ve Tam Kapalı) : Tepe Kapalılığı %71-%100 arası olan mesçereler Projeden etkilenecek orman alanları için 6831 Sayılı Orman Kanununun 17. maddesi hükümlerince tesise başlanmadan önce gerekli izinler alınacaktır. IV.2.7. Koruma Alanları (Milli Parklar, Tabiat Parkları, Sulak Alanlar, Tabiat Anıtları, Tabiatı Koruma Alanları, Yaban Hayatı Koruma Alanları, Biyogenetik Rezerv Alanları, Biyosfer Rezervleri, Doğal Sit ve Anıtlar, Arkeolojik, Tarihi, Kültürel Sitler, Özel Çevre Koruma Bölgeleri, Özel Koruma Alanları, Turizm Alan ve Merkezleri, Mer a Kanunu Kapsamındaki Alanlar, Proej Alanı ve Yakın Çevresinde Varsa Korunan Alanların 1/ Ölçekli Harita Üzerinde Gösterimi ) Yapılan incelemelere ve kurum görüşlerine göre projenin inceleme koridoru alanında tespit edilen mili park, tabiat parkı, tabiat anıtı, tabiatı koruma alanı, özel çevre koruma bölgesi, biyogenetik rezerv alanı, biyosfer rezerv alanı, yaban hayatı koruma alanı ve özel koruma alanları, tarihi kültürel sit turizm alan ve merkezleri bulunmamaktadır. Mera Kanunu kapsamında bulunan alanlar için detaylı bilgi IV başlığında verilmiştir. Projeye en yakın korunan alan Ardahan ilinde hattın doğusunda yaklaşık 8 km mesafede bulunan Cemal Tural Tabiat Parkı ile Erzurum ili Olur İlçesi Coşkunlar Köyü sınırları içerisinde hattın güneydoğusunda bulunan Sarıçam Gen Koruma Ormanıdır. Hattın bu alanlarla herhangi bir etkileşimi söz konusu olmayıp hat ile bu alanların konumunu gösterir görüntü Şekil IV de verilmiştir. 40

56 Cemal Tural Tabiat Parkı Sarıçam Gen Koruma Orm. Şekil IV EİH nin Korunan Alanlara Olan Mesafesi Kaynak: Orman ve Su İçleri Bakanlığı GEODATA Portalı Bu başlık altında tespit edilemeyen herhangi bir koruma alanı ile karşılaşılması durumunda meri mevzuatlar çerçevesinde gerekli izinler ve tedbirler alınacaktır. Proje sahasında tespit edilecek sulak alanlar için tarih sayılı Resmi Gazetede yayımlanan ve 26/08/2010 tarih ve tarihli Resmi Gazetede değişiklikleri yayımlanan Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği nin Ek-II Formu doldurularak ilgili valiliklere başvu yapılacak ve Orman ve Su İşleri Bakanlığından gerekli Sulak Alan İzni alınacaktır. Ayrıca EİH güzergahının tesisi sırasında herhangi bir tabiat varlığına (fosil kalıntısı, yer altı mağarası vb.) rastlanılması durumunda Erzurum Tabiat Varlıklarını Koruma Kuruluna haber verilecek ve gerekli tedbirler alınacaktır. IV.2.8. Flora ve Fauna (Türler, Endemik Özellikle Lokal Endemik Bitki Türleri, Doğal Olarak Yaşayan Hayvan Türleri, Ulusal ve Uluslararası Mevzuatla Koruma Altına Alınan Türler, Nadir ve Nesli Tehlikeye Düşmüş Türler ve Bunların Yaşama Ortamları, Av Hayvanlarının Adları, Populasyonları ve Bu Türler İçin Alınan Merkez Av Komisyonu Kararları) Proje Alanı Üzerindeki Vejetasyon Tiplerinin ve Örnekleme Alanlarının Bir Harita Üzerinde Gösterilmesi, Projede Faaliyetten Etkilenecek Canlılar İçin Alınması Gereken Koruma Tedbirleri (İnşaat ve İşletme Aşamalarında). (Flora ve Fauna Arazi Çalışmasının Hangi Tarihlerde ve Kim Tarafından Yapıldığının Belirtilmesi) Hat Boyunca Kuş Göç Yollarının Olup Olmadığının Belirtilmesi Varsa Önlemler, Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği Çerçevesinde ve Yaban Hayatı bakımından Gerekli Önlemler IV Flora Fitocoğrafik Bölge Faaliyet alanı, Avr. - Sib. Ele (Karadeniz) Fitocoğrafik Bölgesi içinde kalmaktadır. Avr. - Sib. Ele Fitocoğrafik Bölgesi, genel olarak Karadeniz nemli ılıman ve nemli soğuk iklimin etkili olduğu kuzey bölgelerimiz ile Gelibolu ve Biga yarımadaları dışında, Marmara 41

57 Bölgesi ni (Trakya dahil) kapsar. Trakya da Yıldız dağlarının kuzey ve Marmara Bölgesi nin doğu ve güney bölümlerindeki dağların kuzeye bakan yamaçları ile Kuzey Anadolu kıyı şeridinde yaprağını döken, çoğunlukla mezofit vejetasyon formasyonları yaygındır. Aynı zamanda fenarofit ve hemikriktofit ler de yer alır. Doğu Karadeniz kıyı şeridinde çok az olan Akd.Ele kökenli elemanlar da, 200 m ye kadar yükselen kıyı kuşağında yaygındır. Ülkemiz coğrafi konum itibariyle başta çeşitli iklimlerin etkisi altındadır. Nitekim, kuzeyde Kuzey Anadolu ve Yıldız (Istranca) dağları kuşağının kuzeye, özellikle Karadeniz e bakan yamaçlarında okyanusal; Marmara denizi çevresi, Ege bölümü ve Akd.Ele Bölgesi nde Akd.Ele; İç, Doğu ve Güneydoğu Anadolu da karasal iklim şartları hüküm sürmektedir. Böylece Anadolu ve Trakya nın kuzeyi okyanusların doğusunda kıtaların batısında hüküm süren nemli ılıman; Ege ve Akd.Ele subtropikal; Anadolu nun orta ve doğu bölgeleri, kıtaların iç kısımlarında hüküm süren karasal iklimlerin toplandığı bir ülkedir. Yüksek dağlık alanlarda ise daha kuzey enlemlerde etkili olan soğuk iklim şartları görülür. Bu nedenle Türkiye de bitki örtüsü açısından farklı alanların ve fitocoğrafya bölgelerinin bulunması, doğal şartların bir gereğidir. Genel bir değerlendirme ile, Türkiye nin kuzeyi bir bütün olarak Avr. - Sib. Ele Flora Bölgesi ne girer. Kuzeyde Ordu nun doğusunda itibaren Doğu Karadeniz Bölümü Kolşik, batı kesimleri ise aynı flora aleminin Öksin alt flora veya bölümleri içinde kalır. Marmara denizinin kuzey kıyıları ile, Ege ve Akd.Ele bölgeleri, Doğu Akd.Ele Flora alemini oluşturur. İç ve Doğu Anadolu bölgeleri Turan-Önasya veya İr. - Tur. Ele. Flora Bölgesi ne, Güneydoğu Anadolu nun step alanları da İr. - Tur. Ele. Flora Bölümü ne girer. Kısaca Türkiye; Avr. - Sib. Ele, Akd.Ele ve İr. - Tur. Ele. flora bölgelerinin bir ararda bulunduğu bir ülkedir. Bununla beraber ülkemizde, yükseklik ve bakı şartları, bu flora bölgelerinin birbirinden kesin çizgilerle ayrılmasını güçleştirmektedir. Zira, Öksin flora bölümünde dağların güneye bakan yamaçlarında kuru ormanlar, vadi ve depresyonlarda kurakçıl çalılar bulunur. Aynı şekilde Akd.Ele Bölgesi nde, Nur (Amanos) dağlarında olduğu gibi, kuzeye bakan yamaçlarda ve yüksek yerlerde Öksin elemanlarından ibaret bitki birlikleri ve fizyonomik görünüm itibariyle ot, çalı, ağaç toplulukları şeklinde oluşan formasyonlar yer alır. Böylece, lokal alanlarda barınmış ve uygun ekolojik şartlarda hayatiyetlerini sürdüren değişik flora parçaları da bulunur. 42

58 AKD. AV.-SİB. AV.-SİB. İR.-TUR. İR.-TUR. AKD. AKD. Şekil IV Türkiye deki Fitocoğrafik Bölgeler ve Anadolu Diyagonali (Çaprazı) (AV.-SİB.: Avrupa Sibirya Bitki Coğrafyası Bölgesi, AKD.: Akd.Ele Bitki Coğrafyası Bölgesi, IR.-TUR.: İran Turan Bitki Coğrafyası Bölgesi) Şekil IV Faaliyet Alanın Grid Kareleme Sistemindeki Yeri Proje alanı ve çevresinin florasını tespit edebilmek için literatür araştırmasından faydalanılmış olup faaliyet alanı, Grid Kareleme Sistemine göre A9 karesinde yer almaktadır. Raporun flora kısmı oluşturulurken, TÜBİTAK tarafından hazırlanan Türkiye Bitkileri Veri Servisi nden ( ve Davis in Flora of Turkey and East Aegean Islands adlı eserinden yararlanılmıştır. Literatür çalışmaları sonucu belirlenen faaliyet alanı ve yakın çevresinde bulunan ve bulunması muhtemel türler Tablo IV de verilmiştir. Bu çalışmada, türlerin endemizm ve nadirlik durumu, tehlike sınıfları, habitatları ve hangi fitocoğrafik bölge elementi oldukları belirtilmiştir. 43

59 Flora Türlerinin Fitocoğrafik Bölgelere Göre Dağılımı Faaliyet alanı ve etki alanında bulunan taksonların fitocoğrafik bölgelerinin belirtilmesinde çeşitli kısaltmalar kullanılmıştır. Buna göre; Avrupa-Sibirya Elementi (Av. Sib. Ele. Elementi ni), İran-Turan Elementi (İr. - Tur. Ele. Elementi ni), Akdeniz Elementi (Akd. Ele Elementi ni) ve Karadeniz (Kdz.Ele Elementi ni) ifade etmektedir. Geniş yayılışlı ya da fitocoğrafik bölgesi tam olarak bilinmeyenler için (-) işareti çekilmiştir. Flora listesinde yer alan tür ve tür altı kategorideki 196 adet bitkinin fitocoğrafik bölgelere göre dağılımı; İr. - Tur. Ele. 41, Av. Sib. Ele. 21, Akd. Ele. 4 ve Kdz. Ele. 30 şeklindedir. Geri kalan 100 tür ise kozmopolit veya fitocoğrafik bölgesi belirsizler kategorisinde yer almaktadır. Şekil IV Fitocoğrafya spektrumu 44

60 Şekil IV En çok bulunan familyaların spektrum Endemizm ve Nadirlik Türkiye, kıtalararası geçiş bölgesi konumunda bir ülke olması sebebiyle endemik ve nadir bitkiler bakımından zengindir. Ülkemizde tespit edilen toplam bitki türünün yaklaşık % 30 unu endemik türler oluşturmaktadır. Endemik ve nadir bitki türleri için Ekim, T. ve arkadaşları (2000) tarafından hazırlanan Türkiye Bitkileri Kırmızı Kitabı adlı yayında kullanılan 1994 IUCN Red Data Book kategorileri aşağıda açıklanmıştır. EX: Tükenmiş EW: Doğada Tükenmiş CR: Çok Tehlikede EN: Tehlikede VU: Zarar Görebilir DD: Veri Yetersiz NE: Değerlendirilemeyen LR: Az Tehdit Altında; Gelecekte durumlarına göre tehdit açısından sıralanabilecek 3 alt kategorisi vardır. 1) cd- Conservation Dependent (Koruma Önlemi Gerektiren): 5 yıl içerisinde yukarıdaki kategorilerden birisine girebilecek taksonlar bu gruptadır. 2) nt- Near Threatened (Tehdit Altına Girebilir): Bir önceki kategoriye konamayan ancak VU kategorisine konmaya yakın aday olan bitki türleri bu grupta yer alır. 3) Ic- Least Concern (En Az Endişe Verici): Herhangi bir koruma gerektirmeyen ve tehdit altında olmayan bitki türleri bu kategoride yer alır. Flora Türlerinin Endemizm ve Tehlike Sınıfları Açısından Durumu 45

61 Enerji iletim hattı güzergahı ve inceleme alanı (güzergahın sağından ve solundan 2,5 km olmak üzere toplam 5 km genişliğindeki koridor) ile planlanan alanda literatür çalışması sonucu tespit edilen bulunması muhtemel; endemik ve nadir bitki türleri ve kategorileri Tablo IV de verilmiştir. Diğer türler herhangi bir kategorisinde bulunmamaktadır. Bern Sözleşmesi ile Koruma Altındaki Bitki Türleri Türkiye, Bern Sözleşmesi olarak bilinen Avrupa nın Yaban Hayatı ve Yaşam Ortamlarını Koruma Sözleşmesi ne tarihinde üye olmuştur. Sözleşmenin amacı doğal bitki ve hayvan türlerini ve bunların doğal yaşam ortamlarını korumak ve bu amaçla üye ülkeler arasında işbirliği yapmaktır. Sözleşmeye imza atan ülkeler, tehlike altında bulunan bitki ve hayvan türlerini ve doğal yaşam ortamlarını korumak amacıyla gerekli yasal ve idari önlemleri almakla yükümlüdür. Çalışma alanında Bern Sözleşmesi ile koruma altına alınan herhangi bir bitki türü bulunmamaktadır. 46

62 Tablo IV Faaliyet Üniteleri Sahaları ve Etki Alanında Bulunan ve Bulunması Muhtemel Flora Türleri, Habitatları, Endemizm ve Nadirlik Durumu, Fitocoğrafik Bölgesi, IUCN Red Data Book Kategorileri Familya ve Tür Adı Habitat Fitocoğrafik Bölgesi Endemizm ve Nadirlik Durumu SINOPTERIDACEAE Cheilanthes persica (BORY) KUHN Kuru kireçtaşı ve metamorfik kaya çatlakları ADIANTACEAE Adiantum capillus-veneris L. Kireçtaşı çatlakları, çimenlik, bazik toprak ASPLENIACEAE Asplenium ruta-muraria L. Kireçtaşı çatlaklar, duvar ATHYRIACEAE Cystopteris dickieana SIM CUPRESSACEAE Juniperus excelsa M. BIEB. subsp. excelsa Tepe ve dağların kurak kayalık yamaçları. Toros dağlarında çoğu kez ağaç sınırını oluşturur RANUNCULACEAE Aconitum nasutum FISCH. EX REICHB. Su kenarı, çalılık, kaya arası Kdz. Ele. - - Consolida hohenackeri (BOISS.) GROSSH. Kuru yamaç, tarla İr. - Tur. Ele. - - Anemone narcissiflora L. subsp. narcissiflora L. Çalılık, su kenarı, volkanik yamaç Av. Sib. Ele. - - Nigella segetalis BIEB. Kenar, tarla Trollius ranunculinus (SMITH) STEARN Islak yer Ranunculus brachylobus BOISS. ET HOH. subsp. brachylobus (L.) SWARTZ Alpin çayır Kdz. Ele. - - Ranunculus dissectus BIEB. subsp. glabrescens (BOISS.) DAVIS Alpin çayır, kayalık PAPAVERACEAE Fumaria cilicica HAUSSKN. Boş alan, yol kenarı Fumaria vaillantii LOIS. Kayalık kenar, yol kenarı Papaver dubium L. subsp. dubium Boş yer, tarla Papaver fugax POIRET var. fugax POIRET Kurak yamaç, moloz BRASSICACEAE/CRUCIFERAE Conringia perfoliata (C.A.MEYER) BUSCH Ekili alan, yol kenarı, kayalık yamaç Lepidium perfoliatum L. Ekili alan, boş alan, kayalık yamaç, tuzlu step Lepidium lyratum L. Kaya çatlakları Coluteocarpus vesicaria (L.) HOLMBOE subsp. vesicaria (L.) HOLMBOE Taşlık yamaç, moloz İr. - Tur. Ele. - - Thlaspi arvense L. Yol kenarı, boş alan, ekili alan Thlaspi huetii BOISS. Boş alan Bunias orientalis L. Tarla, kayalık yamaç Alyssum repens BAUMG. subsp. trichostachyum (RUPR.) HAYEK var. trichostachyum (RUPR.) HAYEK Çalılık, yamaç, orman IUCN Red Data Book Kategorileri 46

63 Familya ve Tür Adı Habitat Fitocoğrafik Bölgesi Endemizm ve Nadirlik Durumu IUCN Red Data Book Kategorileri Draba hispida WILLD. Moloz, kayalık yamaç, otlak Kdz. Ele. - - Draba nemorosa L. Nemli çayır Erysimum cuspidatum (BIEB.) DC. Step, nadas tarla Alliaria petiolata (BIEB.) CAVARA ET GRANDE Gölgeli alan Murbeckiella huetii (BOISS.) ROTHM. Moloz, kayalık yamaç Fibigia clypeata (L.) MEDIK. Kayalık yamaç CARYOPHYLLACEAE Dianthus orientalis ADAMS Uçurumlar, kaya yamaçları ve çağıllıklar Minuartia verna (L.) HIERN subsp. verna (L.) HIERN Çayırlar Minuartia micrantha SCHISCHK. Kayalar Sagina procumbens L. Çorak yerler Saponaria prostrata WILLD. subsp. calvertii (BOISS.) HEDGE Bozulmuş habitatlar Silene italica (L.) PERS. Açık yerler, ekseriya Pinus nigra açık yerleri Silene saxatilis SIMS Kaya şekilleri, açık yerler, kıyılar Silene bupleuroides L. Kayalık yerler, çayırlar Silene cappadocica BOISS. ET HELDR. Step ve yamaçlar İr. - Tur. Ele. - - Cerastium armeniacum GREN. Yamaçlar - Endemik LR(lc) Saponaria picta BOISS. Kayalık yamaçlar - Endemik LR(lc) Gypsophila eriocalyx BOISS. Alçıtaşı kıyılar ve step İr. - Tur. Ele. Endemik LR(lc) POLYGONACEAE Atraphaxis billardieri JAUB. ET SPACH var. tournefortii (JAUB. ET SPACH) CULLEN Kayalık yamaçlar İr. - Tur. Ele. - - Oxyria digyna (L.) HILL. Yamaçlar, çağıllıklar Polygonum bistorta L. subsp. carneum (KOCH) COODE ET CULLEN Yaş yerler, yamaçlar, ormanlar Kdz. Ele. - - GUTTIFERAE Hypericum orientale L. Volkanik kaya yamaçları ve koruluklar MALVACEAE Alcea hohenackeri (BOISS. ET HUET) BOISS. Yamaçlar, nadas tarlalar, step, ormanlar Malva sylvestris L. Çalılar, tarlalar, açık yerler LINAECEAE Linum austriacum L. subsp. austriacum L. Tahrip edilmiş step, nadas tarlalar, yol kenarları GERANIACEAE Geranium collinum STEPH. EX WILLD. Yaş çayırlıklar, nehir kenarları Erodium oxyrrhynchum BIEB. Kayalık Artemisia stepi ve yol kenerlarında tebeşirli toprak İr. - Tur. Ele. - - ACERACEAE Acer divergens PAX var. trilobum YALT. Kayalık granit yamaçlar İr. - Tur. Ele. Endemik VU FABACEAE Colutea armena BOISS. ET HUET. Yaprak döken korular, kayalık yamaçlar Astragalus galegiformis L. Çağıllıklar, tepe kenarları, yol kenarları Av. Sib. Ele

64 Familya ve Tür Adı Habitat Fitocoğrafik Bölgesi Endemizm ve Nadirlik Durumu Astragalus aureus WILLD. Taşlı yamaçlar İr. - Tur. Ele. - - Astragalus microcephalus WILLD. Bozkır İr. - Tur. Ele. - - Astragalus ornithopodioides LAM. Kırlar, şistli çimenlik yamaçlar İr. - Tur. Ele. - - Astragalus stevenianus DC. var. stevenianus DC. Taşlı yerler, bozkır Astragalus hyalolepis BUNGE Alpin çayırlar, taşlı yamaçlar İr. - Tur. Ele. - - Astragalus sanguinolentus BIEB. Kireçtaşlı kayalar Astragalus frickii BUNGE Piceae altında, kayalık kıyılar Kdz. Ele. - - Vicia dadianorum SOMM. ET LEV. Subalpin çayırlıklar Kdz. Ele. - - Lathyrus rotundifolius WILLD. subsp. miniatus (BIEB. EX STEV.) DAVIS Çalılık (genelde K. yamaçlarında), çitler, çok sulu çayırlık, tahıl ve nadas tarlaları Trifolium ambiguum BIEB. Sarp çağıllık, yamaçlar, orman kenarları, tarlalar Trifolium pratense L. var. pratense BOISS. ET BAL. Çayırlık, yolkenarları, orman açıklıkları Medicago lupulina L. Çalılık, çayırlık, tarlalar, çorak yerler Coronilla orientalis MILLER var. orientalis (ALL.) VITMAN Tahrip edilmiş ve taşlı yerler Coronilla orientalis MILLER var. balansae (BOISS.) UHROVA Kesek içinde, alpin otlaklar Hedysarum hedysaroides (L.) SCHINZ ET THELL. Kayalık yamaçlar, çağıllık ve sekiler ROSACEAE Sorbus umbellata (DESF.) FRITSCH var. cretica (LINDL.) SCHNEIDER Kayalık yamaçlar, meşe ormanlarının yukarı sınırları, meşe veya ardıç çalıları Potentilla crantzii (CRANTZ) G. BECK EX FRITSCH var. crantzii (CRANTZ) G. BECK EX FRITSCH Alpin yamaçlar ve sırtları Av. Sib. Ele. - - Potentilla humifusa WILLD. Alpin meraları Av. Sib. Ele. - - Potentilla elatior WILLD. EX SCHLECHT. Yaş çayırlık, ormanlar Kdz. Ele. - - Alchemilla valdehirsuta BUSER Kesek Cotoneaster integerrimus MEDIK. Kuru taşlı yamaçlar, çalı veya seyrek ormanlık yerler Crataegus orientalis PALLAS EX BIEB. var. orientalis PALLAS EX BIEB. Kayalık yerler, ormanlar Crataegus pontica C. KOCH Kalkerli tepeler CRASSULACEAE Sempervivum davisii MUIRHEAD Volkanik kayalar, çimenli yamaçlar APIACEAE Astrantia maxima PALLAS subsp. maxima PALLAS Korular, çok sulu çayırlar Akd. Ele. - - Turgenia latifolia (L.) HOFFM. Çorak ve ekili yerler Eryngium giganteum BIEB. Orman açıklığı, çalılık, kayalık veya çıplak yamaçlar Kdz. Ele. - - Chaerophyllum macrospermum (SPRENGEL) FISCH. ET MEY. Kuru vadiler, kayalar, ıslak çayırlar, tarlayanları İr. - Tur. Ele. - - Chaerophyllum bulbosum L. Nadas tarlalar, sulu çayırlar Av. Sib. Ele. - - Bunium microcarpum (BOISS.) FREYN subsp. bourgaei (BOISS.) HEDGE ET LAMOND Stepte kayalık yamaçlar, tarlalar, çayırlar İr. - Tur. Ele. - - Carum carvi L. Nemli çayırlar IUCN Red Data Book Kategorileri 48

65 Familya ve Tür Adı Habitat Fitocoğrafik Bölgesi Endemizm ve Nadirlik Durumu Carum meifolium (BIEB.) BOISS. Alpin çayırlar, gevşek kayalıklar Pimpinella rhodantha BOISS Pimpinella saxifraga Bupleurum schistosum WORONOW Kuru yamaçlar, kayalıklar ve kireçtaşı İr. - Tur. Ele. Endemik VU Bupleurum brachiatum C. KOCH EX BOISS. Kuru yamaçlar, çağıllıklar - Endemik VU Bupleurum falcatum L. subsp. polyphyllum (LEDEB.) WOLFF Yaprak döken ormanlık yerler ve çalılıklar, çayırlar, kayalık yamaçlar Kdz. Ele. - - Bupleurum falcatum L. subsp. persicum (BOISS.) KOSO-POL. Kayalık yamaçlar, otlaklar, çağıllık Xanthogalum purpurascens LALLEM. Çalılık Pastinaca armena FISCH. ET MEY. subsp. armena FISCH. ET MEY. Alpin çayırlıklar Caucalis platycarpos L. Tarlalar, yamaçlar, yol kenarları, çorak yerler CORNACEAE Cornus mas L. Geniş yapraklı ormanlar, çalılık Av. Sib. Ele. - - Cornus sanguinea L. subsp. australis (C. A. MEYER) JAV. Kireçtaşı yamaçları, ormanlık yerler Av. Sib. Ele. - - DIPSACACEAE Cephalaria aristata C. KOCH Tarlalar, bozuk ve bataklık alanlar Scabiosa columbaria L. subsp. columbaria L. var. columbaria L. Yol kenarları, çorak yerler, kayalık yamaçlar Scabiosa crinita KOTSCHY ET BOISS. Kayalık yamaçlar, çalılıklar, çayırlar ASTERACEAE/COMPOSITAE Antennaria dioica (L.) GAERTNER Dik yamaçlar, Pinus nigra arasında yüksek meralarda Av. Sib. Ele. - - Helichrysum armenium DC. subsp. armenium DC. Kireçtaşı kayalık yamaç, ormanın temizlendiği alan, step İr. - Tur. Ele. - - Gnaphalium stewartii CLARKE Volkanik kaya yamaçları Erigeron caucasicus STEV. subsp. caucasicus STEV. Kayalık (çoğukez kireçtaşı) yamaç ve çağıllık Kdz. Ele. - - Erigeron caucasicus STEV. subsp. venustus (BOTSCH.) GRIERSON Kayalık (çoğukez kireçtaşı) yamaç ve çağıllık Senecio nemorensis L. subsp. nemorensis L. Nemli alan Av. Sib. Ele. - - Centaurea taochia SOSN. Kalkerli kaya İr. - Tur. Ele. Endemik CR Senecio integrifolius (L.) CLAIRV. subsp. aurantiacus (HOPPE EX WILLD.) BRIQ. ET CAVILL. var. leiocarpus BOISS. Otlak yamaç, çağıllı Kdz. Ele. - - Tanacetum balsamita L. subsp. balsamitoides (SCHULTZ BIP.) GRIERSON Nemli alan, ekili alan Tanacetum coccineum (WILLD.) GRIERSON subsp. chamaemelifolium (SOMM. ET LEV.) GRIERSON Kayalık kalkersiz yamaç - Nadir VU Tanacetum argyrophyllum (C. KOCH) TVZEL. var. argyrophyllum (C. KOCH) TVZEL Akarsu kenarı, kayalık yamaç, çağıllık İr. - Tur. Ele. - - Tanacetum argenteum (LAM.) WILLD. subsp. canum (C. KOCH) GRIERSON var. canum (C. KOCH) GRIERSON Kireçtaşı yarıklar, kireçtaşı kenarları, çağıllık yamaç Tripleurospermum oreades (BOISS.) RECH. FIL. var. oreades (BOISS.) RECH. FIL.L. Çıplak yamaç, çayırlık, granit kaya, akarsu Arctium tomentosum MILLER var. glabrum (KÖRNICKE) ARENES Gölgeli nemli kıyılar, hendekler Centaurea aggregata FISCH. ET MEY. EX DC. subsp. aggregata FISCH. ET MEY. EX DC. Kurak kayalık yamaç, orman IUCN Red Data Book Kategorileri 49

66 Familya ve Tür Adı Habitat Fitocoğrafik Bölgesi Endemizm ve Nadirlik Durumu Centaurea pseudoscabiosa BOISS. ET BUHSE subsp. pseudoscabiosa BOISS. ET BUHSE Step, kayalık yamaç İr. - Tur. Ele. - - Centaurea simplicicaulis BOISS. ET HUET Kaya yarıkları, kaya çıkıntıları, çağıllık Kdz. Ele. - - Centaurea pulcherrima WILLD. var. pulcherrima WILLD. Kayalık yamaç, çağıllık Cichorium intybus L. Ekili tarla, çayırlık, boş alan Tragopogon reticulatus BOISS. ET HUET Taşlık yamaç, çayır, nemli alan Hieracium erythrocarpum PETER - Av. Sib. Ele. - - Cicerbita racemosa (WILLD.) BEAUVERD Çayırlık, kayalık yamaç, orman kenarı Kdz. Ele. - - CAMPANULACEAE Campanula rapunculoides L. subsp. cordifolia (C. KOCH.) DAMBOLDT Ladin ormanı, kayalık yamaçlar, kireçtaşı uçurumlar Campanula sibirica L. subsp. hohenackeri (FISCH. ET MEY.) DAMBOLDT Kayalık yamaçlar, çam ormanlarında sarp etekler Kdz. Ele. - - Campanula macrochlamys BOISS. ET HUET Kayalık yamaçlar Campanula tridentata SCHREBER Kayalık yamaçlar, çağıllıklar, alpin çayırlık, taşlı otlaklar Kdz. Ele. - - Campanula aucheri A. DC. Çağıllıklar, çimenlik, alpin yamaçları Kdz. Ele. - - Campanula stevenii BIEB. subsp. stevenii BIEB. Seyrek çayırlıklar, kayalık, taşlı yamaçlar Kdz. Ele. - - Asyneuma lobelioides (WILLD.) HAND.-MAZZ. Seyrek Juniperus excelsa ormanları, bozkır, kayalık yamaçlar İr. - Tur. Ele. - - ERICACEAE Rhododendron caucasium PALLAS Asitli topraklarda çoğu kez ağaç sınırı yukarısında kuzeye bakan yamaçlar Pyrola chlorantha SWARTZ Çam, ladin ve köknar ormanları PRIMULACEAE Primula veris L. subsp. macrocalyx (BUNGE) LÜDI Kayaların arası, seyrek çimenlik yamaçlar Av. Sib. Ele. - - Primula elatior (L.) HILL subsp. pallasii (LEHM.) W. W. SM. ET FORREST Batak alpin çayırlıklar ve sel yatakları, kuru yayla yamaçları Av. Sib. Ele. - - Primula algida ADAMS Kayalık sekiler, yosunlu kenarlar, ıslak otlaklar Androsace maxima L. Kireçtaşı veya volkanik kayalıklar ve hareketli kayalık, çakıllı kum veya kili bozkır Androsace armeniaca DUBY var. armeniaca DUBY Kayalıklar veya volkanik otlaklar İr. - Tur. Ele. - - Androsace villosa L. Kireçtaşı veya granit hareketli kayalıklar veya sekiler, kaya veya kesek yamaç, tepe üstleri Av. Sib. Ele. - - GENTIANACEAE Gentiana pyrenaica L. Alpin turf Av. Sib. Ele. - - Gentiana verna L. subsp. pontica (SOLTOK.) HAYEK Alpin çimenlik ve kesek Kdz. Ele. - - CONVOLVULACEAE Convolvulus holosericeus BIEB. subsp. holosericeus BIEB. Pinus brutia ormanlığı, maki, kuru bozkır, kumlu, aşınmış, şistli killi ve kalkerli tepeler BORAGINACEAE Heliotropium ellipticum LEDEB. Kuru taşlı yamaçlar İr. - Tur. Ele. - - Myosotis alpestris F. W. SCHMIDT subsp. alpestris F. W. SCHMIDT Kayalıklar, yamaçlar, topraklı veya çimenlik yerler IUCN Red Data Book Kategorileri 50

67 Familya ve Tür Adı Habitat Fitocoğrafik Bölgesi Endemizm ve Nadirlik Durumu Paracaryum incanum (LEDEB.) BOISS. Kayalık yamaçlar, nehir vadileri İr. - Tur. Ele. - - Paracaryum laxiflorum TRAUTV. Taşlı volkanik yamaçlar ve hareketli kayalık İr. - Tur. Ele. - - Paracaryum strictum (C. KOCH) BOISS. Quercus çalılığı, aşınmış taşlı yamaçlar, hareketli kaya, kalkerli şist, Artemisia bozkırı İr. - Tur. Ele. - - Arnebia pulchra (ROEMER ET SCHULTES) EDMONDSON Kayalı ve çimenlik yamaçlar Kdz. Ele. - - Echium italicum L. Kireçtaşı yamaçlar, tarlalar, tahrip edilmiş arazi Akd. Ele. - - Nonea versicolor (STEVEN) SWEET Kayalık volkanik yamaçlar, aşınmış volkanik kenarlar, taşlı yerler, çimenlik, kırlar Kdz. Ele. - - Onosma sericeum WILLD. Quercus çalılığı, serpantin, kireçtaşı yamaçlar ve hareketli kayalık İr. - Tur. Ele. - - Onosma tenuiflorum WILLD. Kayalı (başlıca volkanik) yamaçlar İr. - Tur. Ele. - - SCROPHULARIACEAE Verbascum oreophilum C. KOCH var. joannis (BORDZ.) HUB.-MOR. Bozkır, otlaklar, çayırlıklar, çalılık, yaprak döken ormanlar İr. - Tur. Ele. - - Scrophularia chrysantha JAUB.ET SPACH Saklı çağıllıklar, yarıklar, karışık ormanlar Kdz. Ele. - - Veronica peduncularis BIEB. Ormanlar, çitler, çalılık, çayırlıklar, alpin otlaklar, kayalık yamaçlar Kdz. Ele. - - Melampyrum arvense L. var. arvense L. Quercus ve Fagus çalılıklarındaki otlaklar, kayalık yamaçlar, tahıl tarlası Av. Sib. Ele. - - Pedicularis causasica BIEB. Alpin çayırlıklar, kireçtaşı ve volkanik çimenlik ve kayalık yamaçlar Kdz. Ele. - - Pedicularis nordmanniana BUNGE Yaş alpin çayırlıklar kayalı volkanik yamaçlar Kdz. Ele. - - Pedicularis comosa L. var. sibthorpii (BOISS.) BOISS. Kireçtaşı ve volkanik yamaçlar, alpin çağıllıklar, ormanların kenarı, yaş çayırlıklar Rhinanthus angustifolius C. C. GMELIN subsp. grandiflorus (WALLR.) D. A. WEBB Islak çayırlıklar, orman kenarındaki kırlar Rhynchocorys stricta (C. KOCH) ALBOV Çayırlıklar, orman kenarı, kayalık yamaçlar Kdz. Ele. - - OROBANCHACEAE Phelypaea coccinea (BIEB.) POIRET Centaurea üzerinde İr. - Tur. Ele. - - Orobanche bungeana G. BECK Genellikle Centaurea ve Echinops üzerinde LAMIACEAE Ajuga orientalis L. Çalı, ormanlar, kayalık yamaçlar, otlaklar Scutellaria orientalis L. subsp. orientalis L. Volkanik kaya ve sistli tepe etekleri İr. - Tur. Ele. - - Ballota nigra L. subsp. nigra L. Çalılık yerler, çalı Av. Sib. Ele. - - Sideritis montana L. subsp. montana L. Ekilmiş ve nadas tarlalar, step, kuru yamaçlar, çam ormanları, meşe çalıları, tuzlu yerler Akd. Ele. - - Stachys macrantha (C. KOCH) STEARN Çok sulu çayırlık, kaya yamaçları, karışık Pinus ormanları ve Fagus çalılığının kenarında Kdz. Ele. - - Lallemantia canescens (L.) FISCH. ET MEY. Nadas tarlaları, tepekenarları yolkenarı, volkanik kaya, kireçtaşı yamaçlar ve çağıllık İr. - Tur. Ele. - - Origanum rotundifolium BOISS. Kalkerli ve kalkerli olmayan kayalar ve yamaçlar Kdz. Ele. - - IUCN Red Data Book Kategorileri 51

68 Familya ve Tür Adı Habitat Fitocoğrafik Bölgesi Endemizm ve Nadirlik Durumu Satureja hortensis L. Kayalık ve aşınmış yamaçlar, çağıllık, çakıllı yerler, kıyılardaki gevşek kumullar, nadas Acinos rotundifolius PERS. Taşlı yamaçlar (ekseriya kalkerli), step, meralar, sel suları ile açılmış yerler, ekin ve nadas tarlalar Thymus sipyleus BOISS. subsp. sipyleus BOISS. var. sipyleus L. Dağ bozkırları, kayalık yamaçlar Salvia pachystachys TRAUTV. Kayalık kşreçtaşı ve mağmatik yamaçlar, çağıllıklar, subalpin çayırlıklar İr. - Tur. Ele. - - Salvia aethiopis L. Bozkır, volkanik ve kireçtaşı yamaçlar, nadas tarlaları, yol kenarları, kıyılar Salvia staminea MONTBRET ET AUCHER EX BENTHAM Kireçtaşı ve volkanik kayalı yamaçlar, meşe çalı, uçurumlar, hareketli kaya, alpin çayır İr. - Tur. Ele. - - Salvia nemorosa L. Bozkırdaki kayalık yamaçlar, nadas tarlaları, yamaç çayırları, çorak yerler EUPHORBIACEAE Euphorbia orientalis L. Kayalı yamaçlar, çağıllık, aşınmış killi yamaçlar, kuru dere kenarları, çakıllı deniz İr. - Tur. Ele. - - Euphorbia wittmannii BOISS. Dağlık step, kaya çıkıntıları Kdz. Ele. - - RUBİACEAE Asperula glomerata (BIEB.) GRISEB. subsp. glomerata (BIEB.) GRISEB. Kayalık yamaçlar ve dağ stepi İr. - Tur. Ele. - - Galium incanum SM. subsp. elatius (BOISS.) EHREND. Step tepeler, orman açıklıkları, talus, kayalık yamaçlar İr. - Tur. Ele. - - LİLİACEAE Allium artvinense MISCZ. Stepler, kuru yamaçlar,kayaların üzeri ve çağıllıklar İr. - Tur. Ele. - - Scilla siberica HAW. subsp. armena (GROSSH.) MORDAK Çimenlik yamaçlar, eriyen karlarda İr. - Tur. Ele. - - Ornithogalum narbonense L. Yamaçlar kırlar yol kenarları, çorak yerler Akd. Ele. - - ORCHİDACEAE Cephalanthera kurdica BORNM. EX KRANZLIN Maki, Quercus ve Konifer ormanları, kalkerli ve şiştli topraklar İr. - Tur. Ele. - - Cephalanthera longifolia (L.) FRITSCH Orman yanlarında çayırlıklar, yaprak döken ve Konifer ormanları Av. Sib. Ele. - - Gymnadenia conopsea (L.) R. BR. Alpin ve subalpin çayırlıklar, kırlar Av. Sib. Ele. - - Dactylorhiza euxina (NEVSKI) H. BAUMANN ET KÜNKELE var. euxina (NEVSKI) H. BUMANN ET KÜNKELE Yaş çayırlık, çaylar, orman kenarları Kdz. Ele. - - JUNCACEAE Juncus compressus JACQ. Islak çayırlıklar, tahrip edilmiş arazi Av. Sib. Ele. - - Luzula pseudosudetica (V. KRECZ.) V. KRECZ. APUD V. KRECZ. ET GONTSCH. Çayırlıklar ve verimsiz topraklar Kdz. Ele. - - CYPERACEAE Carex divulsa STOKES subsp. divulsa STOKES Ormanlar, gölgeli ve açık alanlarda koyaklar, çalılıklar, otlaklar, açık uçurumlar ve yol kenarları Av. Sib. Ele. - - POACEAE Elymus nodosus (NEVSKI) MELDERIS subsp. caespitosus (C. KOCH.) MELDERIS Kalkerli kayalıklar, kuru yamaçlar İr. - Tur. Ele. - - IUCN Red Data Book Kategorileri 52

69 Familya ve Tür Adı Habitat Fitocoğrafik Bölgesi Endemizm ve Nadirlik Durumu Elymus repens (L.) GOULD subsp. repens (L.) GOULD Göle yakın bataklıklar, erezyona uğramış yükseltiler, çukurlar, kayalık yamaçlar, dağ Trisetum rigidum (BIEB.) ROEMER ET SCHULTES Kuru alpinik dağ yamaçları İr. - Tur. Ele. - - Agrostis capillaris L. var. capillaris L. Orman kenarları kuru otlaklar, alpin yamaçları Av. Sib. Ele. - - Festuca brunnescens (TZVELEV) GALUSHKO Kireçtaşı kayalık yamaçlar bayırlıklar İr. - Tur. Ele. - - Poa alpina L. subsp. fallax F. HERMANN Alpinik yamaçlar ve hareketli kayalıklar, kayalık alanlar Step, kuru çayırlıklar, kayalık yamaçlar, makki firigana, dik Poa bulbosa L yamaçlar : Gözlem : Literatür IUCN Red Data Book Kategorileri 53

70 IV Fauna Faaliyet alanı ve etki alanında bulunan ve habitat özelliği nedeniyle bulunması muhtemel fauna türlerinden; Tablo IV de amfibi türleri, Tablo IV de sürüngen türleri, Tablo IV de kuş türleri ve Tablo IV de memeli türleri verilmiştir. Fauna ile ilgili tablolarda her türün familyası, Türkçe adı, habitatı, IUCN kategorisi, Red Data Book kategorisi ve Bern Sözleşmesi Ek-2 (kesin olarak koruma altına alınan fauna türleri) ve Ek-3 (korunan fauna türleri) listelerinin hangisinde yer aldığı belirtilmiştir. Bern Sözleşmesi Ek-2 ve Ek-3 listesinde yer almayan türler için (-) işareti konulmuştur. Ayrıca; T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü nce 26 Mayıs 2013 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe giren Av Dönemi Merkez Av Komisyonu Kararları Ek-I (T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığınca Koruma Altına Alınan Yaban Hayvanları), Ek-II (Merkez Av Komisyonunca Koruma Altına Alınan Av Hayvanları), Ek-III (Merkez Av Komisyonunca Avına Belli Edilen Sürelerde İzin Verilen Av Hayvanları) listeleri ilgili tablolara işlenmiştir. Ek-I listesinde bulunan yaban hayvanları, 4915 sayılı Kara Avcılığı Kanunu nun 4. maddesinin birinci fıkrası gereğince T. C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı nca koruma altına alınmıştır. Bu listede yer alan yaban hayvanlarını avlamak, ölü ya da canlı bulundurmak ve nakletmek yasaktır. Ek-II listesinde bulunan kuşlar ve memeliler, 4915 sayılı Kara Avcılığı Kanunu nun 4. maddesinin birinci fıkrasının verdiği yetki çerçevesinde Merkez Av Komisyonunca koruma altına alınmıştır. Bu listede yer alan av hayvanlarını avlamak, ölü ya da canlı bulundurmak ve nakletmek yasaktır. Ek-III listesinde bulunan av hayvanları, 4915 sayılı Kara Avcılığı Kanunu nun 4. maddesinin birinci fıkrası gereğince T. C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı nca belirlenen av döneminde belli edilen sürelerde avlanmasına Merkez Av Komisyonunca izin verilen av hayvanlarıdır. Tablo IV Prof. Dr. Ali Demirsoy a (1996) Göre Red Data Book Kategorileri E Tehlikede Ex Soyu tükenmiş I Bilinmiyor K Yetersiz bilinenler Nt Takson henüz tehlike altında değil O Takson tehlike dışı R Nadir V Zarar görebilir IUCN Red List Kategorileri IUCN (The World Conservation Union: The International Union for the Conservation of Nature and Natural Resources = Doğayı ve Doğal Kaynakları Korumaya Yönelik Uluslararası Topluluk - Dünya Koruma Topluluğu) tarafından en son yayınlanan Red List kategorileridir. 54

71 Avrupa ülkelerinde IUCN risk sınıflarına göre flora ve fauna türlerinin sınıflandırılması 1970 li yıllardan itibaren gerçekleştirilmeye başlanmıştır. IUCN kategorilerinin açıklaması aşağıdaki tabloda, kategoriler arası ilişkiler de şekilde sunulmuştur. Tablo IV IUCN Kategorileri ve açıklamaları Evaluated Not Evaluated (NE) Adequate data Data Deficient (DD) Extinct (EX) Extinct in the Wild (EW) Critically Endangered (CR) Değerlendirmeye alınmış Değerlendirmeye alınmamış Yeterli data mevcut Yeterli data mevcut değil(data eksik) Türü tamamen yok olmuş,nesli tükenmiş tür Vahşi doğada nesli tükenmiş tür Önemli derecede yok olma tehlikesi olan tür Endangered (EN) Vulnerable (VU) Near Threatened (NT) Least Concern (LC) Yok olma tehlikesi olan tür Koruma önlemi alınmazsa ileride yok olma tehlikesi olan tür Neredeyse tehdit altında En az kaygılanılan tür Şekil IV IUCN Kategorileri Arasındaki İlişkiler İkiyaşamlılar Enerji iletim hattı güzergahı ve güzergahın sağından ve solundan 2,5 km olmak üzere toplam 5 km genişliğindeki inceleme alanında bulunan ve habitat özelliği nedeniyle bulunma olasılığı yüksek olan 5 tane amfibi türünden 3 tanesi Bern Ek-2, 2 tanesi de Bern Ek-3 listesinde yer almaktadır. Amfibi türlerinin tamamı IUCN Red List Kategorileri Listesi nde LC kategorisinde yer almakta olup, bu kategorideki türler en az endişe verici türler olarak tanımlanmaktadır. Türkiye de oldukça bol ve yaygın olup herhangi bir tehdit altında değillerdir. 55

72 Sürüngenler Enerji iletim hattı güzergahı ve güzergahın sağından ve solundan 2,5 km olmak üzere toplam 5 km genişliğindeki inceleme alanında bulunan ve habitat özelliği nedeniyle bulunma olasılığı yüksek olan 9 tane sürüngen türünden 3 tanesi Bern Ek-2, 6 tanesi de Bern Ek-3 listesinde yer almaktadır. Bu sürüngen türleri IUCN Red List Kategorileri Listesi nde bulunmasına rağmen, Demirsoy (2006) tarafından yapılan çalışmalara göre bu türler Türkiye de oldukça bol ve yaygındır. Ayrıca herhangi bir tehdit altında değillerdir. Sürüngen türlerinin tamamı T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü nce 26 Mayıs 2013 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe giren Av Dönemi Merkez Av Komisyonu Kararları nın yansıtıldığı en son listelere göre Ek-I (T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığınca Koruma Altına Alınan Yaban Hayvanları) listesinde bulunmaktadır. Kuşlar Enerji iletim hattı güzergahı ve güzergahın sağından ve solundan 2,5 km olmak üzere toplam 5 km genişliğindeki inceleme alanında bulunan ve habitat özelliği nedeniyle bulunma olasılığı yüksek olan 104 tane kuş türünden 76 tanesi Bern Ek-2, 20 tanesi de Bern Ek-3 listesinde yer almaktadır. T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü nce 26 Mayıs 2013 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe giren Av Dönemi Merkez Av Komisyonu Kararları nın yansıtıldığı en son listelere göre; 78 kuş türü Ek-I, yani T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığınca Koruma Altına Alınan Yaban Hayvanları listesinde; 11 kuş türü Ek-II, yani Merkez Av Komisyonunca Koruma Altına Alınan Av Hayvanları listesinde; 15 kuş türü ise Ek-III de yani Merkez Av Komisyonunca Avına Belli Edilen Sürelerde İzin Verilen Av Hayvanları listesinde bulunmaktadır. Kuş türlerinin tamamı IUCN Red List Kategorileri Listesi nde bulunmakta olup bu türlerden Circus macrourus, Crex crex ve Coracias garrulus NT kategorisinde, diğer türler LC kategorisinde yer almaktadır. Erzurum ilinde Erzurum Ovası, Ardahan ilinde ise Çıldır Gölü göçmen kuşlar için dinlenme noktalarıdır. Bu alanlar hat güzergahına uzak kalmaktadır. Kuş populasyonunun korunması amacıyla enerji iletim hattının üzerine TEİAŞ ın Direk Montaj Şartnamesi gereği kuşkonmazlar yerleştirilecektir. 56

73 Şekil IV Türkiye deki Kuş Göç Yolları Memeliler Enerji iletim hattı güzergahı ve güzergahın sağından ve solundan 2,5 km olmak üzere toplam 5 km genişliğindeki inceleme alanında bulunan ve habitat özelliği nedeniyle bulunma olasılığı yüksek olan 23 tane memeli türünden 6 tanesi Bern-2 de, 7 tanesi de Bern Ek-3 listesinde yer almaktadır. T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü nce 26 Mayıs 2013 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe giren Av Dönemi Merkez Av Komisyonu Kararları nın yansıtıldığı en son listelere göre; 9 tane memeli türü Ek-I yani T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığınca Koruma Altına Alınan Yaban Hayvanları listesinde, 2 tane memeli türü Ek-II yani Merkez Av Komisyonunca Koruma Altına Alınan Av Hayvanları listesinde ve 4 tane memeli türü de Ek-III yani Merkez Av Komisyonunca Avına Belli Edilen Sürelerde İzin Verilen Av Hayvanları listesinde yer almaktadır. Memeli türlerin tamamı IUCN Red List Kategorileri Listesi nde bulunmakta olup bu türlerden Spermophilus xanthoprymnus ve Rhinolophus euryale NT, Spalax ehrenbergi DD, Capra aegagrus VU, türlerin geri kalanı ise LC kategorisine girmektedir. Demirsoy (1996) a göre nt kategorisinde 15 tür yer almakta olup, Türkiye de tehlike altında değildir. Meriones persicus, Meles meles ve Dryomys nitedula R yani nadir kategorisine girmektedir. Canis lupus R(V) kategorisinde bulunmakta olup nadir ve zarar görebilir durumundaki türler arasındadır. Demirsoy (1996) a göre V kategorisinde bulunan Pipistrellus pipistrellus, Rhinolophus ferrumequinum, Rhinolophus euryale ve Ursus arctos hızla tükenen ve önlem alınmazsa yakın gelecekte yok olma riski yüksek olan türler olarak sınıflandırılmaktadır. Flora ve Fauna Üzerine Etkiler ve Alınacak Önlemler 57

74 Faaliyetin arazi hazırlığı ve inşaat aşamasında bitki türleri için tek olumsuz etki direk ayaklarının isabet edeceği kısımlarda bitkisel toprak örtüsünün sıyrılmasından dolayı biyomas kaybının oluşması, direk ayaklarının ormanlık ve fundalık alanlara isabet eden kısımlarında gerekirse ağaç kesiminin yapılacak olmasıdır. Ancak, EİH güzergahı ve inceleme alanı olarak planlanan alanda; Avrupa nın Yaban Hayatı ve Yaşama Ortamlarını Koruma Sözleşmesi (Bern Sözleşmesi) Ek-1 listesine göre koruma altına alınması gereken bir bitki türü bulunmamakla birlikte güzergahın geçtiği konum itibariyle bulunması muhtemel endemik, nadir ve zarar görmesi olası bitki türleri için faaliyetin inşaat aşamasının tamamlanmasından sonra bitkisel toprak üzerinde yer alan bitki örtüsünün geri yayılmasıyla, bitkisel toprakta mevcut olan tohum, rizom, soğan vb. vejetatif organlar vasıtasıyla tekrar önceki mevcut örtü oluşacaktır. Bu şekilde türün devamlılığına zarar verecek herhangi bir etki beklenmemekte olup etkinin biyomas kaybıyla sınırlı olması beklenmektedir. Fauna türleri ise özellikle zarar görecek türler olmayıp inşaat aşamasında ortamdaki gürültü ve hareketlilikten dolayı bulundukları habitatları terk ederek çevredeki daha uygun alternatif yaşam alanlarına çekileceklerdir. Ayrıca kuş populasyonunun korunması amacıyla enerji iletim hattının üzerinde TEİAŞ ın Direk Montaj Şartnamesi gereği kuşkonmazlar, ikaz küreleri bulundurulacaktır. Direklerin inşaat aşamasında, direk ayaklarının hafriyat çalışmalarında; üst örtü toprağı, düzgün şekilde yapısı bozulmadan sıyrılacak ve direk ayak kenarlarına depolanacaktır. Sonrasında alt örtü toprağı da benzer şekilde dağıtılmadan çıkarılarak depolanacaktır. Direk ayaklarının temel işlemlerinin tamamlanmasından sonra alt örtü toprağı ile temel iç dolgu işlemleri yapılacaktır. Ardından bitkisel(nebati) toprak malzemesi, direk ayaklarının altına düzgün şekilde serilecektir. Dolayısıyla arazi hazırlık ve inşaat aşamalarında yapılacak bu hafriyat çalışmasıyla hafriyat artığı oluşmayacaktır. Fauna türlerine herhangi bir zarar verilmemesi için projede görev alacak personele faaliyet sahibi tarafından gerekli uyarılar yapılacak, CITES Sözleşmesi karlarına uyulacaktır. Fauna türleri arasında Bern Sözleşmesi Ek-2 ve Ek-3 e göre kesin koruma altında olan ve koruma altında olan türler vardır. Bu türlerle ilgili olarak Bern Sözleşmesi koruma tedbirlerine ve bu sözleşmedeki 6. ve 7. Madde hükümlerine uyulacaktır. Bunlar; 1- Kesin olarak koruma altına alınan fauna türleri ile ilgili olarak (6. madde); Her türlü kasıtlı yakalama ve alıkoyma, kasıtlı öldürme şekilleri, Üreme ve dinlenme yerlerine kasıtlı olarak zarar vermek veya buraları tahrip etmek, Yabani faunayı bu sözleşmenin amacına ters düşecek şekilde özellikle üreme, geliştirme ve kış uykusu dönemlerinde kasıtlı olarak rahatsız etmek, Yabani çevreden yumurta toplamak veya kasten tahrip etmek veya boş dahi olsa bu yumurtaları alıkoymak, Fauna türlerinin canlı veya cansız olarak elde bulundurulması ve iç ticareti yasaktır. 58

75 2- Korunan fauna türleri ile ilgili olarak (7. madde); Kapalı av mevsimleri ve/veya işletmeyi düzenleyen diğer esaslara, Yabani faunayı yeterli populasyon düzeylerine ulaştırmak amacıyla, uygun durumlarda geçici veya bölgesel yasaklamaya, Yabani hayvanların canlı ve cansız olarak satışının, satmak amacıyla elde bulundurulmasının ve nakledilmesinin veya satışa çıkarılmasının uygun şekilde düzenlenmesi hususlarına uyulacaktır. Faaliyetin her aşamasında, 4915 sayılı Kara Avcılığı Kanunu na ve ilgili Yönetmeliklere uyulacaktır tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği nin 5. maddesi çerçevesinde sulak alanların korunmasında aşağıdaki ilkelere uyulacaktır. a) Sulak alanların kirletilmemesi, doğal yapılarının ve ekolojik karakterlerinin korunması zorunludur. Her türlü arazi ve su kullanım planlamalarında, sulak alanların işlev ve değerlerinin korunması esastır. b) Sulak alanlarda biyolojik çeşitliliğin korunması ve geliştirilmesi için gerekli tedbirler alınır. c) Sulak alanların akılcı kullanımı ile uyumlu, korunmalarına ve geliştirilmelerine katkı sağlayacak faaliyetler desteklenir ve teşvik edilir. d) Ekolojik karakteri bozulmuş sulak alanların rehabilitasyonu sağlanır. e) Kurutulmuş sulak alanların teknik ve ekonomik olarak uygun olanlarının geri kazanımı için gerekli tedbirler alınır. f) Ramsar Listesinde yer alsın veya almasın uygun sulak alanlarda su kuşları populasyonlarının arttırılması sağlanır. 59

76 Tablo IV Faaliyet Üniteleri Sahaları ve Etki Alanında Habitat Özelliği Nedeniyle Bulunması Muhtemel İkiyaşamlı Türleri, Korunma Durumları ve Statüleri Tür No Familya ve Tür Adı Türkçe Adı Habitat IUCNRed List Red Data Book Bern Sözleşmesi SALAMANDRIDAE 1 (L)Triturus karelinii Pürtüklü Semender Durgun ve yavaş akan soğuk sular LC nt II BUFONİDAE 2 (L)Bufo viridis Gece Kurbağası Taş altları ve toprak içi LC nt II HYLİDAE 3 (L)Hyla arborea Yaprak Kurbağası Ağaçlar ve çalılar üzerinde LC nt II RANIDAE 4 (L)Rana ridibunda Su Kurbağası Su içi ve çevresi LC nt III 5 (L)Rana camerani Şeritlikurbağa Yükseklerdeki çıplak dağlar ve su kenarları LC nt III Kaynak: Demirsoy, A., 1996, Türkiye Omurgalıları Amfibiler, Çevre Bakanlığı Çevre Koruma Genel Müdürlüğü, Proje No: 90-K Ankara. G: Gözlem L: Literatür D: Duyum Tablo IV Faaliyet Üniteleri Sahaları ve Etki Alanında Habitat Özelliği Nedeniyle Bulunması Muhtemel Sürüngen Türleri, Korunma Durumları ve Statüleri Tür No Familya ve Tür Adı Türkçe Adı Habitat Red Data Book Bern Bern Sözleşmesi IUCN Red List AKK (*) TESTUDINIDAE 1 (L)Testudo graeca Tosbağa Kumlu, taşlı ve kuru araziler nt II VU Ek-I LACERTİDAE 2 (L)Ophisops elegans elegans Tarla Kertenkelesi Bitkisi az açık alanlarda ve taşlık yerlerde nt III - Ek-I 3 (L)Lacerta agilis Çevik Kertenkele Çalılık ve ağaçlık bölgelerdeki kuru çayırlarda nt II LC Ek-I 4 (L)Lacerta saxicola Kaya Kertenkelesi Orman içlerindeki çıplak ve açık araziler nt III LC Ek-I 5 (L)Lacerta parva Cüce Kertenkele Kuru ve bitki bakımından fakir dağ stepleri nt II LC Ek-I COLUBRIDAE 6 (L)Coluber nummifer Kocabaş Yılan Bitki örtüsü az olan kurak yerler nt III - Ek-I 60

77 Tür No Familya ve Tür Adı Türkçe Adı Habitat Red Data Book Bern Bern Sözleşmesi IUCN Red List AKK (*) 7 (L)Coluber schmidti Kırmızı Yılan Yamaçlarda ve tarlalarda nt III LC Ek-I 8 (L) Eirenis modestus Uysal Yılan Bitki örtüsü fakir taşlı alanlar nt III LC Ek-I 9 (L) Coluber najadum İnceyılan Bitkisi az açık alanlarda ve taşlık yerlerde nt III LC Ek-I Kaynak: Demirsoy, A., 2003, Omurgalılar Sürüngenler, Kuşlar ve Memeliler Meteksan A.Ş., Ankara. Kaynak: Demirsoy, A., 2006, Türkiye Omurgalıları Sürüngenler, Çevre Bakanlığı Çevre Koruma Genel Müdürlüğü, Proje No: 90-K Ankara. (*)=T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü Av Dönemi Merkez Av Komisyonu Kararları G: Gözlem L: Literatür D: Duyum Tablo IV Faaliyet Üniteleri Sahaları ve Etki Alanında Habitat Özelliği Nedeniyle Bulunması Muhtemel Kuş Türleri, Korunma Durumları ve Statüleri Tür No Familya ve Tür Adı Türkçe Adı Habitat Bern Sözleşmesi IUCN Red List Red Data Book Statü AKK(*) Ciconiiformes/ Ardeidae 1 (L)Ardea cinerea Gri balıkçıl Her çeşit sığ suda III LC A.3.1 Y Ek-II Ciconiiformes/ Threskiornithidae 2 (L)Plegadis falcinellus Çeltikçi Bataklıklar, sulak alanlar ve nehir ağızları III LC A.3.1 Y Ek-I Anseriformes/ Anatidae 3 (L)Anas crecca Çamurcun Sulak alanlar III LC A.5 Y Ek-III 4 (L)Anas platyrhynchos Yeşilbaş Durgun ya da yavaş akan tatlı ve acı sularda yaşar III LC A.5 Y Ek-III 5 (L)Anas querquedula Çıkrıkçın Sulak alanlar III LC A.4 Y Ek-III Ciconiiformes/ Ciconiidae 6 (L)Ciconia ciconia Leylek Çeltik tarlaları, açıklık alanlar II LC A.3.1 Y,G Ek-I Falconiformes/ Accipitridae 7 (L)Accipiter nisus Atmaca Ova ve dağlardaki çam ormanlar II LC A.3 Y Ek-I 8 (L)Accipiter gentilis Çakır Tarlalara yakın olan ormanlarda, koruluklarda II LC A.1.2 Y Ek-I 9 (L)Aquila pomarina Küçük orman kartalı Ormanlık arazide, çeşitli tip arazilerde II LC A.3 G,T Ek-I 10 (L)Aquila chrysaetos Kaya kartalı Yüksek dağlar II LC A.1.2 Y Ek-I 11 (L)Circus cyaneus Gökçe delice Düzlük ve tepelik yerlerde, bataklık ve çayırlık tarlalarda II LC A.1.2 Y Ek-I 61

78 Tür No Familya ve Tür Adı Türkçe Adı Habitat Bern Sözleşmesi IUCN Red List Red Data Book Statü AKK(*) 12 (L)Circus macrourus Bozkır delicesi Açık çayırlıklarda ve steplerde II NT A.1.2 Y Ek-I 13 (L)Pernis apivorus Arı şahini Ova ve dağlarda II LC A.3 Y Ek-I 14 (L)Hieraaetus pennatus Küçük kartal Ormanlık tepeler, açık araziler II LC A.3 Y Ek-I 15 (L)Milvus migrans Kara çaylak Orman ve su olan yerler II LC A.3 Y Ek-I 16 (L)Buteo buteo Şahin Ormanlar, tarla ve çayırlar II LC A.3 Y Ek-I 17 (L)Buteo rufinus Kızıl şahin Stepler, ormansız düzlükler ve dağlar II LC A.3 Y Ek-I Falconiformes/ Falconidae 18 (L)Falco tinnunculus Kerkenez Yerleşim yerleri ve ormanlık alanlar II LC A.2 Y Ek-I 19 (L)Falco peregrinus Gökdoğan Açık araziler, ormanlar II LC A.1.2 Y Ek-I Galliformes/ Phasianidae 20 (L)Alectoris chukar Kınalı Keklik Tarla ve çayırlıklar III LC A.2 Y Ek-III Gruiformes/ Rallidae 21 (L)Crex crex Bıldırcın Kılavuzu Çayırlar ve tarlalar II NT A.1.2 Y Ek-I Charadriiformes/ Scolopacidae 22 (L)Tringa totanus Kızılbacak Sulak alanlar III LC A.4 Y Ek-II Charadriiformes/ Charadriidae 23 (L)Vanellus vanellus Kızkuşu Açık ekili alanlar, sulak alanlar III LC A.5 Y Ek-II 24 (L)Charadrius dubius Halkalı küçük cılıbıt Kumlu ve çakıllı göl kıyıları ile akarsular II LC A.3 Y Ek-I Columbiformes/ Columbidae 25 (L)Columba oenas Gökçe Güvercin Açık araziler ve ağaçlık alanlar III LC A.3.1 Y Ek-III 26 (L)Columba livia Kaya Güvercini Kırlarda, tarlalarda ve kayalıklarda III LC A.5 Y Ek-III 27 (L)Streptopelia turtur Üveyik Orman kenarları, ağaçlıklı açık arazi, tarım alanları III LC A.3.1 G Ek-III 28 (L)Columba palumbus Tahtalı Güvercin Yerleşim yeri ve ağaçlık alanlar, dağlık yerlerde - LC A.4 Y Ek-III Strigiformes/ Strigidae 29 (L)Otus scops Cüce Baykuş Açık, seyrek ağaçlı araziler II LC A.2 Y Ek-I 30 (L)Athene noctua Kukumav Seyrerk ağaçlı tarlalarda, açık ormanlarda II LC A.2 Y Ek-I 62

79 Tür No Familya ve Tür Adı Türkçe Adı Habitat Bern Sözleşmesi IUCN Red List Red Data Book Statü AKK(*) Cuculiformes/ Cuculidae 31 (L)Cuculus canorus Guguk Ağaçlık alanlar III LC A.2 G Ek-I Apodiformes/ Apodidae 32 (L)Apus apus Ebabil Yerleşim yerleri, kayalıklar, ağaçlık alanlar III LC A.3.1 G Ek-I 33 (L)Apus melba Ak karınlı ebabil Deniz kıyıları ve dağlardaki kayalık yarlarda II LC A.3.1 G Ek-I Piciformes/ Picidae 34 (L)Picus viridis Yeşil ağaçkakan İbreli karışık ormanlar, baltalıklar ve seyrek ormanlar II LC A.2 Y Ek-I 35 (L)Dendrocopos syriacus Alaca ağaçkakan Ağaç ve fundalıklardan oluşan ormanlarda II LC A.2 Y Ek-I 36 (L)Dendrocopos major Coraciiformes/ Coraciidae Orman ağaçkakanı Ağaçlık alanlar II LC A.3 Y Ek-I 37 (L)Coracias garrulus Gökkuzgun Ormanlık alanlar, açık alanlar II NT A.2 G Ek-I Passeriformes/ Alaudidae 38 (L)Galerida cristata Tepeli toygar Ağaçsız açık alanlar ve tarlalar III LC A.3 Y Ek-II 39 (L)Eremophila alpestris Kulaklı toygar Açık yerler ve tarlalar II LC A.3.1 Y Ek-I 40 (L)Alauda arvensis Tarlakuşu Ekili tarlalar, açık araziler, ağaçlık ve dağlık bölgeler III LC A.4 Y Ek-II 41 (L)Melanocorypha calandra Boğmaklı toygar Tarla ve steplerde II LC A.5 Y Ek-I Passeriformes/ Hirundinidae 42 (L)Hirundo rustica Kır kırlangıcı Yerleşim yerleri II LC A.5 G Ek-I 43 (L)Ptyonoprogne rupestris Kaya kırlangıcı Dağlık arazideki yamaçlar II LC A.5 G Ek-I Passeriformes/ Prunellidae 44 (L)Prunella modularis Dağbülbülü Ormanlık, tepelik ve dağlık bölgeler II LC A.1.2 Y Ek-I 45 (L)Prunella collaris Büyük dağbülbülü Genelde kayalar içindeki çatlaklara bazen de taşların altına ve çalılar II LC A.1.2 Y Ek-I 46 (L)Prunella ocularis Sürmeli dağbülbülü Yüksek fundalıklar, dağ yamaçları, çalılıklar II LC A.2 Y Ek-I Passeriformes/ Motacillidae 47 (L)Anthus trivialis Ağaç incirkuşu Ağaçlık alanlar, bahçeler II LC A.3 G Ek-I 63

80 Tür No Familya ve Tür Adı Türkçe Adı Habitat Bern Sözleşmesi IUCN Red List Red Data Book Statü AKK(*) 48 (L)Anthus spinoletta Dağ incirkuşu Dağlarda, yüksek yerler II LC A.3 Y Ek-I 49 (L)Anthus campestris Kır incirkuşu Taşlık, kurak ve boş arazilerde, yüksek veya sık çalılıkların olduğu bölgelerde II LC A.2 G Ek-I 50 (L)Motacilla flava Sarı kuyruksallayan Sulak alanlar,nemli mera ve çayırlar II LC A.3.1 G Ek-I 51 (L)Motacilla citreola Sarı başlı kuyruksallayan Bataklıklı çayırlar ve akarsu yakınlarında II LC A.2 G, Y Ek-I 52 (L)Motacilla cinerea Dağ kuyruksallayanı Dağlar, ağaçlık alanlar II LC A.2 Y Ek-I Passeriformes/ Turdidae 53 (L)Phoenicurus ochruros Kara kızılkuyruk Kayalık yamaçlar II LC A.2 Y Ek-I 54 (L)Phoenicurus phoenicurus Kızılkuyruk Karışık ormanlar, çalılıklar, park ve bahçeler II LC A.3 Y Ek-I 55 (L)Oenanthe oenanthe Kuyrukkakan Ağaçsız ve taşlık açık araziler II LC A.3 G Ek-I 56 (L)Oenanthe hispanica Kara kulaklı kuyrukkakan Açık, fundalık ve ağaçlık bölgeler II LC A.2 G Ek-I 57 (L)Saxicola rubetra Çayır taşkuşu Çayırlar, kırlar, fundalıklar, alçak çalılıklar ve tarlalar II LC A.3 Y Ek-I 58 (L)Monticola solitarius Gökardıç Kayalıkların, vadilerin ve kıyı kayalıkları II LC A.1.2 Y Ek-I 59 (L)Monticola saxatilis Taşkızılı Kayalık yerler, harabeler II LC A.1.2 G Ek-I 60 (L)Irania gutturalis Taş bülbülü Ağaç ve fundalıklarda, kayalık yerler II LC A.1.2 Y Ek-I 61 (L)Luscinia megarhynchos Bülbül Ormanlar, fundalıklar, parklar II LC A.2 G Ek-I 62 (L)Turdus torquatus Boğmaklı ardıç Kayalıklarda, yüksek ağaçlı ormanlarda II LC A.1.2 Y Ek-I 63 (L)Turdus merula Karatavuk Çeşitli ortamlar II LC A.3 Y Ek-III Passeriformes/ Muscicapidae 64 (L)Ficedula semitorquata Alaca sinekkapan Ormanlık bölgeler II LC A.3 G Ek-I 65 (L)Ficedula hypoleuca Kara sinekkapan Ormanlar, parklar II LC A.1.2 G Ek-I 66 (L)Ficedula parva Küçük sinekkapan Ağaçlık ormanlık alanlar II LC A.2 T Ek-I 67 (L)Muscicapa striata Benekli sinekkapan Fundalık ve Karışık ormanlar II LC A.3 G Ek-I Passeriformes/ Corvidae 68 (L)Corvus corone Gri leş kargası Ağaçlıklı tarım alanlarında - LC A.5 Y Ek-III 69 (L)Garrulus glandarius Alakarga Ormanlar, ağaçlık alanlar - LC A.5 Y Ek-III 64

81 Tür No Familya ve Tür Adı Türkçe Adı Habitat Bern Sözleşmesi IUCN Red List Red Data Book Statü AKK(*) 70 (L)Corvus monedula Küçük karga Yerleşme yerleri, park ve bahçeler, tarlalar, kayalıklar,harabeler - LC A.5 Y Ek-III 71 (L)Corvus frugilegus Ekin kargası Tarım alanları, ovalar, meralar, çayırlar - LC A.5 Y Ek-III 72 (L)Corvus corax Kuzgun Hayvancılık yapılan dağlık bölgelerde III LC A.5 Y Ek-II 73 (L)Pica pica Saksağan Tarım alanları ile seyrek ağaçlı alanlar ve çalılıklar - LC A.5 Y Ek-III Passeriformes/ Sylviidae 74 (L)Sylvia borin Boz ötleğen Karışık ormanların ve orman kenarlarının altındaki sık bitki örtüsü içlerinde II LC B.3 T Ek-I 75 (L)Sylvia nisoria Çizgili ötleğen Çalılıklar II LC A.2 G Ek-I 76 (L)Sylvia communis Ak gerdanlı ötleğen Açık alan ve tarım arazileri II LC A.3 G Ek-I 77 (L)Sylvia curruca Küçük akgerdanlı ötleğen Açık ve ekili alanlarda yuva yapmağa elverişli çalılıkların ve ağaçların olduğu bölgelerde II LC A.2 G Ek-I 78 (L)Phylloscopus collybita Çıvgın Ormanlar, az ağaçlı araziler ve bahçeler II LC A.3.1 Y Ek-I 79 (L)Phylloscopus sindianus Kafkas çıvgını Dağlık bölgelerde II LC A.2 G Ek-I 80 (L)Hippolais pallida Ak mukallit Çalılık ve ağaçlı araziler II LC A.3 G Ek-I Passeriformes/Laniidae 81 (L)Lanius collurio Kızıl sırtlı örümcekkuşu Çalılık açık araziler II LC A.3 G Ek-I 82 (L)Lanius minor Kara alınlı örümcekkuşu Tarımsal arazi ve alçak fundalıklar II LC A.3 G Ek-I 83 (L)Lanius excubitor Büyük örümcekkuşu Daha çok açık alanlar II LC A.1.2 G, K Ek-I 84 (L)Lanius nubicus Maskeli örümcekkuşu Passeriformes/ Sittidae Çalılık, fundalık, makilik alanlarda, ormanların içindeki açık alanlar II LC A.2 G Ek-I 85 (L)Sitta neumayer Kaya sıvacısı kayalık vadiler II LC A.2 Y Ek-I Passeriformes/ Emberizidae 86 (L)Emberiza cia Kaya çintesi Yüksek alanlar II LC A.2 Y Ek-I 87 (L)Emberiza melanocephala Kara başlı çinte Tarlalar, bozkırlar, çalılıklar, bahçeler II LC A.4 G Ek-I 88 (L)Emberiza hortulana Kirazkuşu Dağ, bozkır,sarp kayalık,tarımsal arazi ve alçak fundalıklar III LC A.3 G Ek-II Passeriformes/ Paridae 65

82 Tür No Familya ve Tür Adı Türkçe Adı Habitat Bern Sözleşmesi IUCN Red List Red Data Book Statü AKK(*) 89 (L)Parus major Büyük baştankara Ağaçlık alanlar, ormanlar II LC A.5 Y Ek-I 90 (L)Parus ater Çam baştankarası Karışık, nadiren de yaprak döken ormanlar, parklar ve bahçeler II LC A.3 Y Ek-I 91 (L)Parus caeruleus Mavi baştankara Ormanlar II LC A.2 Y Ek-I Passeriformes/ Passeridae 92 (L) Passer domesticus Serçe Bahçeler, parklar ve tarlalar - LC A.5 Y Ek-III 93 (L)Passer montanus Ağaç serçesi Açık tarım arazilerine yakın ağaçlık ve çalılıklar III LC A.3 Y Ek-II 94 (L)Petronia petronia Kaya serçesi Düzlüklerden dağlara çeşitli yükseklikler II LC A.3 Y Ek-I 95 (L)Montrifringilla nivalis Kar serçesi Yüksek rakımlardaki kayalıklar II LC A.2 G Ek-I Passeriformes/ Sturnidae 96 (L)Sturnus vulgaris Sığırcık Yerleşim yerleri, ekin alanları - LC A.5 Y Ek-II 97 (L)Sturnus roseus Alasığırcık Kurak bozkır, kayalık alçak tepeler ve tarlalarda II LC A.4 G Ek-I Passeriformes/ Fringillidae 98 (L)Fringilla coelebs İspinoz Yerleşim yerleri, ormanlar III LC A.4 Y Ek-II 99 (L)Fringilla montifringilla Dağ ispinozu Açık alanlar ve ormanlar III LC A.3 Y Ek-II 100 (L)Serinus pusillus Kara iskete Dağlık bölgeler II LC A.3 Y Ek-I 101 (L)Coccothraustes coccothraustes Kocabaş Ormanlar, nehir kenarlarındaki ağaçlıklar II LC A.4 Y Ek-I 102 (L)Carduelis carduelis Saka Çalılıklar, bahçeler II LC A.3.1 Y Ek-I 103 (L)Carduelis flavirostris Sarı gagalı ketenkuşu Otlarla kaplı kısa ağaçların olduğu yüksek ve kayalıklı yerlerde II LC A.3 Y Ek-I 104 (L)Carduelis chloris Florya Seyrek ormanlar, zeytin ve meyve bahçeleri II LC A.3 Y Ek-I Kaynak: Demirsoy, A., 2003, Omurgalılar Sürüngenler, Kuşlar ve Memeliler Meteksan A.Ş., Ankara. Kaynak: Kiziroğlu, İ, 2008, The Birds of Türkiye (Species List in Red Data Book), TTKD, Ankara. (*)=T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü Av Dönemi Merkez Av Komisyonu Kararları G: Gözlem L: Literatür D: Duyum Prof. Dr. İlhami Kiziroğlu tarafından hazırlanan The Birds of Türkiye adlı yayında, kuş türlerinin korunma durumu ve statüleri ile ilgili olarak kullanılan sembollerin açıklaması şu şekildedir: A.1.0 : Nesli tükenmiş olan türler A.1.1 : Doğal yaşamda hayatta kalamayan türler A.1.2 : Tüm Türkiye deki birey sayısı 1-10 çift arasında olan türler A.2 : Birey sayısı çift altında kalan ve yayılış gösterdikleri bölgelerde büyük risk altında olan türler 66

83 A.3 : Birey sayısı çift arasında kalan ancak bazı bölgelerde oldukça azalmış türler A.3.1 : Birey sayısı çift arasında kalan ancak bazı bölgelerde oldukça azalmış türler A.4 : Birey sayısı çift arasında değişen, şuan tehlikede olmayan türler A.5 :Yaygın, en düşük seviyede tehlike altında bulunan türler A.6 :Yeterince araştırılmamış ve hakkında sağlıklı veri olmayan türler A.7 : Türkiye de hakkında sağlıklı veri olmayan türler B : Bu gruptaki türler ya kış ziyaretcisi ya da transit göçerdir. B.1.1 : Anadolu yu kışlak olarak kullanan ancak populasyonları önemli ölçüde tükenme tehdidi altındaki türler B.1.2 : Nüfusları Türkiye genelinde çok azalmış olup, izlendikleri bölgelerde 1 birey-10 çift ile temsil edilen türler Y : Düzenli olarak yurdumuzda kuluçkaya yatan yerli kuş türleri G : Yurdumuzda kuluçkaya yattıktan sonra göç eden türler T : Yurdumuzda kuluçkaya yatmayan, yurdumuzu transit göç esnasında kullanan türler K : Kış aylarını yurdumuzda geçiren, kış ziyaretçisi türlerdir Tablo IV Faaliyet Üniteleri Sahaları ve Etki Alanında Habitat Özelliği Nedeniyle Bulunması Muhtemel Memeli Türleri, Korunma Durumları ve Statüleri Tür No Familya ve Tür Adı Türkçe Adı Habitat Red Data Book Bern Sözleşmesi IUCN Red List AKK (*) ERİNACEİDAE 1 (L)Erinaceus concolor Kirpi Her türlü ortam nt - LC Ek-I SORICIDAE 2 (L)Crocidura leucodon Tarla sivrifaresi Açık araziler ve çalılıklar nt III LC - 3 (L)Sorex raddei Sivriburunlufareler Çayırlar, kırlar, ormanlar nt III LC - RHINOLOPHUS 4 (L)Rhinolophus ferrumequinum Büyük Nalburunlu Yarasa Orman, çalılık ve ağaçlık V II LC Ek-I 5 (L)Rhinolophus euryale Akdeniz Nalburunlu Yarasası Bir kısmı ağaçlık olan alanlar V II NT Ek-I VESPERTILIONIDAE 6 (L)Pipistrellus pipistrellus Cüce yarasa Çeşitli ortamlar V III LC - SCIURIDAE 7 (L)Sciurus anomalus Sincap Ağaçlık alanlar nt II LC Ek-I 8 (L)Spermophilus xanthoprymnus Tarla Sincabı Stepler, çayırlık yerler nt - NT Ek-I CRICETIDAE 9 (L)Arvicola amphibius Susıçanı Su kenarları nt - LC - GERBILLIDAE 67

84 Tür No Familya ve Tür Adı Türkçe Adı Habitat Red Data Book Bern Sözleşmesi IUCN Red List AKK (*) 10 (L)Meriones persicus İran Çölfaresi Step ve bozkırlar R - LC - SPALACIDAE 11 (L)Spalax ehrenbergi Kösnü Toprak içinde açtığı galeriler nt - DD - GLIRIDAE 12 (L)Dryomys nitedula Hasancık Ormanlar R III LC Ek-I MURIDAE 13 (L)Apodemus sylvaticus Ormanfaresi Tarlalarda, bahçelerde, steplerde nt - LC - 14 (L)Mus musculus Evfaresi Yerleşim yerlerinde nt - LC - CANIDAE 15 (L)Vulpes vulpes Tilki Orman ve çalılık alanlar, tarlalar, açık araziler nt - LC Ek-III 16 (L)Canis aureus Çakal Ormanlar, fundalıklar nt - LC Ek-III 17 (L)Canis lupus Kurt R/V II LC Ek-I MUSTELIDAE 18 (L)Meles meles Porsuk Açık çayırlık içeren ormanlar R II LC Ek-II 19 (L)Mustela nivalis Gelincik Ağaçlık alanlar, açık araziler nt III LC Ek-II 20 (L)Martes foina Kayasansarı Kayalık ve taşlıklarda, orman kenarlarında nt III LC Ek-III CERVIDAE 21 (L)Capra aegagrus Yabankeçisi Sarp kayalıklar nt/e II VU Ek-I URSIDAE 22 (L)Ursus arctos Bozayı Ormanlar, çıplak araziler ve stepler V III LC Ek-I SUIDAE 23 (L)Sus scrofa Yabani domuz Her türlü ortam nt - LC Ek-III Kaynak: Demirsoy, A., 2003, Omurgalılar Sürüngenler, Kuşlar ve Memeliler Meteksan A.Ş., Ankara. Kaynak: Demirsoy, A., 1996, Türkiye Omurgalıları Memeliler, Çevre Bakanlığı Çevre Koruma Genel Müdürlüğü, Proje No: 90-K Ankara. (*)=T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü Av Dönemi Merkez Av Komisyonu Kararları G: Gözlem L: Literatür D: Duyum 68

85 IV.2.9. Devletin Yetkili Organlarının Hüküm ve Tasarrufu Altında Bulunan Araziler (Askeri Yasak Bölgeler, Kamu Kurum ve Kuruluşlarına Belirli Amaçlarla Tahsis Edilmiş Alanlar, Tarih ve Sayılı Resmi Gazetede Yayınlanan 7/16349 Sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile Sınırlandırılmış Alanlar vb.) Planlanan proje güzergahı tespit edilmiş Devletin Yetkili Organlarının Hüküm ve Tasarrufu Altında Bulunan Araziler (Askeri Yasak Bölgeler Kamu Kurum ve Kuruluşlarına Belirli Amaçlarla Tahsis Edilmiş Alanlar Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de yayımlanan 7/16349 Sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile Sınırlandırılmış Alanlar vb.) bulunmamakta olup devletin hüküm ve tasarrufu altında olan Orman ve Mera alanları mevcuttur. IV Diğer Özellikler EİH nin S6-S7 nolu some noktaları arasında güzergâh Ardahan Yalnızçam Uğurludağ Kış Sporları Turizm Merkezi sınırının yaklaşık 900 m doğusundan geçmektedir. İlk belirlenen güzergâh söz konusu turizm alanının içerisinden geçilmekte idi ancak turizm merkezine ait telesiyej güzergâhı ile EİH güzergâhının çakıştığının anlaşılması üzerine hattın telesiyej ile kesişen kısmı değiştirilmiştir. Ardahan İl Özel İdaresi nden temin edilen turizm alanı dış sınırları ile değişiklik yapılan EİH güzergâhının etkileşimi 1/25000 ölçekli harita üzerinde Şekil. IV de gösterilmiştir. İnceleme Koridoru EİH Güzergah Kış Sporları Merkezi Şekil.IV EİH ile Yalnızçam Uğurludağ Kış Sporları Turizm Merkezi Etkileşimi 69

86 IV.3. Sosyo-Ekonomik Çevrenin Özellikleri 154 kv geriliminde ve yaklaşık 63 km uzunluğunda tesis edilmesi planlanan Ardahan-Olur projesinin yer aldığı Ardahan ve Erzurum illerine ait sosyo-ekonomik özellikler aşağıda detaylı olarak irdelenmiştir. IV.3.1. Ekonomik Özellikler (Enerjinin İletildiği Yörenin Ekonomik Yapısını Oluşturan Başlıca Sektörler) Ardahan: Ardahan ekonomisi genel olarak tarım ve özelde de hayvancılık sektörüne dayanmaktadır. Uygun olmayan iklim şartları nedeniyle bitkisel üretim yem bitkileri haricinde verim açısından son derece düşüktür. Ancak üretimden elde edilen tarımsal ürünler kalite bakımından özellikle de ekolojiklik bakımın oldukça iyi durumdadır. İlde yapılan bitkisel üretim ve arı ürünlerin hemen hemen tamamı organik ürün niteliğine sahiptir. İl de adet tarım ve hayvancılık işletmesi mevcuttur. Bu işletmelerin 1 âdeti aile ortaklığı (Ar-Et A.Ş.) (Gayri faal), 1 adeti ise devlete ait tarım ve hayvancılık işletmesidir (TİGEM).(Özel sektöre kiraya verilmiştir.) İl deki tarım işletmelerinin % 95 i bitkisel ve hayvansal üretimin birlikte yapıldığı polikültür işletmelerdir. Sadece bitkisel üretim yapan işletmeler % 4 ve sadece hayvansal üretim yapan işletmeler ise % 1 dir. Sektörde yer alan İşletmelerin tamamına yakını küçük ölçekli, kapalı ekonomi tipi, geleneksel üretimde bulunan aile işletmeleridir. Türkiye genelinde olduğu gibi Ardahan İlindeki tarım işletmeleri; hızlı nüfus artışı ve artan nüfusun tarım dışı sektörde istihdam edilmesi zorunluluğuna karşılık, bu sektörlerde iş gücü talebinin nüfus artışına uygun düzeyde artırılamaması; tarımın gelişim hızının nüfus artışını karşılamada yetersiz kalması ve miras yoluyla arazilerin bölünmesi gibi nedenlerle giderek küçülmüştür. İlin en önemli tarımsal aktivitesi mera hayvancılığı olması nedeniyle tarım alanlarının işlemeli tarımdan ziyade, mera - yayla öncesi ve sonrası doğal otlaklık olarak değerlendirilmesi şeklindedir. 3-4 aylık mera ve yayla süresi içerisinde bu alanlardan, tamamen hububat (arpa, buğday) ve kaba yem (fiğ, korunga, yonca, çavdar, yulaf, çayır otu) üretimi sağlanmaktadır. İl de tarımsal faaliyet içerisinde hayvancılık ön plandadır. Mevcut tarımsal işletmelerin % sı hayvancılık yapmaktadır. Hayvancılık işletmelerinin tamamında sığır yetiştiriciliği ağırlıkta olmak üzere bir kısmı aynı zamanda koyunculuk ve/veya arıcılıkta yapmaktadır. Erzurum: Erzurum ilinin başlıca geçim kaynağı tarım, hayvancılık ve sanayidir. Hayvancılık: Erzurum hektar yüz ölçüme sahip, ülkemizin 4'üncü büyük ili'dir. Yaklaşık küçükbaş, büyükbaş hayvanın bulunduğu Erzurum'da et üretimi tona, süt üretimi tona, tereyağı tona, peynir üretimi tona, yoğurt üretimi tondur. Ayrıca, bal üretimi ton bal üretilmektedir. Erzurum İlinde hayvancılık temel geçim kaynaklarının başında gelmektedir. Geniş çayır ve mera alanlarının olması ve yem bitkileri üretiminin uygun olması hayvancılığın gelişmesinde etkili olmuştur. Yayla ve platoların çokluğu sebebiyle yetiştiriciler İsviçre esmeri ve simental gibi hem süt hem et özelliği olan komine ırkları tercih edilmektedir. 70

87 Tarım: İlin dağlık bir yapıya sahip olması, toprak ve topoğrafik yapısı ile iklim faktörlerinin olumsuzluğu, polikültür tarımı olumsuz etkilemektedir. Mevcut arazinin % 12 si işlenmekte, % 67 si tabii çayır ve mer a olarak kullanılmaktadır. İlin kuzeyinde yer alan ve Çoruh Nehri ve kollarının oluşturduğu derin vadiler, mikroklima özelliğindedir. Kullanılabilir arazinin az olduğu bu kesimlerde sebze ve meyvecilik yapılmaktadır. Seracılık faaliyetleri de son yıllarda önem kazanmıştır. Halen ilimizde 61 adet serada 9845 m2 alanda sebze üretimi yapılmaktadır. Erzurum, Pasinler, Hınıs ovaları ile toprak ve topoğrafik yapısı uygun olan diğer sahalarda hububat, şeker pancarı, patates, ayçiçeği, yemlik ve yemeklik baklagiller gibi ürünler yetiştirilmektedir. Sanayi: Erzurum ilinde 156 sı faal 16 sı kapalı olmak üzere toplam 172 adet fabrika bulunmakta olup bu tesislerin sektörel dağılımı aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Tablo IV Sanayi Tesislerinin Sektörel Dağılımı Üretimde Kapalı Olanlar Olanlar Gıda 43 4 Yem 4 1 Lastik-Plastik 10 Kimya 7 1 Tarım Alet ve Makineleri 1 Çimento 9 - Piş.Kil.ve Çim.Gereçler 11 1 Orman Ürünleri 9 - Demir Dışı Metaller 8 2 Makine İmalatı 2 Dokuma Giyim 3 1 Elektronik 1 Çelik Eşya 4 - Cam 4 1 Deri - 1 Turistik Eşya 4 - Kireç 2 - Mobilya 5 1 Diğerleri 29 3 TOPLAM Kaynak : Erzurum Çevre Durum Raporu (2010) Yarım Kalanlar Devam Edenler Projenin tarım ve hayvancılık üzerine direk etkisi beklenmez iken bölgenin özellikle tarım ve hayvancılığa dayalı sanayinin ihtiyacı olan elektrik enerjisini daha iyi karşılanması sağlayacağından, bu sektörler üzerine dolaylı olarak pozitif yönde etkisinin olacağı düşünülmeltedir. IV.3.2. Nüfus (Yöredeki Kentsel ve Kırsal Nüfus, Nüfus Hareketleri, Göçler, Nüfus Artış Oranları, Diğer Bilgiler) Bu projenin inşaat ve işletme aşamalarında olası sosyo-ekonomik etkilerin en belirgin olması tahmin edilen bölge, proje alanı yakın çevresindeki yerleşim alanıdır. İnceleme koridoru içerisinde kalan Ardahan Merkez ve Göle ilçelerine bağlı yerleşkeler ile Erzurum ili Olur İlçesine bağlı yerleşkeler birinci öncelikli olarak sosyo-ekonomik yönden etkilenecek yerleşim yerleridir. Bahsi geçen bu bölgede sosyo-ekonomik etkilerin değerlendirilmesi ve mevcut sosyo-ekonomik yapının belirlenmesi amacıyla Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK- 2012) temin edilen nüfus sayımı sonuçları değerlendirilmiştir. Ardahan ve Erzurum illerinin 71

88 yapılan son sayımlara göre nufus özellikleri Tablo IV de, illerin göç durumu tablo Tablo IV de, projeden etkilenmesi muhtemel yerleşim yerlerine ait nufus bilgileri Tablo IV te verilmiştir. Tablo IV Ardahan ve Erzurum İllerinin Nufus Özellikleri İl Erkek Kadın Toplam İl Nüfusu Ardahan İl/İlçe Merkezleri Nüfusu Belde Ve Köyler Nüfusu İl Nüfusu Erzurum İl/İlçe Merkezleri Nüfusu Belde Ve Köyler Nüfusu Tablo IV Ardahan ve Erzurum İllerinin Göç Durumu İl ADNKS 2012 Nüfusu Aldığı Göç Verdiği Göç Net Göç Net Göç Hızı Erzurum ,63 Ardahan ,92 Tablo IV Projeden Etkilenecek Alanlara Ait Nufus Verileri İl İlçe Belde/Köy Erkek Kadın Toplam Şehir Gürçayır Güzçimeni Merkez Ovapınar Sugöze Ardahan Sulakyurt Tepeler İlçe toplamı Kalecik Göle Uğurtaşı Yeniköy İlçe toplamı Altunkaya Aşağıçayırlı Boğazgören Ekinlik Filizli Köprübaşı Erzurum Olur Olurdere Soğukgöze Uzunharman Ürünlü Yaylabaşı Yeşilbağlar Yukarıçayırlı İlçe toplamı

89 Projenin bölge nufusu üzerine kalıcı bir etkisi olmamakla birlikte sadece inşaat sırasında geçici olarak çalışacak personelden dolayı azda olsa bir nufus artışının olması beklenmektedir. IV.3.3. Yöredeki Sosyal Altyapı Hizmetleri (Eğitim, Sağlık, Kültür Hizmetleri ve Bu Hizmetlerden Yararlanılma Durumu) Erzurum Projenin Erzurum ili Olur ilçesi sınırlarından geçtiği için sadece olur ilçesi için değerlendirme yapılmıştır. Ilçede bulunan kamu binaları ilçe merkezinde toplanmıştır. Köylerde okul binaları hariç kamu binaları bulunmamaktadır. Olur ilçesinde bulunan okullar Tablo IV de verilmiştir. Belirtilen okullar faaldir. Ayrıca ilçe sınırları içerisinde 1 adet devlet hastanesi bulunmaktadır. Bunların yanında taşra teşkilatı olan, kamu kurumlarına ait binalar yer almaktadır. Ilde kültürel olarak bir çok yer olmasına rağmen projenin etkilediği alanlarda kültürel olarak toplumun faydalandığı yerler/yapılar mevcut değildir. Tablo IV Okul ve Öğrenci Dağılımı İL İLÇE KURUM ADI YERLESIM YERI ERKEK TOPLAM ERZURUM OLUR Kazım Karabekir İlköğretim Okulu Şehir ERZURUM OLUR Çataksu İlköğretim Okulu Köy ERZURUM OLUR Taşlıköy İlköğretim Okulu Köy ERZURUM OLUR Ormanağzı İlköğretim Okulu Köy 10 9 ERZURUM OLUR Atlı İlköğretim Okulu Köy 4 4 ERZURUM OLUR Taslıkoy Gazi Ahmet Muhtar Paşa İlköğretim Köy 11 8 ERZURUM OLUR Yeşilbaglar Mah. İlköğretim Okulu Şehir ERZURUM OLUR Yukarı Karacasu İlköğretim Okulu Köy 4 8 ERZURUM OLUR Alpaslan İlköğretim Okulu Köy 4 10 Ormanagzı Köyü Baglar İlköğretim ERZURUM OLUR Okulu Köy ERZURUM OLUR Aşağı Çayırlı Şehit Taner Köy 12 5 Çiçek İlköğretim Şehit Taner Çiçek İlköğretim Şehit İlyas Acar ERZURUM OLUR İlköğretim Okulu Köy ERZURUM OLUR Yeşilbağlar köyü İlköğretim Okulu Köy 6 4 ERZURUM OLUR Olur Lisesi Şehir ERZURUM OLUR Olur Sağlık Meslek Lisesi Şehir Kaynak : İl Çevre Durum Raporu KIZ TOPLAM 73

90 Ardahan Nüfus ve yapılaşmanın yoğun olmadığı Ardahan İlinde, kamu binaları kent merkezinde toplanmıştır yılına ait il sınırları içinde bulunan Üniversitenin Fakülte, Enstitü ve Meslek Yüksekokulu isimleri ile öğrenci sayıları aşağıda belirtilmiştir. Tablo IV Ardahan Üniversitesi Fakülteleri ve Öğrenci Sayısı ARDAHAN ÜNİVERSİTESİ Birim Öğrenci Sayısı İnsani Bilimler ve Edebiyat Fakültesi* 178 İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi* 223 Mühendislik Fakültesi* - Fen Bilimleri Enstitüsü* - Sosyal Bilimler Enstitüsü* Ardahan Meslek Yüksekokulu* 933 Ardahan Sağlık Hizmetleri MYO 28 Toplam 1362 Kaynak: İl Çevre Durum Raporu Tablo IV Üniversiteye Bağlı Öğrenci Yurdunun Adı ÜNİVERSİTEYE BAĞLI ÖĞRENCİ YURDUNUN ADI BARINAN ÖĞRENCİ SAYISI Üniversitemize bağlı öğrenci yurdu _ bulunmamaktadır. KYK Kız Öğrenci Yurdu ( Ardahan- Merkez) 228 KYK Erkek Öğrenci Yurdu ( Ardahan- Merkez) 260 Kaynak: İl Çevre Durum Raporu *Üniversitenin, Fakülteleri, Enstitüleri ve Meslek Yüksekokulu Halil Efendi Mahallesi Kahramanlar Caddesi Eski Köy Hizmetleri Kampüsünde hizmet vermektedir. Üniversitenin bünyesinde öğrenci yurdu bulunmamaktadır. İl genelinde toplam 91 ana sınıfı mevcuttur. Merkez ilçede müstakil binaya sahip bir anaokulu vardır. Bu okullarda 24 kadrolu ve 75 kadrosuz usta öğretici olmak üzere toplam 99 öğretmen görev yapmaktadır. İlde 204 ilköğretim okulu mevcut olup, bunların 19 u ilçe merkezlerinde, 185 i ise köylerde bulunmaktadır. Bu okulların 5 i yatılı ilköğretim bölge okuludur. (YİBO), öğretim yılında bu okullarda toplam öğrenci eğitim görmekte ve toplam 650 öğretmen görev yapmaktadır. İlde eğitim öğretim dönemi için 1 öğretmene ortalama 27 öğrenci düşmektedir. İlköğretimdeki yurt kapasitesi 1780 kişidir. İldeki 21 ortaöğretim kurumunun, 5 i Lise, 1 i Fen Lisesi, 2 i Anadolu Lisesi, 6 sı Çok Programlı Lise statüsündedir. Genel ortaöğretim kurumlarında 5831 öğrenci öğrenim görmekte ve bu öğrenciler için 206 öğretmen görev yapmaktadır. Mesleki ve teknik ortaöğretimde ise 7 okul mevcuttur. Bunlar; 1 Ticaret Meslek Lisesi, 1 Anadolu İmam Hatip Lisesi, 1 Endüstri Meslek Lisesi, 2 Kız Meslek Lisesi, 1 Sağlık 74

91 Meslek Lisesi ve 1 Anadolu öğretmen Lisesi statüsündedir. Bu okullarda 206 öğretmen eşliğinde 5831 öğrenci eğitim görmektedir. Orta öğretimdeki yurt kapasitesi 3974 kişidir. İlde 625 sayılı yasa doğrultusunda açılmış 2 dershane, 2 motorlu taşıt sürücü kursu olmak üzere 4 özel öğretim kurumu mevcuttur. İl genelinde toplam 6 Halk Eğitim Merkezinde her yaş ve eğitim düzeyindeki yurttaşlara çeşitli konularda kurslar düzenlenerek eğitim verilmektedir öğretim yılında açılan 55 kursta 881 erkek, bayan olmak üzere toplam kursiyer eğitim görmektedir. Çıraklık eğitimi alanında öğretim yılında açılan kurslarda 92 kursiyer e ustalık, 78 kursiyere de kalfalık belgesi verilmiştir. Tablo IV İlçelere Göre İlköğretimde Okul ve Öğrenci Dağılımı İlçe Adı Okul Sayısı 1-8 NCİ SINIF Kız Erkek TOPLAM MERKEZ ÇILDIR DAMAL GÖLE HANAK POSOF TOPLAM Kaynak: Çevre Durum Raporu (2010) Tablo IV Ardahan İli Sağlık Kurumları ve Lojmanları İLÇELER SAĞLIK MÜDÜRLÜĞÜ HİZMET BİNASI DEVLET HASTANESİ SAĞLIK MERKEZİ AĞIZ VE DİŞ SAĞLIĞI MERKEZİ VEREM SAVAŞ DİSPANSERİ A.Ç.S.A.P MERKEZİ HALK SAĞL IĞI LABR TOPLUM AİLE SAĞLIK EVİ MERKEZ HANAK DAMAL ÇILDIR GÖLE POSOF TOPLAM Kaynak: Çevre Durum Raporu (2010) İlde 3 devlet hastanesi bulunmaktadır. Hastanelerin genel olarak yerleşim ve ulaşım sorunu 75

92 yoktur. Ardahan Devlet Hastanesi: kadro yatağı 100 olup, 100 yatak ile şehir merkezinde 3 katlı binası ile hizmet vermektedir. Posof Devlet Hastanesi: kadro yatağı 25 olup, 12 yatak ile şehir merkezinde 2 blok halinde hizmet vermektedir. Göle Devlet Hastanesi: kadro yatağı 30 olup, 24 yatak ile şehir merkezinde 2 katlı eski bina ve 3 katlı ek binası ile hizmet vermektedir İlde sosyal ve kültürel amaçlı olarak kullanılan Milli Egemenlik Parkı ve Kürboyu Parkı bulunmaktadır. Ayrıca Gençlik ve Spor İl Müdürlüğü bünyesinde bir adet kapalı spor salonu, bir adet şehir stadyumu, 1 adet kayak tesisi, 1 adet Çıldır Gençlik Merkezi, 5 İlçe ve 2 Beldede semt sahası mevcuttur.yine Gençlik ve Spor İl Müdürlüğü bünyesinde faaliyet gösteren Gençlik Merkezi, İldeki gençlere sosyal ve kültürel alanda çeşitli imkanlar sağlamıştır. İlde ayrıca, hikaye yazarı Dursun AKÇAM ın anısına 2004 yılı itibariyle Dursun AKÇAM Kültür ve Eğitim Merkezi yapımına başlanmış ve 2006 da hizmete girmiştir. IV.3.4. Proje Alanı ve Yakın Çevresindeki Kentsel ve Kırsal Arazi Kullanımları (Yerleşme Alanlarının Dağılımı, Mevcut ve Planlanan Kullanım Alanları, Bu Kapsamda Sanayi Bölgeleri, Konutlar, Turizm Alanları vb.) Proje alanı ve çevresinin arazi kullanım durumu IV.2.4 başlığında detaylı olarak verilmiştir. Söz konusu EİH Ardahan TM ye bağlanırken yaklaşık 850 lik kısmı Ardahan İmar Planı sınırları içerisinde kalmakta olup geri kalan kısmı yerleşim yerlerinden uzak tarım, mera, orman ve diğer alanlardan oluşmaktadır. Proje güzergahı yerleşim yerlerinden uzak geçmektedir. Ancak Tesisi planlanan Ardahan Uğurludağ Kış Sporları Turizm Merkezinin sınırı ile çakışmakta olup EİH güzergahı kurulacak tesise zarar vermeyecek şekilde planlanmıştır. IV.3.5. Diğer Özellikler Bu bölümde incelenecek başka bir husus bulunmamaktadır. 76

93 BÖLÜM V PROJENİN BÖLÜM IV TE TANIMLANAN ALAN ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ VE ALINACAK ÖNLEMLER 77

94 BÖLÜM V: PROJENİN BÖLÜM IV TE TANIMLANAN ALAN ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ VE ALINACAK ÖNLEMLER (Bu Bölümde Projenin Fiziksel ve Biyolojik Çevre Üzerine Etkileri Tanımlanır Bu Etkileri Önlemek En Aza İndirmek ve İyileştirmek İçin Alınacak Yasal, İdari ve Teknik Önlemler V.1 ve V.2 Başlıkları İçin Ayrı Ayrı ve Ayrıntılı Şekilde Açıklanır.) V.1. Hat Güzergahı Boyunca Arazinin Hazırlanması, İnşaat ve Tesis Aşamasındaki Faaliyetler, Fiziksel ve Biyolojik Çevre Üzerine Etkileri ve Alınacak Önlemler 154 kv gerilimli Ardahan- Olur EİH projesi kapsamında hat güzergahı boyunca arazinin hazırlanması, inşaat ve tesis aşamasındaki faaliyetler, fiziksel ve biyolojik çevre üzerine etkileri ve alınacak önlemler aşağıda detaylı olarak incelenmiştir. V.1.1. Arazinin Hazırlanması İçin Yapılacak İşler Kapsamında Nerelerde ve Ne Kadar Alanda Hafriyat Yapılacağı, Hafriyat Sırasında Kullanılacak Malzemelerden Parlayıcı, Patlayıcı, Tehlikeli ve Toksik Olanların Taşınımları, Depolanmaları ve Kullanımları, Proje faaliyeti konusu olan EİH kapsamında tesis edilecek direk alanlarında hafriyat oluşması söz konusu olacaktır. Hafriyat sırasında parlayıcı, patlayıcı ve toksit madde kullanılmayacaktır. Bu nedenle tehlikeli ve toksit olan madde taşınımı ve depolaması yapılmayacaktır. EİH İçin Hafriyat Hesabı Etüt tevziat çalışmaları devam eden EİH tesisi sırasında toplam 193 adet direk tesis edileceği öngörülmektedir. İnşaat aşamasında ilk olarak proje alanında aplikasyonu yapılan enerji iletim hattı direklerinin, temel çukurları için kazı işlemleri yapılacaktır. Yapılacak kazı çalışmalarında her bir direk için 4 çukur açılmakta olup, daha önce yapılan EİH çalışmalarına göre direk ayaklarının oturacağı çukurların derinliğinin yaklaşık 3 m, boyutlarının ise yaklaşık 3 m x 3 m olacağı kabulüyle: Hafriyat= (çukur hacmi x direk ayak sayısı x direk sayısı) = 3 x 3 x 3 x 4 x193=20844 m 3 olacaktır. Proje alanında tesis edilecek 193 adet direk için proje kapsamında yapılacak sıyırma ve hafriyat işlemlerinde toplam m 3 kazı yapılacaktır. Bu kazı çalışmaları sırasında bitkisel (nebati) toprak kalınlığı 25 cm kabulüyle: Üst Örtü Toprağı = 193 x 3 x 3 x 0,25 x4 = 1737 m 3 Alt Örtü Toprağı = 193 x 3 x 3 x (3-0,25) = m 3 olarak hesaplanmıştır. Çalışmalar sırasında üst örtü toprağı, mümkün olduğunca düzgün şekilde yapısı bozulmadan sıyrılacak ve direk ayak kenarlarına depolanacaktır. Sonrasında alt örtü toprağı da benzer şekilde dağıtılmadan çıkarılarak depolanacaktır. Direk ayaklarının temel işlemlerinin tamamlanmasından sonra alt örtü toprağı ile temel iç dolgu işlemleri yapılacaktır. Ardından bitkisel (nebati) toprak malzemesi, direk ayaklarının altına düzgün bir şekilde serilecektir. Dolayısıyla EİH nin arazi hazırlık ve inşaat aşamalarında yapılacak çalışmalarda hafriyat artığı oluşması beklenmemektedir. 78

95 V.1.2. Hafriyat Artığı Toprak, Taş, Kum vb. Maddelerin Nerelere Taşınacakları veya Hangi Amaçlar İçin Kullanılacakları, Proje kapsamında EİH direk tesisi için yaklaşık m 3 kazı yapılacak olup kazı sonrası çıkan malzeme, tekrar dolgu olarak kullanılacağı için hafriyat atığı oluşmayacağı öngörülmektedir. Ancak zeminin uygun olmadığı durumlarda direk ayakları için farklı bir dolgu malzemesi (mikrokazık, taş duvar vb) ile doldurulması gerektiğinde hafriyat oluşumu ve taşınması söz konusu olabilmektedir. Bunun gibi istisnai durumlarda hafriyat toprağı, en yakın ruhsatlı hafriyat sahasına dökülerek bertaraf edilecektir. Direk ayaklarının, açılan çukurlara yerleştirilmesinden sonra bitkisel toprak altından çıkarılan ve kenarda depolanan toprak tekrar çukurların doldurulmasında kullanılacaktır. Temel inşaatı çalışmaları sırasında bitkisel toprak sıyrılacak ve inşaat sonrasında sıyrılan kısım tekrar yüzeye serilecek, arazi inşaat öncesi durumuna getirilecek, hafriyat atığı arazide bırakılmayacaktır. Proje kapsamında açığa çıkacak kazı fazlası malzeme akarsu yataklarına, göl ve baraj gölü kenarlarına, orman alanlarına depolanmayacaktır. V.1.3. Nakil Hatlarına Ait Servis Yollarının İnşası İle İlgili İşlemler; Kullanılacak Malzemeler EİH direklerinin tesisi için mümkün olduğunca arazide ki mevcut yollar kullanıcaktır. Ancak arazideki mevcut yoların yetersiz olması durumunda yeni servis yoları yapılarak direk yerlerine ulaşım sağlanacaktır. Proje maliyetini yükselttiği için servis yolları açmak pek ekonomik olmamaktadır. Ancak servis yolu açılması durumunda iş güvenliği için gerekli her türlü tedbir alınacaktır. Servis yolu çalışmalarında buldozer, greyder ve traktör kullanılacaktır. Yeni servis yolu açılması durumunda aşağıdaki hususlara dikkat edilecektir. Açılacak servis yollarının drenaj kanalları yapılarak derelere sediman taşınımı önlenecektir. Özel mülkiyete girecek alanlarda meydana gelecek zararlar yüklenici firma tarafından karşılanacaktır. Görsel değeri olan alanlardan kaçınılacaktır. Proje güzergahında belirlenen ekolojik ve kültürel değeri yüksek alanlardan kaçınılacaktır. Yüzey suyu bulunan alanlardan kaçınılacaktır. Servis yoları için arazinin vasfına göre (Orman, mera, hazine vb.) ilgili kurumlardan gerekli izinler alınacaktır. Açılan servis yolları inşaatın bitmesine müteakip talep edilmesi durumunda eski haline getirilecektir. Ayrıca tarih ve sayılı Dere Yatakları ve Taşkınlar hakkında yayımlanan Başbakanlık genelgesinin hükümlerine uyulacak, genelgenin Dere yatakları üzerine her ne sebeple olursa olsun yapılacak köprü ve menfez gibi sanat yapıları ile dere yatakları üzerinden veya sınırından geçirilecek enerji nakil hattı, yol, petrol-doğal gaz boru hattı, telefon hattı, içme suyu ve kanalizasyon hatları ve benzerleri gibi çeşitli kuruluşlarca değişik maksatlı yapılar inşa edilmeden önce DSİ Bölge Müdürlüklerinden görüş alınacak ve yapılacak tesislerin bu görüşe uygun olarak inşası sağlanacaktır. Hükmü doğrultusunda DSİ 79

96 Bölge Müdürlüklerinden gerekli izinler alınacaktır. Ayrıca 167 sayılı Yeraltı Suları Kanunu hükümlerine uyulacaktır. V.1.4. İletim Hatları ve Trafo Merkezi İnşası ile İlgili İşlemler, EİH İnşası İle İlgili İşlemler EİH nin tesis edilmesi için gerçekleştirilecek çalışmalar; alt montaj, üst montaj ve tel çekimi olmak üzere 3 aşamalı yapılacaktır. Alt Montaj EİH alt montajının ilk işlemi, direk ayaklarının yerleşeceği alanların açılmasıdır. Yaklaşık 3x3 m 2 genişliğinde 3 m derinliğinde açılan 4 ayrı çukura elektrik direğinin ayakları yerleştirilir. Direk ayakları etrafına demir çubukların hazırlanmasının ardından, kalıplar halinde kubbe şeklinde beton dökme işlemi yapılır. Ayrıca, topraklama elektrotları 1.5 m derinliğe gömülür. Toprak direncinin 20 ohm un altındaki yerlere 1 adet, 20 ohm un üzerinde olan yerlerde ise 4 adet elektrot yerleştirilir. Eğer 4 elektrot ile yeterli topraklama sağlanamazsa elektrotlar iletken bir ızgara ile birbirlerine bağlanarak temas alanı arttırılarak yeterli iletkenliğe ulaşılır. Bu işlemlerin tamamlanmasının ardından çukurların kazılması sırasında çıkartılan hafriyat tekrar çukurların kapatılmasında kullanılır ve ayakların etrafına kubbe şeklinde beton dökülerek alt montaj tamamlanır. Üst Montaj Üst montaj işleminde; alt montaj sırasında çukurlara yerleştirilen direk ayaklarına galvanizli çelik pilonlar civatalarla monte edilerek elektrik direkleri inşa edilir. Direklerin inşasının ardından izolatörler direklere monte edilirek üst montaj tamamlanmış olur. Tel Çekimi, Renkli Balon ve Kuşkonmazların Eklenmesi Elektrik tellerinin çekilmesi işlemi için tel çekme ve fren makinesi kullanılacaktır. Tel çekimi sırasında direklerin kulesinden yıldırıma karşı koruma maksatlı olarak koruma telleri çekilecektir. Ayrıca enerji iletim hattının elektriksel güvenliğinin sağlanması amacıyla hat boyunca bulunan direklere kuşkonmaz düzenekleri yerleştirilecektir. Enerji iletim hatlarında hattı taşıyan direklerde bulunan traverslerdeki izolatörlerin bağlantı yerinin üst kısmına kuş konması veya yuva yapması istenmez. Bu nedenle traverslerin bu kısmına kuşların konmaması için U veya V şeklin de bir kuşkonmaz malzemeleri montaj edilir. Söz konusu malzeme arası çapraz bir şekilde galvanizli ince bağlama teli ile bağlanır. Aksi halde kuş pislikleri izolatörleri kısa devre ederek toprak arızasına sebep olur. Özellikle büyük yapılı kuşlar konarken ya da havalanırken gerilim hatlarına temasta bulunarak hem kendilerini hem de hat güvenliğini tehlikeye sokabilirler. 80

97 Şekil V Kuşkonmaz Düzenekleri Ayrıca hat boyunca teknik şartnamede belirtilen aralıklarla uçak helikopter vb. hava taşıtları ile çıplak göz veya radarda görülebilecek özellikte ikaz küreleri yerleştirilecektir. Söz konusu küreler Alüminyumdan imal edilmiş turuncu ve beyaz renkli film ile kaplıdır. Şekil V İkaz Küreleri V.1.5. İnşaat Esnasında Kırma, Öğütme, Taşıma ve Depolama Gibi Toz Yayıcı İşlemler Projenin arazi hazırlama ve inşaat çalışmalarında patlatma, kırma, öğütme gibi işlemler yapılmayacak ve patlayıcı kullanılmayacak olup, direklerin temel çukurları için yapılacak kazı işlemlerinden dolayı toz emisyonu oluşması söz konusu olacaktır. EİH için Her bir direk için 4 çukur açılacak ve direk ayaklarının oturacağı çukurların derinliği yaklaşık 3 m, boyutları ise 3 m x 3 m olacaktır. Buna göre her bir direğin bir ayağı için açılacak çukur hacmi; V V = 3 m x 3 m x 3 m = 27 m³ olacaktır. 81

98 Toplam hafriyat miktarı, toprak yoğunluğu 1,60 ton/m3 alınarak; Hafriyat Miktarı =Toprak Yoğunluğu x Toplam Hacim bağıntısından; = 27 m3 x 1,60 ton/m³ = 43,20 ton olarak bulunur. Bir ayak çukuru için kazı işlemleri ortalama 4 saat sürmektedir. Buna göre saatte yapılacak hafriyat miktarı; 43,20 ton/4 saat = 10,8 ton/saat olacaktır. Yükleme esnasında toplam saatlik kütlesel toz debisi ise; (kazı esnasında toz emisyon faktörü 0.01 kg/ton ( 1 ) alınarak); 10,80 ton/saat x 0.01 kg/ton = 0,108 kg/saat olarak bulunur. Boşaltma esnasında toplam saatlik toz debisi ise;(boşaltma esnasında toz emisyon faktörü 0,01 kg/ton (1) alınarak); 10,80ton/saat x0,01 kg/ton = 0,108 kg/saat olarak hesaplanmıştır tarih ve sayılı Resmi Gazete'de yayımlanarak yürürlüğe giren Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği (SKHKKY), Ek-2 de Mevcut ve yeni kurulacak tesislerin bacalarından veya baca dışından atmosfere verilen emisyonların saatlik kütlesel debileri, mevcut tesisler için bacalarda ölçülerek, baca dışından atmosfere verilen emisyonlar ile yeni kurulacak tesisler için emisyon faktörleri kullanılarak tespit edilir. Saatlik kütlesel debi (kg/saat) değerleri Tablo V de verilen değerleri aşması halinde, tesis etki alanında emisyonların Hava Kirlenmesi Katkı Değeri (HKKD) mümkünse saatlik, aksi takdirde, günlük, aylık ve yıllık olarak hesaplanır. ifadesinden yola çıkarak limit değerin 1,0 kg/saat olarak değerlendirilmektedir. Projenin inşaat aşamasında toz emisyonu için hesaplanan 0,108 kg/saat olup, bu değer limit (1,0 kg/saat) değerin altında olduğu için hava kalitesi katkı değerlerinin tespitine veya modellenmesine gerek kalmamıştır. Ayrıca çevresel olarak etkilenmesi muhtemel en yakın yerleşim yeri EİH nin 50 m uzaklığındaki Ardahan Merkeze bağlı Tepeler köyüdür. Bu mesafede toz emisyonu etkisinin önemsenmeyecek derecede olması beklenmektedir. Çalışmalar sırasında kırıcı öğütücü kullanılmayacak, patlatma yapılmayacaktır. Projenin işletme aşamasında, EİH den kaynaklı, hava kalitesi üzerine herhangi bir etki söz konusu olmayacaktır. (1) ÇED ve Planlama Genel Müdürlüğü, Endüstri Yatırımlar ÇED Dairesi Başkanlığı, Madencilik Faaliyetleri İçin Hazırlanan ÇED Raporlarında Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar, 2006, ( 82

99 Tablo V Toz Emisyonu Kütlesel Debi Hesaplamalarında Kullanılacak Emisyon Faktörleri Kaynaklar Kontrolsüz Emisyon Faktörleri kg/ton Kontrollü Patlatma 0,080 - Sökme 0,025 0,0125 Yükleme 0,010 0,005 Nakliye (gidiş-dönüş toplam mesafesi) 0,7 0,35 Boşaltma 0,010 0,005 Depolama 5,8 2,9 Birincil Kırıcı 0,243 0,0243 İkincil Kırıcı 0,585 0,0585 Üçüncül Kırıcı 0,585 0,0585 Kaynak: Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği Ek-12, Tablo: 12-6 Araçlardan Kaynaklı Emisyon Miktarları Proje kapsamında kazı ve dolgu işlemlerinin dışında iş makinelerinden kaynaklanacak toz emisyonu oluşması söz konusudur. Proje arazi hazırlık ve inşaat çalışmalarında kamyon, ekskavatör, beton pompası, vinç ve tel çekme makinesi gibi iş makineleri kullanılacaktır. Kullanılacak iş makinelerinde yakıt olarak mazot kullanılması söz konusudur. Projenin inşaat aşamalarında kullanılacak iş makinelerin emisyon miktarları yakıt, araç yaşı ve hızına göre değişmektedir. EPA (Çevre Koruma Ajansı) tarafından belirlenen bu emisyon faktörleri Tablo V de verilmiştir. Tablo V Emisyon Faktörleri (Mobile Sources Emission Factors, EPA, 1995) Parametre Hafif İş Makinesi (Dizel) Ağır İş Makinesi (Dizel) HC (g/km) 0,181 1,313 CO (g/km) 0,719 5,95 NO x (g/km) 0,544 4,056 Proje kapsamında çalışacak araçlardan yayılacak toplam emisyonların kütlesel debileri; aynı anda 2 hafif ve 2 ağır dizel iş makinasının/aracının çalışacağı ve araç hızının ortalama 40 km/saat olacağı varsayımlarıyla hesaplanmış olup, gerek bu değerler ve gerekse Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği (SKHKKY) tesislerin hava kirlenmesine katkı değerlerinin hesaplanması ile ilgili olarak belirlenen sınır değerleri Tablo V de verilmiştir. Tablo V Proje Kapsamında Çalışan Araçlardan Yayılan Toplam Emisyonların Kütlesel Debileri Parametre Kütlesel Debi (g/saat) Kütlesel Debi (kg/saat) SKHKKY Madde 40 da verilen Emisyon Sınır Değerleri (kg/saat) HC (Hidrokarbonlar) 119,5 0, CO (Karbonmonoksit) 533,5 0, NO x (Azot oksitler) 368 0,

100 Tablo V te de görüldüğü üzere; araçların ortaya çıkardıkları emisyonların toplam miktarları, tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren SKHKKY, tesislerin hava kirlenmesine katkı değerlerinin hesaplanması ile ilgili olarak belirlenen sınır değerleri altında olduğu için kirlenme değerleri hesaplanmamıştır. Bu emisyonların kontrolleri, araçlara ait emisyon pulları sayesinde kontrol edilecek olup, tarih ve Resmi Gazetede yayınlanarak yürürlüğe giren Egzoz Gazı Emisyonu Kontrolü Yönetmeliği hükümlerine uyulacaktır. V.1.6. Proje Kapsamında Oluşacak Katı Atık Miktarı ve Özellikleri, Nasıl Bertaraf Edileceği, Arazi Hazırlık ve İnşaat Aşaması EİH arazi hazırlama ve inşaat aşamalarında çalışacak 45 kişiden kaynaklı, evsel nitelikli katı atık oluşması söz konusu olacaktır. Bir kişiden kaynaklı günlük katı atık miktarı 1,34 kg kabulüyle; 45 kişi x 1,34 kg/gün = 60,3 kg/gün evsel nitelikli katı atık oluşacaktır. EİH inşaat ve montaj aşamalarının aynı anda yapılacağı kabul edildiğinde oluşacak evsel katı atık miktarı en fazla 60,3 kg/gün olacaktır. Projenin arazi hazırlama ve inşaat aşamasında çalışacak personeller, ihtiyaçlarını kiralanacak konutlarda ve/veya kurulacak şantiye alanlarında karşılayacaklardır. Şantiye alanındaki personelden kaynaklı oluşacak evsel nitelikli katı atıklar; bölgedeki belediyeye ait konteynırlarda toplanacak, konteynırlarda toplanan katı atıklar ise belli periyotlarda ilgili belediye tarafından alınarak, katı atık bertaraf tesisinde bertaraf edilecektir. Ayrıca EİH nin arazi hazırlık, inşaat ve montaj çalışmalarında oluşacak, inşaat(demir, tahta metal vb.) ve ambalaj (çimento kağıdı, trafo merkezindeki makine ve ekipmanların kapları, kağıt, strafor vb.) atıkları hurda olarak toplanacaktır. Geri kazanımı mümkün olan atıklar ilgili belediye veya lisans almış geri dönüşüm firmalarına teslim edilecektir. Geri kazanımı mümkün olmayan atıklar ise yine ilgili belediyenin katı atık toplama sistemine verilerek bertaraf edilmesi sağlanacaktır. Aksi bir durumun oluşması halinde katı atıkların tarihli ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği, ambalaj atıkları için tarihli sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği gereği bertaraf edilmesi sağlanacaktır. Projenin tüm aşamalarında; çalışanlardan kaynaklanacak katı atıkların (yemek artığı, ambalaj kâğıdı, pet şişe, cam şişe vb.) Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği Madde 18 de belirtildiği gibi denizlere, göllere ve benzeri alıcı ortamlara, caddelere dökülmesinin yasak olduğu konusunda çalışanlar uyarılacak ve gerek bu yasağa gerekse Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği nin tüm hükümlerine uymaları sağlanacaktır. Arazi hazırlama ve inşaat aşamasında kullanılan araçların bakımları bölgedeki akaryakıt istasyonlarında ve servislerde yapılacağından proje alanında herhangi bir tehlikeli atık oluşumu söz konusu olmayacaktır. Herhangi bir sebeple tehlikeli atık oluşması durumunda tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Tehlikeli 84

101 Atıkların Kontrolü Yönetmeliği ve tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Atık Yönetimi Genel Esaslarına İlişkin Yönetmelik esaslarına uyulacaktır. Arazi çalışmalarında direk ayaklarının dikileceği çukurlardan çıkan hafriyat yine bu çukurların doldurulmasında ve arazinin tesviyesinde kullanılacağından hafriyat taşınması ve atığı söz konusu olamayacaktır. Olası hafriyat işlemleri sırasında tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Hafriyat Toprağı İnşaat Ve Yıkıntı Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği Hükümlerine uyulacaktır. İşletme Aşamasında EİH işletmeye alındıktan sonra bakım ekipleri tarafından hat güzergâhı boyunca senenin belirli zamanlarında yapılacak incelemelerde hattın bakımı yapılacak olup, İzolatörlerin değiştirilmesi gerektiği durumunda izolatörler yenilenecek; tellerin tolerans dışı gevşemesi (uzaması) veya kopması durumunda teller tamir edilecek, hasarlı malzemeler yenisi ile değiştirilecek, eskileri TEİAŞ Genel Müdürlüğüne ait depolarda stoklanacaktır. Daha sonra bu malzemeler hurda olarak lisans almış firmalara satılacaktır. Yurtdışında bazı uygulamalarda olduğu gibi, hat altında bitki yetişmesini önlemek amacıyla herhangi bir kimyasal madde (Herbisit ) kullanılmayacaktır. EİH işletme aşamasındaki bakım çalışmaları belli zaman aralıklarında ve gerektiğinde yapılmakta olup çok kısa süreli yapılan çalışmalardır. V.1.7. Proje Kapsamında Kullanılacak Su Miktarları, Nereden ve Nasıl Temin Edileceği, Bu Suların Kullanımı Sonucu Oluşacak Atık Suların Hangi İşlemlerden Sonra Hangi Alıcı Ortama Nasıl Verileceği ve Bu Suların Özellikleri, Proje kapsamında EİH nin; alt montaj çalışmalarında 10 kişi, üst montaj çalışmalarında 20 kişi ve tel çekme işlemlerinde 15 kişi nin çalışması öngörülmektedir. Tüm bu işlemlerin gerçekleştirilmesi sırasında, EİH de aynı anda hattın farklı bölgelerinde en fazla 45 kişi çalışacaktır. Proje kapsamında tüketilecek su miktarı Tablo V de verilmiştir. Projenin arazi hazırlık ve inşaat aşamasında çalışacak 45 kişi için içme ve kullanma suyu miktarı, bir kişinin ihtiyaç duyacağı su 150 lt/kişi- gün olarak kabul edilirse; 45 kişi x 150 lt/kişi-gün = lt/gün = 6,75 m 3 /gün, beton imalatı (gerekirse) için her bir direk ayağına yaklaşık için 1 m 3 ve tozumayı önlemek için ise 2,5 m 3 su tüketimi olacaktır. Tablo V Tüketilecek Su Miktarı Nereden Temin Edilecek İçme Suyu (m 3 ) 3 lt/gün.kişi Kullanma Suyu (m 3 ) 147 lt/gün.kişi *Beton İmalatı (m 3 ) 1 m3/direk ayağı 3 direk ayağı/gün Tozumaya karşı sulama (2,5 m 3 /gün) Toplam (m 3 /gün) Belediye 45*3=135 Şebekesi lt/gün (Tankerlerle (0,135 m 3 ) karşılanacak) * Gerektiği durumlarda 45*147=6615 lt/gün (6,615 m 3 ) 3x1 = 3 m 3 (max) 2,5 m 3 12,250 85

102 Kullanma suyunun % 100 ünün atık su olarak geri döneceği kabulüyle oluşacak evsel nitelikli atık su miktarı en fazla 6,75 m 3 /gün olarak hesaplanır. EİH inşaat çalışmalarında yapılacak beton imalatları için; arazide ulaşımın mümkün olduğu direklerde hazır beton (beton santralinde hazırlanarak mikser araçları ile direk yerine getirilen beton) kullanılacaktır. Ulaşım imkânlarının mümkün olmadığı direkler için ise yerinde döküm beton imalatı yapılacaktır. Hazır beton için gerekli su beton tedarikçi firma tarafından betonun hazırlandığı yerde temin edilmektedir. Yerinde döküm beton için gerekli su ise çevredeki doğal su kaynaklarından veya belediye şebekelerinden satın alınmak suretiyle karşılanacaktır. Doğal su kaynaklarından su temini için 8. ve 24. DSİ Bölge Müdürlüklerinden izinler alınacaktır. Gerek hazır beton ve gerekse yerinde dökme beton imalatlarında kullanılacak sular, malzeme bünyesinde kalacağından herhangi bir atık su oluşturmayacaktır. Ayrıca çalışma yapılan direkte beton imalatların bitmesinden sonra geri dönen mikser araçlarının yıkanması, proje sahası ve yakın çevresinde yaptırılmayacak olup, beton tedarikçi firmanın kendi sahasında (beton santrali) yapması sağlanacaktır. EİH İnşaat aşamasında çalışacak personelden kaynaklanacak atık sular, şantiye kurulacağı varsayılarak varsa mevcut kanalizasyon sistemine yoksa yapılacak sızdırmaz fosseptikte biriktirilecektir. Fosseptikte biriken atık sular şantiye alanın bulunduğu ilçe Belediyesine veya özelden kiralanacak vidanjörlerle çekildikten sonra ilgili Belediyenin kanalizasyon sistemine verilerek bertaraf edilecektir. Atık sular hiçbir şekilde yerüstü ve yeraltı su kaynaklarına boşaltılmayacaktır. Bölge dışından gelecek personel için şantiye kurulması söz konusu olabilir, ancak çalışacak vasıfsız personel bölgeden karşılanacağından vasıfsız personel için konaklama ve atık oluşumu ile ilgili bir sorun oluşmamaktadır. Proje kapsamında kiralanarak veya geçici olarak tesis edilecek şantiyenin kurulacağı yer henüz belli değildir. Projenin ÇED kararı temin edildikten sonra ihale aşamasına geçilecektir. İhaleyi alan yüklenici firma şantiyenin kurulacağı yeri kendisi belirleyecektir. İhalenin teknik şartnamesinde ÇED raporunda ve eklerinde belirtilen tüm hususlara ve ilgili yönetmeliklere uyulması şartı yer almaktadır. Atık sular ile ilgili izinler ihale sonrası yüklenici tarafından temin edilecektir. İnşaat aşamasında oluşacak evsel nitelikli atık su bertarafı sonucunda alınacak belgeler denetimler sırasında görevlilere beyan etmek üzere 5 yıl süreyle saklanacak, kanalizasyon sistemi mevcut altyapıların bulunduğu yerlerde kanalizasyon sistemine bağlanacak, atıksu bağlantı izni alınacaktır. İşletme aşamasında; atık su aoluşması beklenmemektedir. Proje kapsamında, 31 Aralık 2004 tarih ve sayılı Resmi Gazete de (RG) yayımlanarak yürürlüğe giren Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği nin (SKKY) 16., 17., 18., 19., 20. ve 32. maddeleri, 1380 sayılı Su Ürünleri Kanunu ve Yönetmeliği ile tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Toprak Kirliliği Kontrolü ve Noktasal Kaynaklı Kirlenmiş Sahalara Dair Yönetmelik esaslarına uyulacaktır. V.1.8. Enerji İletim Hatlarında Yapılacak Topraklama İle İlgili İşlemler Enerji İletim Tesisleri için topraklama işlemleri TEİAŞ Genel Müdürlüğü tarafından hazırlanan Montaj Teknik Şartnamesi hükümlerine göre yapılmaktadır. 86

103 Topraklama işlemi, toprak direncinin 20 ohm un altında olması yapılmamaktadır. İlkel toprak direnci 20 ohm dan büyük olan bütün beton ve ızgara temeller için, direk mevkiinin merkez noktasındaki bir topraklama kazığı veya plakası tesis edilir ve bu kazık veya plaka birbirine köşegen olarak zıt iki ayağa irtibatlandırılır. Bu işlem sonucu toprak direncinin 20 ohm un altına düşmesi durumunda başka bir topraklama uygulanmamaktadır. Toprak direncinin 20 ohm un üstünde olması durumunda kontropualar (topraklamanın iyi yapılamadığı durumlarda kullanılan dairesel biçimde düzenlenmiş tel kablolar) ilave edilir. 20 ohm topraklama direnci elde edilinceye veya bütün ayaklara kontropua konuncaya kadar bu ilaveler yapılmaya devam edilecektir. Direnç ölçümü, kazık veya dirençten irtibatı ayrılmış topraklama teli plaka vasıtası ile yapılacak olup; kloridler veya iletkenlik tuzları kullanılmayacaktır. Ayrıca, canlıların direk veya indirek olarak temas edebileceği tüm cihazlar ve metal aksamlar bu topraklama ağına en az iki noktadan irtibatlanacaktır. Enerji iletim tesislerinde yapılan bu topraklama sonucu, adım ve dokunma gerilimleri de dikkate alınarak Trafo Merkezi sahasındaki topraklama direnç değerinin 1 Ohm un altına getirilmesi planlanmaktadır. V.1.9. Arazinin Hazırlanması ve Tesislerin İnşası Sırasında Yapılacak İşler Nedeni ile Meydana Gelecek Gürültünün Kaynakları ve Seviyesi Projenin arazi hazırlık ve inşaat aşamalarında; kazı inşaat montaj vb. çalışmalarında kullanılacak makine ve ekipmanlardan; işletme aşamasında ise rüzgardan ve iletkenlerden kaynaklı korona gürültüsünün oluşması söz konusu olacaktır. V Arazi Hazırlık ve İnşaat Aşaması Projenin arazi hazırlık ve inşaat aşamalarında; EİH de kazı, inşaat, montaj, vb. çalışmalarında kullanılacak makine ve ekipmanlardan gürültü oluşması söz konusu olacaktır. EİH Arazi Hazırlık ve İnşaat Çalışmalarında EİH inşaatında meydana gelecek gürültünün kaynakları ve seviyeleri alt montaj ve üst montaj olmak üzere değerlendirilmiştir. Arazi hazırlama ve inşaat çalışmaları aşamasında kullanılacak makine ve ekipmanların aynı zamanda ve aynı yerde çalıştığı varsayılarak en olumsuz şartlarda ortaya çıkacak toplam ses basınç düzeyini hesaplamak amacıyla önce her bir kaynaktan oluşacak ses gücü düzeyinden toplam ses gücü düzeyleri bulunur. π L WT = 10 Log ( 10 Lwi/10 ) formülü yardımıyla hesaplanmaktadır. L Wİ L WT i 1 = Her bir iş makinesinden kaynaklanan ses gücü düzeyi (db) = Toplam ses gücü düzeyi (db) Kaynakların tamamından oluşacak toplam ses gücü düzeyi bulunduktan sonra, oluşan bu ses gücü düzeyinin r uzaklıkta yaratacağı toplam ses basınç düzeyi (L PT ) aşağıdaki formül kullanılarak hesaplanmaktadır. 87

104 L PT = L WT + 10 Log (Q/A) A = 4пr 2 L PT = Tüm iş makinelerinden r mesafede oluşan toplam ses basınç düzeyi Q = Yönelme katsayısı (Yer düzeyindeki ses kaynağının yarı küresel dağılımı, Q =2) r = Kaynaktan uzaklık (m) Atmosferin etkisiyle seste azalma (A atm ) ise kaynağın frekansına ve kaynaktan uzaklığa bağlıdır. İş makineleri ve karayolu taşıtları için ortalama frekans aralığı Hertz olarak kabul edilmiştir. Ortalama ses basınç seviyesindeki atmosferik rötuş nedeniyle meydana gelecek azalma ise aşağıdaki formülle hesaplanmaktadır. A atm = 7,4 x 10-8 x f 2 x r / φ A atm = Atmosferik rötuş ile ses basıncı düzeyindeki düşüş (dba) f = İletilen Sesin Frekansı (500 ve 3,500) r = Kaynaktan Uzaklık (m) φ = Havanın Bağıl Nemi (Ardahan % 71 Erzurum % 64 iki ilin ortalama bağıl nemi yaklaşık %67,5 ) Toplam gürültü basınç seviyesinin hesabı ise ses basınç seviyesinden atmosferik rötuşun çıkarılması ile bulunur. L = L PT - A atm L = Toplam Gürültü Basınç Seviyesi (dba) İş ekipmanı ve iş ekipmanı kaynaklı gürültüler için ses basınç düzeyleri; Açık Alanda Kullanılan Teçhizat Tarafından Oluşturulan Çevredeki Gürültü Emisyonu İle İlgili Yönetmenlikte, bu yönetmelikte olmayan değerler ise Doç. Dr. Nevzat Özgüven in Endüstriyel Gürültü Kontrolü, Makine Mühendisleri Odası yayınından alınmış olup; gerek EİH ve gerekse Trafo Merkezi'nin arazi hazırlık ve inşaat aşamasındaki gürültü hesapları bu formüller kullanılarak yapılmıştır. Alt Montaj Aşaması Arazi hazırlama ve inşaat çalışmaları kapsamındaki alt montaj işlemlerinde gürültüye neden olabilecek makine, ekipmanlar ve özellikleri Tablo IV te bu araçlardan oluşması beklenen ortalama ses basınç seviyeleri uzaklığa göre sırasıyla Tablo IV te ilgili grafik ise Şekil IV de verilmiştir. Tablo V Alt Montaj Çalışmalarında Kullanılacak Makine Ve Ekipmanların Özellikleri Gürültü Kaynağı Adet Ses Gücü Seviyesi (dba) Kamyon (L W1 ) Ekskavatör(L W2 ) Beton Pompası veya karıştırıcı(l W3 )

105 Tablo V Alt Montaj Aşamasında Tüm Kaynaklardan Oluşacak Ortalama Ses Basınç Seviyelerinin Mesafelere Göre Dağılımı, r (m) L PT (dba) A atm (dba) (f=500) DF (dba) (f=500) L (dba) (f=500) A atm (dba) (f=1.000) DF (dba) (f=1.000) L (dba) (f=1.000) A atm (dba) (f=2.000) DF (dba) (f=2.000) L (dba) (f=2.000) A atm (dba) (f=4.000) DF (dba) (f=4.000) L (dba) (f=4.000) 1 107,45 0,00-3,2 104,25 0, ,44 0,00 1,2 108,64 0, , ,47 0,00-3,2 90,27 0, ,46 0,02 1,2 94,64 0, , ,45 0,00-3,2 84,24 0, ,43 0,04 1,2 88,60 0, , ,43 0,01-3,2 78,22 0, ,40 0,09 1,2 82,54 0, , ,90 0,01-3,2 74,70 0, ,87 0,13 1,2 78,97 0, , ,40 0,01-3,2 72,19 0, ,36 0,18 1,2 76,43 0, , ,47 0,01-3,2 70,25 0, ,41 0,22 1,2 74,45 0, , ,88 0,02-3,2 68,67 0, ,82 0,26 1,2 72,82 1, , ,54 0,02-3,2 67,32 0, ,47 0,31 1,2 71,44 1, , ,38 0,02-3,2 66,16 0, ,30 0,35 1,2 70,23 1, , ,36 0,02-3,2 65,14 0, ,26 0,39 1,2 69,17 1, , ,45 0,03-3,2 64,22 0, ,34 0,44 1,2 68,21 1, , ,51 0,03-3,2 62,27 0, ,37 0,55 1,2 66,16 2, , ,92 0,04-3,2 60,68 0, ,76 0,66 1,2 64,47 2, , ,43 0,05-3,2 58,17 0, ,21 0,88 1,2 61,75 3, , ,49 0,07-3,2 56,22 0, ,21 1,10 1,2 59,59 4, , ,90 0,08-3,2 54,62 0, ,57 1,32 1,2 57,79 5, , ,56 0,10-3,2 53,27 0, ,18 1,53 1,2 56,23 6, , ,40 0,11-3,2 52,09 0, ,97 1,75 1,2 54,85 7, , ,47 0,14-3,2 50,13 0, ,92 2,19 1,2 52,47 8, , ,88 0,16-3,2 48,52 0, ,22 2,63 1,2 50,45 10, , ,54 0,19-3,2 47,15 0, ,78 3,07 1,2 48,67 12, , ,38 0,22-3,2 45,96 0, ,51 3,51 1,2 47,08 14, , ,36 0,25-3,2 44,91 0, ,37 3,95 1,2 45,61 15, , ,45 0,27-3,2 43,97 1, ,35 4,39 1,2 44,26 17, ,91 89

106 Sınır Değer Şekil V Alt Montaj Aşamasında Tüm Kaynaklardan Oluşması Beklenen Ortalama Ses Basınç Seviyelerinin Mesafelere Göre Dağılımı Grafiği Üst Montaj Aşaması Arazi hazırlama ve inşaat çalışmaları kapsamında yapılacak üst montaj işlemlerinde gürültüye neden olabilecek makine, ekipmanlar ve özellikleri Tablo V 'de, bu araçlardan kaynaklanacak ortalama ses basınç seviyeleri uzaklığa göre sırasıyla Tablo V de, ilgili grafik ise Şekil V de verilmiştir. Tablo V Üst Montaj Çalışmalarında Kullanılacak Makine Ve Ekipmanların Özellikleri Gürültü Kaynağı Adet Ses Gücü Düzeyi (dba) Kamyon (L W1 ) Vinç (L W2 ) Tel Çekme Makinesi (L W3 )

107 Tablo V Üst Montaj Aşamasında Tüm Kaynaklardan Oluşması Beklenen Ortalama Ses Basınç Seviyelerinin Mesafelere Göre Dağılımı L PT (dba) A atm (dba) (f=500) DF (dba) (f=500) L (dba) (f=500) A atm (dba) (f=1.000) DF (dba) (f=1.000) L (dba) (f=1.000) A atm (dba) (f=2.000) DF (dba) (f=2.000) L (dba) (f=2.000) A atm (dba) (f=4.000) DF (dba) (f=4.000) L (dba) (f=4.000) 1 99,56 0,00-3,2 96,36 0, ,56 0,00 1,2 100,76 0, , ,58 0,00-3,2 82,38 0, ,58 0,02 1,2 86,76 0, , ,56 0,00-3,2 76,36 0, ,55 0,04 1,2 80,72 0, , ,54 0,01-3,2 70,34 0, ,52 0,09 1,2 74,66 0, , ,02 0,01-3,2 66,81 0, ,99 0,13 1,2 71,09 0, , ,52 0,01-3,2 64,31 0, ,48 0,18 1,2 68,55 0, , ,58 0,01-3,2 62,37 0, ,53 0,22 1,2 66,57 0, , ,00 0,02-3,2 60,78 0, ,94 0,26 1,2 64,94 1, , ,66 0,02-3,2 59,44 0, ,59 0,31 1,2 63,56 1, , ,50 0,02-3,2 58,28 0, ,41 0,35 1,2 62,35 1, , ,48 0,02-3,2 57,25 0, ,38 0,39 1,2 61,28 1, , ,56 0,03-3,2 56,34 0, ,45 0,44 1,2 60,33 1, , ,63 0,03-3,2 54,39 0, ,49 0,55 1,2 58,28 2, , ,04 0,04-3,2 52,80 0, ,88 0,66 1,2 56,58 2, , ,54 0,05-3,2 50,29 0, ,32 0,88 1,2 53,87 3, , ,61 0,07-3,2 48,34 0, ,33 1,10 1,2 51,71 4, , ,02 0,08-3,2 46,74 0, ,69 1,32 1,2 49,91 5, , ,68 0,10-3,2 45,39 0, ,30 1,53 1,2 48,35 6, , ,52 0,11-3,2 44,21 0, ,08 1,75 1,2 46,97 7, , ,58 0,14-3,2 42,25 0, ,04 2,19 1,2 44,59 8, , ,00 0,16-3,2 40,64 0, ,34 2,63 1,2 42,57 10, , ,66 0,19-3,2 39,27 0, ,89 3,07 1,2 40,79 12, , ,50 0,22-3,2 38,08 0, ,63 3,51 1,2 39,19 14, , ,48 0,25-3,2 37,03 0, ,49 3,95 1,2 37,73 15, , ,56 0,27-3,2 36,09 1, ,47 4,39 1,2 36,38 17, ,02 91

108 Sınır Değer Şekil V Üst Montaj Aşamasında Tüm Kaynaklardan Oluşması Beklenen Ortalama Ses Basınç Seviyelerinin Mesafelere Göre Dağılımı Grafiği V İşletme Aşaması İşletme döneminde, elektrik alan, iletkenlerin yüzeylerinde havanın elektriksel olarak parçalanmasıyla yüklü parçacıkların ortaya çıkmasına neden olur ki bu da korona olarak adlandırılmaktadır. Korona gürültüsü, iletkenlerden kaynaklanan bir crackling (çatırdama) gürültüdür. İşletme aşamasında rüzgar gürültüsü ve iletkenlerden oluşan korona gürültüsü oluşması beklenmektedir. Arka planda oluşacak doğal gürültünün etkisiyle korona gürültüsü duyulamayacak seviyelerde olacaktır. Korona gürültüsü kuru ve yaş havada olur, fakat hafif yağmurda, korona gürültüsü, yağmurun kendisinden bile büyük olabilir. Bandıllı iletkenli iletim hatları çok az korona gürültüsü yaratır ve bu gürültünün kamulaştırma alanının ötesinden duyulması zordur. Benzer gerilimli 380 kv Çayırhan-Sincan TM EİH de yapılan Tablo V daki ölçüm sonuçları ile de doğrulanmaktadır. Tablo V kv EİH ve TM için Gürültü Ölçüm Değerlerileri, TESİS TİPİ TANIMLAMA MESAFE (m) ÖLÇÜM SONUCU (dba) 154 kv Enerji İletim Hattı 154 kv Trafo Merkezi Orta Fazın Altında - 45,6 Dış Fazın Altında 10 47,5 Dış Fazın Yanında 15 41,9 154 Kv EİH Altında - 47,3 Şalt Sahasında - 58,7 34,5 Kv EİH Altında - 51,2 Kaynak: Gürültü Kirliliği Ölçüm Analiz Raporu, Rapor No: G.0001 Çevre Bakanlığı Enerji iletim hattının bakım ve denetleme çalışmaları esnasında kullanılacak araçlardan dolayı da gürültü oluşumu söz konusu olabilecektir. Ancak bu gürültülerin çok düşük miktarlarda olması ve çevredekileri fazla etkilememesi beklenmektedir. 92

109 V Arazinin Hazırlanması ve İnşaat Alanı İçin Gerekli Arazinin Temini Amacıyla Ortadan Kaldırılacak Tabii Bitki Türleri ve Ne Kadar Alanda Bu İşlerin Yapılacağı, Proje konusu EİH nin tesisi sırasında 7 km boyunca yaklaşık ,00 m 2 orman alanı üzerinde bulunan ve hattın tesisi ve işletmesine engel teşkil eden orman ağaç ve ağaçcıkları kesilerek kaldırılacak olup en büyük bitiki örtüsü kaybı ormanlık alnda gerçekleşecektir. Arazi hazırlığı ve inşaat aşamasında bitki türleri için olumsuz etki bitkisel toprak örtüsünün sıyrılmasından dolayı biyomas kaybının oluşması ve orman alanlarında bulunan ağaçların tıraşlanması veya sökülmesi sonucu bitki örtüsünün azalmasıdır. Ancak, faaliyetin inşaat aşamasının tamamlanmasından sonra kısa zaman içerisinde bitkisel toprak üzerinde yer alan bitki örtüsü, bitkisel toprakta mevcut olan tohum, rizom, soğan vb. ile veya vejetatif organları vasıtasıyla tekrar önceki mevcut örtüyü oluşturacaktır. Bitki örtüsünde kısmen azalmaya sebep olacak proje çalışmaları, o yörede yayılış gösteren doğal bitki örtüsü üzerinde etki geçici süreli olacak ve herhangi bir türün kaybına veya uzaklaşmasına neden olmayacaktır. V Arazinin Hazırlanması ve İnşaat Alanı İçin Gerekli Arazinin Temini Amacıyla Elden Çıkarılacak Tarım Alanlarının Büyüklüğü, Bunların Arazi Kullanım Kabiliyetleri ve Tarım Ürün Türleri, Tarımsal Amaçlı Arazi Kullanım İzni Proje kapsamında tesis edilecek 63 km uzunluğundaki enerji iletim hattı güzergâhının yaklaşık 7 km lik kısmı orman sayılan alanlardan 33 km si mera alanlarından 18 km ziraat alanlarından 5 km ise diğer alanlardan (taşlık, kayalık, su yüzeyi, yerleşim yeri yol atlaması vb.) geçmektedir. 18 km lik tarım alanı geçişi sırasında tarım alanları üzerine 16 durdurucu 40 adet taşıyıcı olmak üzere toplam 56 adet direk tesis edilmesi planlanmaktadır. Tarım alanlarında sadece direk yerleri kullanılacağı için tel altları kullanımında değişiklik olmayacaktır. Direk yerleri için yaklaşık m 2 tarım alanının kullanılacağı öngörülmektedir.verilen değerler yaklaşık olup, ne kadarı tarım arazisinin tarım dışı kullanılacağı daha sonra yapılacak olan kamulaştırma çalışmalarında kesinlik kazanacaktır. İrtifak hakkı olarak kamulaştrılan tarım alanarı, tesisin inşaat çalışmaları bittikten sonra Elektrik Kuvvetli Akım Tesisleri Yönetmeliği hükümleri doğrultusunda kulanılabilecektir. Bu nedenle irtifak hakkı olarak kamulaştrılan alanların arazi kullanımında geçici süreli bir değişiklik olacaktır. Proje kapsamında yer alan tarım alanlarının tarım dışı amaçla kullanılması için tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren 5403 sayılı Toprak Koruma ve Arazi Kullanımı Kanunu hükümleri gereğince Ardahan ve Erzurum Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlükleri ve/veya Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı ndan gerekli izinler alınacaktır. Bu başlık altında yer alan diğer hususlar IV.2.4-IV.2.5 başlıkları altında detaylı olarak verilmiştir. V Arazinin Hazırlanması ve İnşaat Alanı İçin Gerekli Arazinin Temini Amacıyla Kesilecek Ağaçların Tür ve Sayıları, Meşçere Tipi, Kapalılığı, Orman Alanları Üzerine Olası Etkiler ve Alınacak Tedbirler, Orman Alanı Başlığı Altında Orman Alanları İçin Kamulaştırmanın Söz Konusu Olmadığının Belirtilerek Bu Alanlarda 6831 Sayılı Orman Kanununu 17. Maddesi Gereğince İzin Alınacağı Proje kapsamında kesilecek olan ağaç sayısı ile ilgili yapılan hesaplamalarda ormanlık alandan geçen güzergahın tamamının ağaç örtüsü ile kaplı olduğu (en kötü senaryo) düşünülerek yapılmıştır. Projenin inşaat çalışmalarından etkilenecek orman alanı yaklaşık ,00 m 2 dir. Bu alan üzerinde bulunan değişik türde saf ve Sarıçam, Ardıç ve Orman 93

110 Kavağının oluşturduğu oluşan, koru ve baltalık işletme sınıfına sahip değişik yaştaki orman ağaç ve ağaççıkları EİH tesisi sırasında kesilecektir. Projenin tesisi sırasında değişik tür ve yaşta yaklaşık olarak 3520 adet orman ağacının kesileceği öngörülmektedir. Bu alan üzerinde yapılacak olan kesim ilgili orman idaresince yapılacaktır. Proje inceleme koridoru ve etki alanı içerisinde kalan orman alanlarına (tür, mesçere tipi, kapalılık, çağ sınıfları vb.) ait detaylı bilgi Tablo IV verilmiştir ( Bkz. Başlık IV.2.6) Proje kapsamında güzergah boyunca direk yerleri için tespit edilen alanlarda ki ağaçların tamamı kesilecek, topografyanın uygun olduğu vadi atlamalarında vb. yerlerde irtifak alanı içerinde kalan ağaçlar kesilmeyecek, topografyanın ve bitki örtüsünün elverişli olmadığı alanlarda ise irtifak alanına giren ağaçlar kesilecektir. Yapılan kesimler alanda bulunan bitki kompozisyonunda (tür çeşitliğinde) değişikliğe neden olmayacaktır. Kesim sonrası elde edilen emval ilgili orman idaresince değerlendirileceğinden ekonomik bir kayıp da söz konusu olmayacaktır. İrtifak alanı içerisinde kalan ormanlık alanın 6 ayda bir bakımı yapılacak olup periyodik bakımlarla bu alanın muhafazası sağlanacaktır. İnşaat sırasında çıkacak hafriyat, direk yerlerinde tekrar dolgu malzemesi olarak kullanılacak olup kazı fazlası malzeme oluşumu söz konusu olmayacaktır. Ancak kazı fazlası malzeme atığı oluşumu söz konusu olduğunda çıkan kazı fazlası malzeme ormanlık alana rastgele atılmayacak ruhsatlı hafriyat döküm sahalarına taşınarak bertaraf edilecektir. Bu doğrultuda orman sayılan alanların kullanılacağı yaklaşık ,00 m 2 alanda ormanların kamulaştırılması söz konusu olmadığı için 6831 Sayılı Orman Kanunun 17. maddesi gereği Orman İzni alınacaktır. V Arazinin Hazırlanmasından Başlayarak Ünitelerin Faaliyete Açılmasına Dek Yerine Getirilecek İşlerde Çalışacak Personel için Kurulacak Şantiye Alanı ve Diğer Teknik/Sosyal Altyapı İhtiyaçlarının Nerelerde ve Nasıl Temin Edileceği, Proje kapsamında EİH nin; alt montaj çalışmalarında 10 kişi, üst montaj çalışmalarında 20 kişi ve tel çekme işlemlerinde 15 kişi nin çalışması öngörülmektedir. Proje tesisi sırasında mevcut konutlardan kiralama yoluyla veya geçici bina tesis edilerek şantiye kurulacaktır. Şantiye yeri; işi alan yüklenici firmanın tespit edeceği ve yetkili mercilerce de uygun görülen bir alanda olacaktır. EİH inşaat çalışmaları boyunca vasıfsız işçiler bölge halkından karşılanacağı için bu personel kendi konutlarında ihtiyaçlarını karşılayacaklardır. Diğer personel ise temel ihtiyaçlarını, kurulacak şantiye alanında karşılayacaktır. V Hat güzergahı, Trafo Merkezi ve Yakın Çevresinde Yeraltı ve Yerüstünde Bulunan Kültür ve Tabiat Varlıklarına (Geleneksel Kentsel Dokuya, Arkeolojik Kalıntılara, Korunması Gerekli Doğal Değerlere) Materyal Üzerindeki Etkilerinin Şiddeti ve Yayılım Etkisinin Belirlenmesi Projenin güzergahı ve 5 km lik inceleme alanı içerisinde 2872 sayılı Çevre Kanunu Özel Çevre Koruma Bölgeleri başlığında tanımlanmış alan ve 2873 sayılı Milli Parklar Kanunu na giren Milli Parklar Tabiatı Koruma Alanları Tabiat Anıtları Tabiat Parkları maddesi altında yer alan özellikte herhangi bir alan bulunmamaktadır. Bunların yanı sıra biyosfer rezerv alanları biyogenetik rezerv alanları turizm arkeolojik tarihi ve kültürel sit alanları yer almamaktadır. Ancak projenin uygulama aşamasında (arazi hazırlık ve inşaat) 2863 sayılı kanun kapsamında kalan korunması gerekli kültür varlıklarına rastlanılması durumunda en yakın mülki amirliğe 94

111 veya müze müdürlüğüne, herhangi bir tabiat varlığına (fosil kalıntısı, yer altı mağarası vb.) rastlanılması durumunda Erzurum Tabiat Varlıklarını Koruma Kuruluna haber verilecektir. V Arazinin Hazırlanmasından Başlayarak Ünitelerin Faaliyete Açılmasına Dek Sürdürülecek İşlerden, İnsan Sağlığı ve Çevre için Riskli ve Tehlikeli Olanlar Proje inşaat çalışmaları kapsamında hiçbir şekilde parlayıcı, patlayıcı maddeler ile toksik maddeler kullanılmayacak olup, inşaat çalışmalarının tamamı iş makinaları ve insan gücünden yararlanılarak gerçekleştirilecektir. Projenin işletmeye geçecek sürede personel için iş makinalarından kaynaklı kazalar ile yüksekten düşme sonucu yararlanma veya ölme kazaları söz konusu olmaktadır. Yöre halkı için ise direk yerleri inşaat çalışmalarında açılacak çukurlara düşerek meydana gelebilecek kazalar söz konusudur. İnşaat süresince meydana gelebilecek riskleri en aza indirgemek için tarih İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu ile tarihinde yürürlüğe giren TEİAŞ İş Güvenliği Yönetmeliği hükümlerine uyulacaktır. Bu nedenle inşaat çalışmaları kapsamında meydana gelebilecek riskler aşağıdaki yöntemlerle en aza indirgenmeye çalışılacaktır. Proje başlamadan önce bir iş sağlığı ve güvenliği planı hazırlanacak, hazırlanacak plan doğrultusunda işçilere anlatılacaktır. İnşaat süresince tüm inşaat alanlarında gerekli uyarıcı işaret ve levhalar asılacaktır. Personele ilk yardım konularında eğitim verilecektir. İnşaat alanına giren her personele, personel koruyucu ekipmanlar (baret, eldiven, güvenlik botu, kulak koruyucu) sağlanacak ve kullanmaları sağlanacak. İlk yardım çantası, araç veya şantiye alanında bulundurulacaktır. İnşaat süresince herhangi bir tehlikeli, patlayıcı ve parlayıcı malzeme kullanılmayacağı için bu konuda herhangi bir risk beklenmemektedir. Ancak araçların bakım işlemleri en yakın akaryakıt istasyonunda yapılacak olmasına rağmen, araçlardan kaynaklanacak motor yağları, boya gibi malzemenin kaza sonucu dökülmesine karşın absorbanlar (kum, talaş) ile dökülen madde ortamdan uzaklaştırılacaktır. Proje kapsamında tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Tehlikeli Atıkların Kontrolu Yönetmeliği tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Toprak Kirliliğinin Kontrolü ve Noktasal Kaynaklı Kirlenmiş Sahalara Dair Yönetmelik esaslarına uyulacaktır. Projenin tesisi ve işletmesi sırasında PCB ve PCT içeren madde ve ekipmanlar kullanılmayacaktır. Projenin tesisi sırasında iş makinalarından kaynaklı atık yağ oluşması söz konusu olup araçların bakımları en yakın yetkili servislerde veya petrol istasyonlarında yapılacaktır. Herhangi bir kaza anında ise araçlardan sızması muhtemel yağlar için tarih ve sayılı Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği hükümlerine uyulacaktır. V Elektromanyetik alanın biyolojik çeşitliliğe olası etkilerinin ve alınması gerekli tedbirlerin değerlendirilmesi, 95

112 Bitkiler Üzerine Etkileri Elektriğin bitkiler üzerindeki olası etkileri konusundaki çalışmalara 18.yy da başlanmıştır (Wheaton 1970, Diprose ve arkadaşları, 1984). O yıllarda ilgi çeken konuların bir çoğu ürün verimini arttırmada elektriğin olası kullanımı hakkındaydı. Bazı araştırmacılar ürün üretimindeki büyük artışların nedenini a-c ve d-c alan ve akımlarının varlığına bağlamışlardır. Ancak, diğerleri, benzer metodları kullanmalarına rağmen bu etkilere rastlamamışlardır. İlk çalışmaların bir çoğu iyi kontrol edilememiş ve elektrik test düzenlerinin teknik ayrıntıları baştan savma olmuştur. Laboratuvar Çalışmaları 1970 lerin ortalarından başlayarak, özellikle 60-Hz lik elektrik alanlarının bitki gelişimi üzerindeki olası etkilerini incelemek için bazı araştırma programları oluşturulmuştur. Amerika da Westinghouse Elektrik Kurumu ve Pennsylvania Devlet Üniversitesi nden bir araştırmacı ekibi, 50kV/m ye kadar çıkabilen elektrik alanlarına maruz bırakılmış ve laboratuvarda yetiştirilmiş 85 bitki çeşidini incelemişlerdir (Bankoske ve arkadaşları 1976 ve McKee ve arkadaşları 1978). Bu grup daha sonra 30 kv/m lik alana sahip bir serada yetiştirilmiş ürünleri (alfalfa-kaba yonca, fescue, mısır, buğday) incelemiştir (McKee, 1985). Bazı türler üzerindeki sivri uçlu kısımlarda 15kV/m den başlayan ve 20 kv/m ye kadar çıkabilen alan şiddetlerinde önemsiz derecede uç hasarı gözlenmiştir. Bir elektrik alanının gücü çim yaprağı örneğinde olduğu gibi genellikle sivri uçlu iletken nesnelerin çevresinde çoğalır. Çünkü bu gibi nesneler bu gücün alan hatlarını cezbeder ve hatlar bunların çevresine yönlenir. Şayet alan yeterli güce sahipse, elektrik deşarjı oluşabilir, ısı üreterek yaprak uçlarının kurumasına neden olur. Aksine, bitkilerin yuvarlak kısımları 50kV/m lik alanlarda dahi hasar görmezler. Genelde, filizlenme ve bitkinin gelişimi ve de üretkenlik elektrik alanlarından etkilenmez. Rochester Üniversitesinde yapılan bir laboratuvar çalışmasında, bir elektrik alanının kök gelişimi üzerindeki etkileri konusu incelenmiştir (Miller ve arkadaşları,1979). Elektrotlar, içinde köklerin bulunduğu bir kaba yerleştirilmiştir V/m arasında değişen alan şiddet düzeylerindeki su ortamında, kök gelişiminde % derecelik bir azalma gözlenmiştir. Araştırmacılar, elektrotun açıkta olması durumunda, su veya toprağa bu şiddette elektrik alanları indüklemenin mümkün olmadığına değinmişlerdir, çünkü gereken alanlar havanın dayanma gücünü aşacaktır. Açıkçası, iletkenlerin havada olmasından dolayı, iletim hattı elektrik alanları bitki kökü çevresinde bu gibi alanlara neden olmayacaktır. Rochester Üniversitesi nde yapılan çalışmalarda ulaşılan bu etkilerin, mitoz bölünmedeki hücre oranlarındaki değişikliklerden çok kök-hücre uzanımındaki bir azalmadan kaynaklandığı düşüncesi benimsenmiştir (Brulfert ve arkadaşları, 1985). Bu çalışmalar aynı zamanda normal hücre zarı fonksiyonlarının güçlü elektrik alanlarıyla bloke edilmediği fakat değişebildiği fikrini ortaya çıkarmıştır. Diğer bir laboratuvar çalışması; 1 kv/m 60 Hz lik bir alanın, ayçiçeği tohumlarının filizlenme oranlarında etkili olmadığını fakat 5 kv/m lik bir alanın bu oranı ortalama % 5 civarında azaltacağını göstermiştir (Marino ve arkadaşları, 1983). Yine de etki, çalışmanın 11 tekrarının sadece 4 ünde gözlemlenmiştir. Bu etki küçük ve tutarsız olduğu halde, araştırmacılar, bitki fizyolojisinin ısısal olmayan mekanizmalar (hava iyonizasyonu dışında) içeren zayıf alanlar kanalıyla değişebileceği sonucuna varmışlardır. 96

113 Alan Çalışmaları İletim hatları yanında yetişen bitkiler konusunda da çalışmalar yapılmıştır. American Electric Power System, Purdue Üniversitesi ve Notre Dame Üniversitelerinin yürüttüğü araştırmaların sponsorluğunu üstlenmiştir (Hodges ve arkadaşları, 1975, Hodges ve Mitchell 1979, Greene 1979, Roy ve King 1983, Hodges ve Mitchell 1984). Indiana da yetiştirilen mısır ve diğer benzeri ürünler üzerinde, 12kV/m ye varan elektrik alanlarındaki 765 kv lik hatlar yanında ve yine 16 kv/m ye kadar çıkan bir UHV( Çok Yüksek Gerilimli) test hattı(çygh) yakınında bazı çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmalardan çıkarılan sonuçlar ürün verimliliğinde iletim hatlarının hiç bir dikkate değer etkisinin olmadığını göstermiştir. Test hattının maksimum alan sahasında yetişen bazı ürünler indüklenmiş deşarj nedeniyle küçük çapta yaprak ucu hasarına maruz kalmışlardır. Bununla beraber, bitkinin gelişimi bütünüyle azalmamıştır. Greene (1983) Indiana daki bir ÇYG test hattının altında, kaplar içinde yetiştirilen soğan köklerinin uçlarındaki mitotik hareketliliği (hücre bölünmesi) araştırmış ve bu hareketliliğin, 15 günde, 15.5 kv/m lik açık elektrik alanlarının açığa çıkarılmasından etkilenmediği sonucuna varmıştır. Bunun aksine, Tennessee de yapılan bir araştırma, 500-kV lik bir hattın altında yetiştirilen mısırın 8.5 kv/m ye kadar çıkabilen elektrik alanlarında, bu elektrik alanından korunmuş tarlalarda yetiştirilen mısırla karşılaştırıldığında, daha düşük randıman verdiğini göstermiştir ( Hilson ve arkadaşları, 1983). Yine de, diğer ürünler (pamuk, soya, yonca) ve ağaçlar (lale ağacı, loblolly çamı) hiç bir etki göstermemiştir. Araştırmacılar, mısır üzerinde yapılan çalışmalardan elde edilen verilerin istenilen sonuçlara ulaşmada yeterli olmamasından dolayı, bu konuda daha fazla araştırma yapılması konusunda fikir birliğine varmışlardır. Parsch ve Norman (1986) Arkansas da, 500 kv lik bir iletim hattının yanında yapılan mısır üretimi konusunda bir rapor yayınlamıştır. Hattın altında veya hattan uzak alanlarda yetiştirilen pirinç ve soya ürünlerinin verimleri arasında hiç bir fark olmadığı gözlenmiştir. Pamuk ise hat altında % 15 lik bir verim düşüşü göstermiştir. Yazarlar, etkinin elektrik veya manyetik alanlarla mı ilgili olduğu yoksa hattın yanındaki ürünlere havadan uygulanan zirai ilaçlardan mı kaynaklandığını henüz tespit edememişlerdir. Oregon un batı kesimlerindeki 1200 kv luk prototip bir hat yanında yetişen bitkileri de içeren uzun dönemli bir araştırma yapılmıştır (Rogers ve arkadaşları 1980, Warren ve arkadaşları 1981, Lee ve Clark 1981, Rogers ve arkadaşları 1982). Araştırma, Battelle Pacific Northwest Laboratuvarları tarafından yürütülmüştür ve ağaç, funda, çayır ve tahılları içermektedir. Kasıtlı olarak 1200 kv lik bir hattın 12 metre yakınına kadar bırakılmış bazı ağaç dalları indüklenmiş koronadan etkilenmiş ve hasar görmüştür. Bilerek hattın altına dikilen gürgen ve Douglas-köknarının boyunun uzaması elektrik deşarjının dal uçlarına hasar vermesinden dolayı yavaşlamıştır (Rogers ve arkadaşları, 1984a). Eğer ağaçlar, 500 kv veya 765 kv lik hatların çok yakınında ise yine aynı etki oluşacaktır. 500-kV ve 765-kV lik hatların çok yakınında yetişen ağaçlarda da aynı self-pruning (otoarınma) etkisi gözlenmiştir (Zaffanella ve Deno 1978, Miller ve Kaufman 1978) kV lik hatta, hattın 18 metre yukarısında olan ağaç tepelerinde küçük çaplı bir hasar belirlenmiştir kv lik bir hat için, bu mesafe içinde bulunan ağaçlar hattın inşaası sırasında buradan uzaklaştırılmalıdır kv nin altında yetişen fundalar elektrik alanından etkilenmez. 97

114 1200 kv lik bir hattın altında, muntazam toprak karışımlarıyla doldurulmuş plastik tüplerde (lizimetreler) arpa ve bezelye yetiştirilmiştir. Elektrik alan şiddeti, 5 yıllık bir çalışma süresi içinde, 7 12 kv/m arasındaki aralıklardadır. Yıllarca, tahıl üretimindeki büyük farklılıklar için hesaba katılan hava ve doğal değişkenlerin varlığına rağmen rağmen, 1200 kv lik bir hattın bitki üretimini etkilediği konusunda mevcut bir farklılığa rastlanmamıştır. Filizlendirme çalışmaları, hattın, arpa ve bezelye tohumlarının yaşayabilirliği üzerinde hiç bir etkisi olmadığını göstermiştir kv prototip hattan gelen ve 12 kv/m ye kadar olan bir elektrik alanının arpa ve bezelye üremesinde hiç bir etkisi yoktur. Bitkiler düzenli olarak toprak karışımlarının kullanıldığı plastik tüplerde (lizimetreler) yetiştirilmektedir kv hattın altındaki çayır çimi gelişimi, 12-kV/m ye kadar olan elektrik alanlarınca etkilenmez (Rogers ve arkadaşları, 1984b). Üreme, alandan tel örgüyle ayrılıp korunmuş, yine benzeri bir korumayla muhafaza edilmiş ve de doğrudan elektrik alanına maruz kalmış olan bitkiler arasındaki karşılaştırma ile belirlenir. Son bir konu, Japonya daki araştırmacılar 7.7-kV/m lik alanın buğday üretiminde hiç bir etkisinin olmadığını tespit etmişlerdir (Endo ve arkadaşları, 1979). Bitkiler bir test hattının altında, kaplarda yetiştirilmiştir. Yukarıda belirtildiği gibi, iletim hatlarının ürettiği elektrik alanları tahıl ve diğer bodur bitkilerin gelişimlerini etkilemez. İletkenlerin yakınında büyümelerine izin verilen ağaç dalları güçlü elektrik alanlarındaki indüklenmiş elektrik deşarjından dolayı hasar görebilir, buna rağmen ağacın tüm gelişimi ve yaşamını sürdürmesi devam eder. Hayvancılık Kamu hizmet kuruluşlarının yürüttüğü araştırmanın deneyim ve sonuçlarından elde edilenler göstermiştir ki iletim hattı elektrik alanları canlı hayvan davranış ve sağlığını genelde etkilememektedir (Lee ve Reiner 1983). Her tür canlı hayvanın iletim hatları altında dinlendiği veya beslendiği sıklıkla görülebilmektedir. Kamu hizmet kuruluşlarına iletim hatlarının neden olduğu hayvan hastalığı veya ölümü raporu nadiren ulaşır. Doğal olarak, bu raporlar araştırıldığında veya mal sahipleri incelemede bulunduğunda bu konuyu doğrulayan hiç bir bulguya rastlanmamıştır (Ware 1974, Busby ve arkadaşları 1974). Indiana da 765 kv hattı yakınında yaşayan bir sürünün kapsamlı bir çalışması American Electric Power Service Corporation tarafından desteklenmiştir(şekil 18). Bu çalışmaya 11 çiftlikteki et ve mandıra sığırları, koyun, yaban domuzları ve atlar dahil edilmiştir. Çiftçiler iki ayda bir görüşmeye tabi tutulmuş ve bir veteriner tarafından da devresel denetlemeler yapılmıştır. 765 kv hattı bazı çiftlikler üzerinde 12 kv/m ye ulaşan elektrik alanları üretmiştir. Bu çalışmada, sürünün sağlık, davranış veya performanslarında elektrik alanlarının hiç bir etkisinin olmadığı ortaya çıkmıştır (Amstutz ve Miller 1980). Ortabatı da yapılan çalışmalar sonucunda elektrik alanlarının mandıra inekleri ve diğer büyükbaşlar üzerinde bir etkisinin olmadığı ortaya çıkmıştır. 98

115 Ohio da 6 yıl süren uzun bir çalışma, 765 kv hatları yanında yer alan 55 mandıra sığır çiftliğinin varlığını ortaya çıkarmıştır (Williams ve Beiler 1979). Hatların varlığının süt üretimi üzerinde uzun süreli etkisinin olduğuna dair hiç bir işaret yoktu. Hatların inşasından sonra, çiftlik başına düşen buzağı ölümleri ve doğum bozuklukları arttı. Araştırmacılar, bunun, çalışma süresi içinde çiftlik başına düşen hayvan sayısındaki artışın bir yansıması olabileceğine inanmışlardır. Çalışma süresince görüşmeler yapılan sütçüler hatlara enerji yüklenmesinden sonra sağlık sorunları konusunda belirgin bir değişim olmadığı konusunda hemfikirdiler. İsveç te yapılan bir araştırma 400 kv luk hatlar yanındaki sığırları içeriyordu. 400-kV lik hatlara enerji yüklenmesinden sonra iki çiftlikte sığır veriminin azalmasından dolayı hemen harekete geçildi ve çalışmalar başlatıldı. 400 kv luk hatların yanındaki 36 hayvan sürüsünü içeren ve suni döllenmenin kullanıldığı pilot çalışmalarda bir kontrol grubu ile mukayese edildiğinde, sığır verimliliği üzerinde herhangi bir etkiye rastlanmamıştır. İsveç in her tarafında 106 çiftlik içeren büyük bir çalışma yürütülmüştür (Hennichs 1982). Önceleri posta etüdü ile sürdürülen bu çalışmada görüldü ki, ortalama olarak, 15 günden daha fazla bir süre 400 kv lik hatta maruz bırakılan ineklerde bir verim düşüşüne rastlanmadı. İsveç te 400-kV lik hat altında bulunan 11 çiftlikte yapılan ölçümlerdeki maksimum elektrik alan şiddeti 5 kv/m idi (Algers ve arkadaşları 1981). Verimlilik üzerinde daha net bilgi edinmek için, İsveçli araştırmacılar deneysel bir çalışma yürüttüler (Algers ve Hultgren 1987). 58 inek 400 kv, 50 Hz lik iletim hattının geçtiği bir yerde ağıllara yerleştirildi. Diğer bir 58 inek hattan uzaktaki kontrol alanlarında muhafaza edildi. 120 günlük bir elektrik verme sürecinde elektrik alanı ortalama 4 kv/m ve ortalama manyetik alan 2 T (20 mg) oldu. Üreme suni döllenme ile yapıldı. İncelenen verimlilik parametrelerinin hiçbiri 400 kv hattından etkilenmedi. Bu parametreler; östrus aşaması, gebelik için döllenme sayısı ve gebe kalma oranlarını içeriyordu. Iowa da, 345 kv lik bir iletim hattının altında bilinçli olarak yetiştirilen melez bir domuz üzerinde çalışmalar yapıldı (Mahmoud ve Zimmerman 1983). Hat maksimum 4.2 kv/m lik bir elektrik alanı üretti. 91 günü aşkın bir süre içinde hattın altındaki 30 domuzun davranış ve performansları hattan uzağa yerleştirilen kontrol altındaki bir başka 30 adet domuzunkilerle karşılaştırıldı. Hatın vücut ağırlığında, gövde kalitesi, davranış veya beslenme şeklinde hiç bir etkisinin olmadığı anlaşıldı. Domuz üzerindeki çalışmanın ikinci bir aşaması yeniden üremeyi içeriyordu. Bulgular 345 kv lik hatın; gebelik oranında, doğum bozukluğunun sıklığında veya yavrunun kilo almasında etkisinin olmadığını gösterdi (Mahmoud ve Zimmerman 1984) arası her yaz, 1200 kv prototip hattının yanında bulunan sığırların davranışları incelendi. Her yıl beş farklı dana hattın altında veya uzağındaki bir meraya yerleştirildi. Sürünün yeri gün boyunca hızlandırılmış kameralarla gözlendi. Aynı zamanda da yem, tuz ve su tüketimlerinin ölçümleri yapıldı. Çalışma süresince sırasıyla hatta enerji verildi veya kesildi. Hayvanlar maksimum 12 kv/m üreten bu hattın altında hiç bir otlama veya su içme isteksizliği göstermedi verilerinin yenilenmiş istatistiki analizleri sürünün, her nasılsa, hattın enerji yüklü olmadığı zamanlarda orada daha çok vakit geçirdiklerini göstermiştir (Rogers ve arkadaşları 1982). Bu, elektrik alanının geçici ses etkisinin göstergesi olabilir veya olmayabilir deki bir çalışmada bir dana mikrobik enfeksiyon sonucu öldü. Bu veya diğer yıllarda incelenen sığır sürüleri sağlıklı olarak kaldı ve anormal hiç bir durum oluşmadı. 99

116 Bir iletim hattı elektrik alanının etkilememesine rağmen, ağıllardaki donanımlar üzerindeki parazit gerilim inin de mandıra ineklerinin ve diğer büyükbaşların sağlık ve üretimlerini olumsuz olarak etkilediği görülmüştür (Gustafson ve Albertson 1982). Can sıkıcı şoklarla neticelenen gerilim kaynakları ; topraklama hataları, yanlış bağlantı ve elektrik dağıtım sistemlerine yapılan aşırı yüklemeleri içerir. Parazit gerilimlerin neden olduğu sorunların tespiti ve azaltılması için bazı uygulamalar mevcuttur (Surbrook ve Reese 1981). Yaban Hayatı Bu bölüm, elektrik ve manyetik alanların vahşi kuşlar, memeliler ve balıklar üzerindeki olası etkilerini anlatmaktadır. Yaban hayatını içeren hemen hemen tüm araştırma doğal çevrelerdeki iletim hatları çalışmalarından oluşmuştur. Güç hatlarını içeren çalışmaların çoğundaki vurgu İrtifak hakkı etkileri üzerindedir ve ender olarak olası alan etkilerine özel bir dikkat sarfedilmiştir (Arner ve Tillman 1981, ve Crabtree 1984). Bununla beraber bu araştırma şunu akla getirmektedir; inşaat ve bakım etkileriyle karşılaştırıldığında yaban hayatı üzerindeki elektrik ve manyetik alan etkileri hassas ve tanımlanması zor olanlardır (Lee ve arkadaşları 1979). Memelilerin veya kuşların bitki örtüsünün içinde veya altında bulunduğu olağan durumda, bu bitki örtüsünün onları iletim hattı elektrik alanından büyük ölçüde koruduğudur. Geyik ve Kanada geyiği gibi memeliler bodur bitki örtüsü alanlarına doğru hareket ettikleri zaman indüklenmiş vücut akımına, şoklara ve algılama etkilerine maruz kalabilirler. Çünkü daha iri hayvanlar normalde bir dereceye kadar ayaklarıyla yere topraklanmışlardır ve bu alanlarda şoka uğrama olasılıkları fazla değildir. Bazı vahşi hayvan türlerinin zayıf akımları hissetmesi muhtemeldir. Laboratuvar hayvanlarıyla yapılan çalışmalara dayanarak, vahşi hayvanların saç ve tüy uyarımı yoluyla elektrik alanlarını farketmeleri mümkün olabilir (örneğin; Cooper ve Graves 1981, Stern ve Laties 1982). Bununla beraber, bugüne kadar olan çalışmalar, bu alanların vahşi yaşam davranış veya sağlığını olumsuz olarak etkilediğini henüz göstermemiştir. Memeliler Goodwin (1975) Idaho daki 500 kv lik bir hattın elektrik veya manyetik alanlarının geyik ve Kanada geyiklerinin hareketleri üzerinde belirgin etkileri olmadığını gözlemlemiştir. Bazı hayvanlar beslenme nedeniyle bu hat geçiş alanından etkilenmişlerdir. Bununla beraber, av mevsimi süresince, oyun hayvanları bu irtifak hakkı ve diğer benzeri açık alanlardan gün boyu kendilerini sakınmıştır. Schreiber ve arkadaşları (1976), Tennessee de 500 kv lik iki hat içeren irtifak hakkı alanının küçük memeliler üzerindeki etkilerini incelemişlerdir. Küçük memelilere, meşe ormanlarında, bitişik ormanlardan daha sık rastlanır. Çam ormanlarında ise bu tam tersidir. Her iki alanda da irtifak hakkı alanı bitişik ormanlarda bulunmayan bazı türlerce kullanılmıştır. Muhtelif alanların küçük memelilerce kullanımının nedeni bitki örtüsünün bileşim ve dağılımı ile ilgilidir ki buralarda barınak ve yiyecek bulunması en büyük etkendir. Amerika da 1200 kv luk hatta, araştırma programının bir parçası olarak yıllar boyu küçük memeliler üzerinde çalışmalar yapılmıştır (Rogers ve arkadaşları 1980, Warren ve arkadaşları 1981). Memeliler üzerinde hiç bir olumsuz elektrik alanı etkisine rastlanmamıştır. Hayvanlar, inşaat ve işletimin ilk iki yılında bu irtifak hakkı alanı sahasında ve yakın kontrol alanlarında oldukça fazla sayılardaydı. Takip eden yıllarda ise bu bolluk giderek azalmıştır. Hattın 100

117 tesisinden sonra ise adı geçen alanda yüksek çalılıklar yeniden oluşmuş ve böylece küçük memeliler elektrik alanlarından korunmuşlardır. Kuşlar İletim hatları yakınındaki ötücü kuşlar üzerinde yapılan çalışmalar da aynı zamanda, yine elektrik veya manyetik alanlardan ziyade, irtifak hakkı alanındaki bitki örtüsünü indüke eder ki, bu da alışkanlık ve davranışları etkileyen en önemli faktör olduğunun bir göstergesidir (örneğin.,rogers ve arkadaşları 1980, Anderson ve arkadaşları 1977, Kroodsma 1984). Buna rağmen kuşlar için bazı ek düşünceler oluşmuştur. İletim hatlarının ülke boyunca geçtiği bazı yerlerde atmaca ve kartal gibi bazı kuşlar demir kuleleri genellikle tünek ve yuva olarak kullanmışlardır (Howards ve Gore 1980). Kule kısımlarının bazı koruyucu etkilerine rağmen bu yapılar üzerinde yuva yapan kuşlar uzun süre elektrik alanına maruz kalabilir. BPA hatları üzerine yuva yapan kuşlar üzerinde bu enerji yüklü hatların zararlı etkileri olup olmadığının tespiti için çalışmalar yapılmıştır. 500 kv ve 230 kv lik kulelerde yuvalanan atmacalar ağaç ve uçurumlarda yuvalananlarla ortalama aynı sayıda yavru üretmişlerdir (Lee 1980). 500 kv iletim hattında yuvalanan atmacalar, ağaç ve uçurumlarda yuvalananlarla ortalama aynı sayıda yavru üretmişlerdir. Kartal gibi büyük kuşlar, eğer bir iletken ve topraklı donanıma veya her iki iletkene (farklı fazlarda) birden temas ederse o anda elektrik çarpması sonucu ölürler. Bu gibi sorunlar genellikle 12 kv den 69 kv ye kadar olan dağıtım hatlarında oluşur (Olendorff ve arkadaşları 1981). İletim hattı iletkenleri genellikle diğer iletken veya donanımlardan oldukça uzaktadır, bu nedenle kuş elektrokusyonları (elektrikle ölüm) nadiren oluşur. Yırtıcı kuşları ve de diğer kuşları güç-hattı ölümlerinden korumak amacıyla özel hat tasarımları geliştirilmiştir. Bazı çalışmalar, kuşların çeşitli şiddetlerdeki a-c manyetik alanlarını d-c alanlarından büyüklük olarak daha rahat algılayabileceği fikrine bir açıklık getirmiştir (Larkin ve Sutherland 1977). Bu gibi alanların kuşların uçuş yeteneklerini, onlara çevresel yerleşim yerleri bilgisi de sağlayarak, aksatıp aksatmayacağı henüz açıklığa kavuşmamıştır. Göç esnasında, kuşlar muhtemelen yüzlerce (veya binlerce) elektrik iletim ve dağıtım hattı üzerinde olağan uçuşlarını yapmaktadırlar. Bu gibi hatların göç uçuşlarını aksatacağı konusunda fikir verecek herhangi bir kanıt mevcut değildir. Kuşların hatlara çarpması konusundaki araştırma, iletim hattı manyetik ve/veya elektrik alanlarının uçan kuşlarda dikkate değer bir çözülmeye neden olabileceği düşüncesini akla getirmez. Daha çok su kuşu veya diğer kuşlar alçak uçuş sırasında doğal olarak hatlara çarpmamak için uçuş yönlerini veya yüksekliklerini değiştirerek iletim hatlarının varlığına tepki gösterirler (Lee 1978, Meyer ve Lee 1981, Beaulaurier ve arkadaşları 1984). Balıklar Bazı balıkların sudaki çok zayıf, düşük-frekanslı elektrik ve manyetik alanlara karşı çok hassas oldukları bilinmektedir. Köpek balıkları ve diğer bazı türler diğer balıkların biyolojik alanlarını, muhtemelen de yeryüzü alanlarını saptama konusunda özel organlara (Lorenzini ampullası) sahiptirler (kalmijin 1966). Mesela, vatoz (tırpana) sadece mv/m de 5-Hz kare dalga alanına tepki gösterir, stingray (dikenli vatoz) 500 nanovolt/m kadar küçük elektrik alanlarına duyarlıdır (1 nanovolt= voltun milyarda biri)(kalmijn 1982). 101

118 Havadaki 10kV/m lik bir iletim hattı elektrik alanı suda yaklaşık 1 mv/m lik alan oluşturur (Miller ve Kauffman 1978). Bu alan daha da küçük olabilir çünkü iletkenlerin yerden yükseklikleri seyire elverişli su üzerindeki minimum değerlerden genelde daha yüksektir. Aynı zamanda, çay ve nehirler ekseriya dar bir topoğrafik alçaltıda olduklarından kısmen korunaklıdırlar. Bu son durumda, destek kuleleri daha yükseklere kurulabilir, dolayısıyla da su üzerinde daha büyük iletken yüksekliklerine yol açarlar. Hayvanlar Üzerindeki Etkiler Nelerdir Tablo 2. enerji iletim hattı yakınındaki hayvanlar üzerinde yapılan çalışmalarda elde edilen bulguları özetlemektedir. Çalışmalar tipik olarak maruz kalan grubun bir kontrol grubu ile veya bir hatta bir süre güç verilmesi ve güç kesintisi yapılması şeklinde yer alan karşılaştırmaları içermektedir. Balıklar ve arılarla ilgili bilgiler Tablo V nin sonundaki 2 ve 3 numaralı notlarda yer almaktadır. Tablo.V Elektrik ve manyetik alanların hayvanlar üzerindeki etkileri No Çalışma Bulgular 1. Enerji iletim hattına yakın yerde yapılan hayvancılık kV hat yakınında yaşayan hayvanlar kv hatta yakın süt ineğinin süt üretimi Elektrikli uygulama ve araştırmaların sonuçlarından genel olarak enerji iletim hattı elektrik alanlarının hayvanların davranışlarını veya sağlıklarını etkilemediği görülmektedir. Her türlü hayvan sık sık enerji iletim hattı altında dinlenmekte veya beslenmektedir. 765kV hatta yakın 55 süt çiftliğinde 6 yıl gibi uzun bir çalışmada enerji hatlarının uzun dönemli süt üretimini etkilediğine dair bir bulguya rastlanmamıştır kv hata yakın sığırın üremesi 400kV hatta yakın 36 büyükbaş hayvan üzerinde yapılan pilot çalışma sırasında ayrıca suni döllenme de uygulanmasına karşılık sığır üremesini etkileyen bulguya rastlanmamıştır. İsveç te yapılan ve 106 çiftliği içine alan daha geniş bir çalışmada ineklerin üremesini azaltan bir etkiyle karşılaşılmamıştır. Ortalama olarak yılda 15 gün 400kV hatta ve bazı çiftliklerde maksimum 5kV/m elektrik alanına maruz bırakılmışlardır. 58 inek üzerinde yapılan deneysel bir çalışmada üreme parametrelerinin 400kV enerji hattına maruz kalmasıyla etkilenmediği görülmüştür. Damızlık hayvan yetiştirme suni döllemeyle gerçekleştirilmiş ve üreme parametreleri içine östrus siklusu, gebelik için birkaç döllenme ve gebe kalma oranı dahil edilmiştir. Hayvanlar 120 gün süreyle 50 Hz lik 4kV/m elektrik (ortalama) ve 2μT (ortalama) manyetik alana maruz bırakılmışlardır kv hat yanında büyütülen bir domuzun davranışı, verimi ve üremesi kV luk hat yakınındaki bir sığırın davranışları Domuz bilinerek 345 kv lık enerji hattının yanında maksimum 4,2kV/m lik elektrik alanına maruz bırakılarak büyütülmüştür. Davranışları ve verimleri üzerinde yapılan bir çalışmada, alan etkisine maruz kalan gövde ağırlıklarında, iskelet yapılarının niteliğinde, davranış veya beslenmelerinde herhangi bir etkiye rastlanmamıştır.çalışmanın ikinci bölümü olan üreme konusundaki bulgularda gebelik oranında, doğum sakatlık frekasında ve yavruların kilo almalarında enerji hattının bir etkisi görülmemiştir. 5 yıl yaz aylarında 1200kV luk bir prototip enerji hattı yakınında bulundurulan sığırın davranışları üzerinde çalışılmıştır. Hatta maksimum 102

119 12kV/m lik elektrik alanı oluşturulmuştur. Hattın altında hayvanların otlamasında ve su içmelerinde isteksizlik gösterdikleri görülmedi. Çalışmanın ilk iki yıllık verilerinin istatistiki analizinden enerjinin kesik olduğu sürelerde sığırın hata yakın yerlerde daha fazla vakit geçirdiği görülmektedir. Ancak bu bulgunun kesinlikle hatla ilişkilendirilmemesi gerekir. Bakteri enfeksiyonundan ölen bir hayvan dışında 5 yıllık çalışma süresi boyunca diğer hayvanların herhangi bir anormal durumla karşılaşılmadan sağlıklı olarak kaldıkları not edilmektedir kV luk hat yakınında yaşayan koyunun bağışıklık fonsiyonu 8. Enerji iletim hatları yakınındaki vahşi hayvanlar kV hat yakınındaki vahşi hayvanlar kV hat yakınındaki küçük memeliler kV hat yakınındaki küçük memeliler 27 ay boyunca ciddi boyutlarda sırasıyla 5,2 den 5,8kV/m ye ve 3,5 tan 3,8μT elektrik ve manyetik alan etkilerine maruz bırakılan bir koyunun sonuç analizlerinde, bağışıklık fonksiyonu ölçümlerinin değişim gösterdiğine dair bir kanıt bulunmamıştır. Araştırma, vahşi yaşam üzerinde elektrik ve manyetik alan etkilerinden herhangi birinin tanımlanmasının zor olduğunu ifade etmektedir. Laboratuar hayvanları üzerinde yapılan çalışmalar, vahşi yaşamın elektrik alanlarını kıl uyarımları ile saptayabileceğini söylemektedir. Araştırma bu alanların vahşi yaşam hayvanlarının davranışlarını veya sağlığını ters yönde etkileyen bulgulara yer vermemektedir. Karaca ve geyiklerin 500kV luk hatların elektrik veya manyetik alanlarında hareketlerinin görünür etkileri gözlemlenmemiştir. Bazı hayvanların beslenmeleri için temiz yerlere gitmeleri cazip hale getirilmiştir. Av mevsiminde gün içinde bu tür yerlerden ve çalılıkların temizlenmesinden kaçınılmıştır. Beslenme yerleri üzerinden geçen iki 500kV luk hat altındaki küçük memeli hayvanların, çam ormanlarının tersine sert ağaçlık ormanlardaki açık beslenme yerlerinde daha fazla sayıda yer aldıkları gözlenmiştir. Her iki alanda beslenme yerleri, yanındaki ormanda yer almayan memeli türlerince kullanılmıştır. Çalışma, değişik alanların küçük memelileri bitki kompozisyonuna ve yiyecek maddesi bulunmasına bağlı dağılıma göre güçlü şekilde etkilediğini ortaya koymaktadır. Birkaç yıl süren bir çalışma memeliler üzerinde herhangi bir ters etkisinin bulunmadığını göstermiştir. 12. Genel çiftlik araştırmaları Yüksek gerilim hatlarının altında ve yakınında yapılan hayvancılık üzerine birkaç büyük araştırma yapılmıştır. Doğurganlık,büyüme veya süt üretimini etkileyen önemli etkenlerle karşılaşılmamıştır. 13. Enerji iletim hatları yakınındaki kuşlar. (Elektrik ve manyetik alan dışındaki görüşler kuşlar ve enerji hatları kapsamında ortaya konmaktadır aşağıda 1 no.lu Nota bakın). Çalışmalar enerji hatları yakınındaki ötücü kuşların elektrik veya manyetik alanlardan ziyade kullanımlarını ve davranışlarını etkileyen faktörün beslendikleri bitki örtüsü olduğunu ortaya koymuştur. 500kV ve 230kV luk enerji iletim hatları kulelerinde yuva yapmış atmacalar üzerinde yapılan bir çalışma, yavru ortalama sayısının ağaçlarda ve sarp kayalıklarda yuva yapmışlarla neredeyse aynı olduğunu göstermiştir. Enerji iletim hatlarının kuşların göç olgusunu aksattığına dair bir kanıt bulunmamaktadır kV hat yakınındaki kuşlar. 765kV luk bir hattın yaratılan 10kV/m lik elektrik alanındaki bir laboratuvar çalışması, kuluçkaya yatma başarısında azalma olduğunu ve yumurta boyutlarının büyüdüğünü, Amerikan kerkenezinde tüylenmede ve embriyon gelişmesinde zayıflamaya yol açığını göstermiştir. Açık arazide, bazı kuş türleri kuleleri tüneklemek ve yuva yapmak amacıyla kullanmaktadır. Elektrik kurumları tarafından kullanılan Çevre Yönetim Programları kuşlar ve enerji hatları için kayıtlar koymaktadır. Bunlar içinde: Enerji hatlarındaki iletkenlerin kuşlar tarafından 103

120 daha iyi görünmesi için işaretlenmesi; kuşların çarpmasını ve elektriğe yakalanmalarını azaltacak özel tasarlanmış ve değiştirilmiş enerji hatlarının ve kulelerinin yapılması bulunmaktadır. Bunların ayrıntıları bu raporun kapsamı dışında kalmakta ve okuyucu bu konular hakkında daha fazla bilgi için yerel elektrik kurumlarına başvurmaktadır. Kuşların çarpışmaları üzerindeki araştırma, elektrik veya manyetik alanların kuşlarda yönelim bozukluğuna yol açmadığını ortaya koymaktadır. Geniş kanatlı kuşların elektriğe çarpılmaları göreceli olarak küçük faz aralıklı dağıtım hatları ile ilgili olup elektrik veya manyetik alana maruz kalmalarından kaynaklanmamaktadır. Bazı balık türleri çok zayıf, düşük frekanslı elektriğe ve sudaki manyetik alanlara duyarlıdır. Amerikan yılan balığı ve Atlas Okyanusu somon balıklarının 7 ilâ 70mV/m (metrede milivolt) arasındaki düşük frekanslı elektrik alanlarını algıladıkları bildirilmektedir.bir çalışma 20mV/m ye kadar (45Hz den 75Hz e kadar) olan elektrik alanlarının karagöz yavrularının davranışlarında çok az etki yarattığını göstermektedir.. Genel olarak arıcılar tarafından bildirilmediyse de, çalışmalar enerji hatlarının elektrik alanlarının balarıları kolonilerini etkilediğini göstermektedir. Etkiler muhtemelen arıların kovan içinde bulundukları zaman mikro şoklara maruz kalmalarında görülmektedir. Manyetik alanların arılar üzerinde belli bir etki yarattığı görülmektedir. 11kV/m lik elektrik alanında uçan arılar üzerinde herhangi bir etkinin söz konusu olduğu bildirilmemiştir. Söz konusu etkinin önlenmesi için arı kovanlarının beslenme yeri dışına konulması önerilmektedir. Bir seçenek olarak, kovanlar beslenme yerleri içinde bulunacaksa arıları enerji hattının yaratacağı elektrik alanlarına maruz kalmalarını önleyecek teknikler uygulanmalıdır. Örneğin, metal kovan kapağının topraklanması veya kovanın topraklanmış tel örtü ile örtülmesi gibi. Genel olarak, hayvanların üreme performansı, davranışları, süt üretimi, et üretimi, sağlıkları ve seyirleri üzerinde yapılan çalışmalarda EMA etkilerinin ya minimum düzeyde ya da hiç olmadığını göstermektedir. Bugüne kadar yayınlanan literatürde, enerji hatlarının çiftlik ve vahşi hayvanlar üzerinde çok az olumsuz etkisinin bulunduğuna dair kanıtlar yer almaktadır. Elektrik alanlarının bitkiler üzerindeki etkilerinin araştırılması on sekizinci yüzyıldan bu yana bilim adamlarının, muhtemelen elektriğin ürünü artırmada kullanılabileceği düşüncesiyle ilgisini çekmektedir. Bin dokuz yüz yetmişli yılların ortasında, bazı EMA çalışmaları özellikle enerji frekanslı elektrik alanlarının bitkiler üzerindeki etkilerini araştırmak üzere bilinçli şekilde yönlendirilmiştir. Bunu takiben de manyetik alanların bitkiler üzerindeki etkilerinin araştırmaları yer almıştır. V bu çalışmaların bazılarının bulgularını özetlemektedir. Tablo.V Elektrik ve manyetik alanların bitkiler üzerindeki etkileri. No Çalışma Bulgular 1. Seksen beş tür bitki laboratuvar ortamında 50kV/m elektrik alanına maruz bırakılarak araştırma yapılmıştır. Ayrıca, (mısır ve buğday dahil) tahıllar seralarda 30kV/m lik elektrik alanı etkisinde büyütülmüştür. 2. Test hattıyla birlikte 765kV hattın ürettiği sırasıyla 12kV/m ve 16kV/m lık elektrik alanı yakınında 15 ilâ 20kV/m (Not 1) elektrik alanı düzeyinde bazı sivri yaprak uçlularda önemsiz zararların oluşmaya başladığı görülmüştür. Bu etki yuvarlak uçlu yapraklarda 50kV/m de bile görülmemiştir. Bu yüksek düzeyli elektrik alanlarından sürgün vermede, bitkinin büyümesinde ve üretkenliğinde ters bir etki görülmemiştir. Tüm sonuçlar bitkilerin yetişmesi ve verimlilikleri üzerinde dikkati çeker bir etkinin varlığını göstermemektedir. 16kV/m lik test hattı elektrik alanında yetişen bazı ekinlerin yaprak uçlarında hasar 104

121 mısır ve diğer tahıllar yetiştirilmektedir kV hat yanındaki elektrik alanında yetişen mısırlar kV aktarım hattı yakınında yetişen tahıllar 5. 1,200kV prototip hat yakınında yetişen bitkiler (ağaçlar, çalılıklar, otlar ve tahıllar) görülmüştür. Genel olarak bitkilerin büyümesinde herhangi bir zarar görülmemiştir. 8,5kV/m lik elektrik alanına kadar olan ortamda yetişen mısır rekoltesinin, elektrik alanından korunmuş olanlara nazaran biraz daha düşük olduğu görülmüştür. Pamuk, soya fasulyesi, yonca, kavak ve çam dahil diğer tahıl ve ağaçlarda herhangi bir etki görülmemiştir. Araştırmacılar mısır üzerinde yapılan araştırma sonuçlarıyla kesin yargıya varmanın yetersiz olduğunu ve daha fazla araştırma yapılması gereğine işaret etmişlerdir. Hat altında ve uzağında yetişen soya fasulyesi ve pirinç rekoltesinde herhangi bir farklılık saptanmamıştır. Hat altında yetişen pamukta daha düşük (yaklaşık yüzde on beş) rekolte gözlenmiştir. Yazarlar etkinin elektrik veya manyetik alandan mı yoksa hata yakın havadan zirai ilaçlamanın yetersizliğinden mi kaynakladığı konusuna karar verememektedirler. Hat altına bilinçli olarak (hatta 12 m kadar yakın) ekilmiş ve büyümüş bazı ağaç dallarının elektrik deşarjı ile hasar görmüştür (No 1 e bakın). Hat yanında büyüyen çalılıklar etkilenmemiştir. Beş yıllık süre içinde hava koşulları ve tabii değişkenlikler ürün üretiminde önemli farklılıklara yol açmıştır. Bu süre içinde, 7 ilâ 12kV/m arasında değişen elektrik alanında, 1200kV luk hattın bitki yetişmesini etkileyecek kalıcı farklılıklara yol açmadığı görülmüştür. Filizlenme çalışmalarında arpa ve bezelye tohumlarının etkilendiğine dair belirti görülmemiştir. Çayır otlarının yetişmesi 12kV/m ye kadar olan elektrik alanları yakınında engellenmemiştir. 6. 7,7kV/m elektrik alanı yaratan deneme hattı altında kaplar içinde yetiştirilen buğday Buğdayların gelişmesinde bir etki görülmemiştir. 7. Genel çiftlik incelemeleri Çeşitli alan çalışmaları, enerji hat alanlarının tahıl ve diğer küçük sebzelerin yetişmesini engellemediğini göstermektedir. Her ne kadar genel olarak ağaçların yetişmesi üzerinde etki görülmemekle birlikte iletkenlerin yakınında yetişmeye bırakılan ağaç dalları uçlarının güçlü elektrik alanlarının neden olduğu elektrik deşarjından hasar görmeleri mümkündür. 8. Çok düşük frekansta 50μT şiddetindeki manyetik alana maruz kalan tohumların filizlenmesi Bazı yazarlar 50μT manyetik alan maruz kalan tohumların filizlenmesinde artış olduğunu bildirmektedirler. Bu etkinin mekanizması anlaşılamamış olup diğer araştırmacılar da bu bulguyu doğrulayamamaktadırlar ,5kV/m ye kadar elektrik alanlarında yüksek gerilim hatlarına yakın yerlerde yetişen tahılların performansı 10. 3,9kV/m ye kadar elektrik ve 4,5 μt ye kadar manyetik alana maruz 380kV lık hata değişik uzaklıklardaki arazilerde yetişen mısır ve buğday Çalışmalar, etkilerin varsa küçük olduğunu söylemektedir. Araştırmacılar alan şiddetinin etkilerine karşı bazı fizyolojik reaksiyonlara ait kanıtlar buldu. Ancak, değişkenlikler istatistiki olarak önemsiz olup alan şiddetine ilişkin görünür ilinti bulunamamış ve ekili arazideki toprak farklılığı nedeniyle küçük ölçekli etkiler görülmüştür. Böylece, çalışmada bu seviyedeki çevresel elektrik ve manyetik alan etkileri bulamamışsa eğer, tabiatta da(bu alanlar) çok düşük seviyede bulunmaktadır. Elektrik alanına konulan herhangi bir nesne alanı tahrik edecektir. Yeterince artırılırsa deşarj (hava moleküllerinin iyonlaşması) oluşabilir. Örneğin, elektrik alanının sivri uçlu bir yaprakla 105

122 tahrik olması gibi. Yukarıdaki tablodan, yaprak ucu hasarlarının hatta yakın yerlerde yüksek elektrik alan düzeyinde oluştuğu açıkça görülmektedir. Enerji hattına bu kadar yakın yerde büyüyen ağaçların etki alanı yönetimi için elektrik idaresinin gereksinimlerine göre budanması ve düzeltilmesi gerekir. Etki alanı dışında büyük ağaçların bulunduğu yerlerde elektrik alanları yaprak uçlarına zarar vermeyecek derecede düşük seviyede olacaktır. Tablo V te belirtildiği üzere elektrik ve manyetik alanların bitkiler üzerindeki etkileri konusundaki çalışmalardan elde edilen bulgular dikkate alındığında, elektrik kurumlarınca belirlenen etki alanı yönetimi gereksinimleriyle uyumlu tipik bir enerji hattı çevresindeki elektrik ve manyetik alanların bitkilerin büyümesi, çimlenmesi ve tahıl üretimi üzerinde etkisi olmadığı sonucuna varmak mümkündür. V Taşkın Önleme ve Drenaj İle İlgili İşlemler (Derelerin Üzeri Kapatılmayacak Dere Yataklarına, Baraj Gölüne Hafriyat, Molozlar ve Her Türlü Atık Malzemenin Dökülmeyeceğinin Taahhüt Edilmesi) Porje kapsamında herhangi bir taşkın önleme ve drenaj işlemi gerçekleştirilmeyecektir. Ancak yeni servis yollarının açılması durumunda söz konusu yollar, üzerine düşen yağmur sularını güvenli bir şekilde drene edecek özellikte inşaa edilecektir. Ayrıca açılacak servis yolu güzergâhının dere yakınlarından geçmesi durumunda dere kenarlarından itibaren 10 m genişliğinde servis yolu ayrılacaktır. Ayrıca direk çukurları açıldıktan sonra özellikle yağmur suları ile dolmasını önlemek amacıyla öncelikle kötü hava koşullarında inşaat işlerinden kaçınılacak olup açılan çukurlarda da ivedilikle betonlama işlemine geçilecektir. Proje güzergahı ve inceleme alanı içerisinde yer alan yüzeysel suların, çalışmalardan olumsuz şekilde etkilenmemesi beklenmektedir. Proje kapsamında, söz konusu yüzey sulara herhangi bir müdahalede bulunulmayacak ve hafriyat malzemesi atılmayacaktır. Proje güzergahı boyunca başlıca akarsular olarak Kura Nehri ve Olur Çayı dır. EİH tesisi sırasında yapılacak çalışmalarda Kura Nehri, Olur Çayı ve diğer akarsuların ile herhangi bir baraj gölü yatağına hafriyat, moloz, katı ve sıvı atık atılmayacak ve depolanmayacak, derelerin üstü ve mecrası kapatılmayacaktır. Bunun dışında proje güzergâhı boyunca geçilecek olan kuru ve akar dere yataklarının faaliyet sırasında zarar görmesi engellenecek, dere yataklarına pasa atılmayacak, dere yataklarına herhangi bir müdahalede bulunulmayacak ve oluşabilecek çevre kirlilikleri engellenecektir. Ayrıca, Tarih ve Sayılı Resmi Gazetede Yayımlanan Başbakanlık Genelgesinin İlgili Hükümlerine uyulacaktır. V Hat Güzergâhı Boyunca Boyunca Mevcut Dere Geçişleri (Dere Yataklarını Üstten Kesecek EİH Yüksekliği Temizlik Yapacak İş Makinelerinin boom yüksekliğini Karşılayacak Seviyede Olmalı, Mevcut Dere ve Kuru Dereleri Etkilemeyeceğinin Raporda Taahhüt Edilmesi.). (EİH Güzergahı Boyunca Pilon Yerlerinin Yada Sabit Tesis Gibi Yapıların Dere Şev Kenarlarından İtibaren En Az 10 Metre Mesafede Tesis Edilmesi.) Hat güzergahı boyunca başlıca kuru dere, dere, çay ve nehir geçişleri Tablo V de verilmiş olup tablodan verilen verilen kuru dere, dere, çay ve nehir geçişleri yapılırken 106

123 Temizlik yapacak iş makinelerinin çalışmasını engellememek için boom yüksekliğini karşılayacak şekilde tesis edilecektir. Söz konusu kuru dere, dere, çay ve nehir geçişlerinde dere yataklarına herhangi bir zarar verilmeyecek, direkler dere şev kenarından itibaren en az 10 m. mesafede tesis edilecektir. Tablo V Kuru Dere, Dere, Çay ve Nehir Geçişleri Adı Some -Geçişleri Korkun Dere S3-S4 Sulu Topcuoğlu Dere S4-S5 Kuru Sadikom Dere S6-S7 Kuru Ambarkaya Dere S6-S7 Sulu Kura Nehri S7-S8 Sulu Göçyolu Dere S10-S11 Kuru Çıra Deresi S11-S12 Sulu Olur Çayı S13-S14, S14-S15 Sulu V Hat Güzergâhı Boyunca Dere Geçişlerinde Direk Yerleri Seçilirken Mevcut Yolların Kullanılması, Yeni Açılacak Ulaşım Yolları Tespit Edilirken Sulama Tesislerinden (Kanal, Kanalet) Kaçınılmalı ve Tesislere Zarar Verilmememlidir. Hat güzergahı boyunca direk yerleri seçilirken dere ve akarsu kenarlarından mümkün olduğunca uzak yerler seçilmiştir. Hattın tesisi sırasında mümkün olduğunca mevcut yollar kullanılacak olup gerekmedikçe yeni yollar açılmayacaktır. Yeni yolların yapımı sırasında diğer kurumlara ait tesislere dikkat edilecek olup hat güzergâhı üzerinde bulunan tesis (kanal, kanalet, su irsaliye hattı vb) olması durumunda ilgili kurumla görüşülüp gerekli tedbirler ve önlemler alınarak tesis edilecektir. Bu tesislere herhangi bir zarar verilmeyecektir. V Enerji İletim Hattının Ardahan İl Sınırları İçerisinde Kalan S-2,S-3,S-4, ve S-5 Direklerin Ardahan Platosundaki Tarım Arazilerinden Geçtiği ve Tarımsal Aktiviteleri Bozacağı Gerekçesiyle Bahse Konu Direklerin Şu Anki Hattın Kuzeyinden (Dağ Yamaçlarından) Geçirilmesinin Uygun Olacağı Projenin güzergâhının S2,S3,S4,S5 noktaları kısmen Ardahan Platosundan geçmektedir. Proje güzergâhı seçilirken birçok unsur değerlendirilmiş olup Ardahan platosuna en az zarar verecek şekilde planlanmıştır. Eih güzergahının Ardahan Platosu Sulama Projesi ile olan etkileşimi Şekil V de maden alanları ve bölgedeki diğer porjelerle etkileşimi Şekil V de verilmiştir. 107

124 Ardahan Platosu Sulama Projesi Alanı EİH GÜZERGAHI Şekil. V EİH ile Ardahan Platosu Sulama Projesi Etkileşimi Kaynak: Orman ve Su İçleri Bakanlığı GEODATA Portalı EİH GÜZERGAHI Kış Sporları Merkezi Şekil. V EİH ile Bölgede Bulunan Maden Alanları ve Diğer Projelerle Etkileşimi Yukarıda verilen şekillerden de anlaşıldığı üzere projenin mevcut güzergahın daha 108

125 kuzeyinden geçildiği zaman Ardahan Platosunun daha çok içinde kalacağı, güneye inildiği zaman ise maden alanlarına girileceği tespit edildiğinden kısmen Ardahan platosundan geçilmek zorunda kalınmıştır. Ayrıca EİH havai hat olarak tesis edileceğinden burada yapılacak tarımsal faaliyeti etkileyecek veya değiştirecek nitelikte değildir. V Diğer Faaliyetler Bu bölümde incelenecek başka herhangi bir faaliyet bulunmamaktadır. V.2. Projenin İşletme Aşamasındaki Faaliyetler, Fiziksel ve Biyolojik Çevre Üzerine Etkileri ve Alınacak Önlemler V.2.1. Hat Güzergahı Temel Yapıların (Direkler, İzolatörler, İletkenler, Kuleler vb.) Diğer Ünitelerin Özellikleri, Boyutları, Kapasiteleri vb. Diğer Bilgiler, ÇED Raporunda değerlendirilen hattın uzunluğu 63 km olup 154 kv geriliminde, 1272 MCM karakteristiğinde olacaktır. Hat maximum 120,64 MVA güç taşıyabilecektir. EİH boyunca toplam 133 taşıyıcı 60 adet durdurucu olmak üzere toplam 193 adet direk dikilecektir. Hattın inşası sırasında tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Elektrik Kuvvetli Akım Tesisleri Yönetmeliği ve 25/02/2010 tarihinde yürürlüğe giren TEİAŞ İş Güvenliği Yönetmeliği doğrultusunda inşaat çalışmaları sürdürülecektir. Hattın inşası sırasında kullanılacak olan İzolatörler IEC standartlarına; iletkenler, ilgili ASTM Standartlarına (ASTM B 232, ASTM B 230, ASTM B 498) veya ilgili Türk Standartlarına (TS 490,TS 434, TS 592, TS 730) uygun olacaktır. Proje kapsamında tesis edilecek EİH direklerin tespiti aşamasında 8. ve 24. DSİ. Bölge Müdürlükleri ile koordineli çalışılacak, tarih sayılı Dere Yatakları ve Taşkınlar adı ile yayımlanan Başbakanlık Genelgesi hükümlerine uyulacaktır. EİH direklerine kuşkonmazlar, hat üzerine ise ikaz küreleri (balon) takılacaktır. V.2.2. Hat Güzergahının Bakımı İçin Ne Gibi İşlemler Yapılacağı, Kullanılacak Malzemeler, Çıkacak Atıkların Tür ve Miktarları, Özellikleri, Boyutları, Özellikleri ve Nasıl Bertaraf Edileceği İşletme aşamasında EİH güzergâhı boyunca düzenli olarak 6 ayda bir sürekli bakım yapılacaktır. Bakım sırasında oluşacak kopuk teller, kırık izolatörler gibi atıklar öncelikle TEAİŞ a ait depolarda muhafaza edilecek türlerine ve tehlikeli olup olmadıklarına göre Çevre ve Şehircilik Bakanlığından lisanslı bir firma tarafından geri kazanım veya bertaraf firmasına gönderilecektir. Enerji iletim hatları bakımı, hat bakım ekipleri tarafından yapılmakta olup ekiplerin kullandığı malzemeler ve özellikleri Tablo IV de verilmiştir. 109

126 Tablo IV İletim Hatlarının Bakım Malzemesi MALZEME ADI ÖZELLİĞİ SAYISI Alüminyum Merdiven Alüminyum 1 Adet Topraklama Kablosu Örgülü Bakır Adet Hat Tüfeği Metal-Örgülü Bakır 1 Adet Miğfer (Kask) Fiberglas 1 Adet/Kişi Anahtar Takımı Metal 2 Takım Emniyet Kemeri Örgülü Keten 1 Adet/Kişi Bucurgat Metal 1.5, 3, 6 Ton 1 er Adet Trifor Metal 1.5, 3, 6 Ton 1 er Adet Mantikapan Makara Metal 1.5, 3, 6 Ton 1 er Adet Kapma Metal 300, 477, 795,954, 1272 MCM İletkenler İçin En Az 4 er Adet 50, 70, 96 mm 2 Koruma Teller İçin En Az 2 şer Adet Hidrolik Pres Metal Her Ekipte 1 Adet Hidrolik Makas Metal Her Ekipte 1 Adet Ayakcak Metal 2 Adet İlk Yardım Sedyesi Metal+Keten Bez 1 Adet Hat Arabası Metal 1 Adet V.2.3. Hattan Kaynaklanan Elektrik ve Magnetik Alan Şiddetleri, Etkileri, Ulusal ve Uluslararası Standartlar ile Kıyaslanması, Olası Etkilerinin İnsan Sağlığı ve Çevre Açısından Değerlendirilmesi ve Alınacak Önlemlerin Belirtilmesi, En Yakın Yerleşim Yerine ve Meskun Mesafeye Etkilerinin Değerlendirilmesi Elektromanyetik radyasyonlar dalga boylarına, frekanslarına ve enerjilerine bağlı olarak; radyo dalgaları, mikrodalgalar, infrared ışınları, görünür ışık, ultraviyole ışınları, x-ışınları, gama-ışınları ve kozmik ışınlar gibi türleri bulunmaktadır. Başlıca yayılım türleri; iyonlaştırıcı yayılım ve iyonlaştırıcı olmayan yayılım olmak üzere iki grupta toplanabilir. İyonlaştırıcı yayılım; madde içerisinden geçerken enerjisini ortama aktarmak suretiyle, ortamdaki atomları doğrudan veya dolaylı yollarla iyonlaştıran yayılım türüdür. İyonlaştırıcı özelliğe sahip olmayan; sabit telekomünikasyon cihazları olan baz istasyonları, radyo ve televizyon vericileri ile elektrik iletim hatları, trafo merkezleri ve elektrikli ev aletlerinden (mikrodalga fırınlar, traş makinesi, saç kurutma makinesi v.b.) kaynaklanan yayılım ise, iyonlaştırıcı olmayan yayılım olarak ifade edilen elektromanyetik yayılım grubunda yer almaktadır. Enerji İletim Hatlarından yayılan elektromanyetik dalgalarının etkilerini, manyetik ve elektrik olmak üzere iki ayrı şekilde görmek mümkündür. Manyetik alan kablodan geçen akımla, elektrik alan ise gerilim ile orantılıdır. Elektrik alanları, gerilim tarafından üretilirler ve gerilim arttıkça şiddetlenirler. Elektrik alanın gücü, Volt/metre (V/m) olarak ölçülmektedir. Manyetik alan ise hareketli ve yüklü parçacıkların diğer yüklü parçacıklara uyguladığı kuvvettir. Akım boyunca dairesel ve sürekli bir manyetik alan oluşur. Manyetik Alanın büyüklüğü ve yönü akım şiddetine göre değişiklik göstermektedir. Manyetik Alan, Gauss (G) veya Tesla (T) tanımlanmaktadır. Elektrik ve manyetik alanın biyolojik yaşam üzerine etkileri konusunda birçok araştırma yapılmıştır. Bu araştırmalarda özellikle insan sağlığı üzerine olan etkilerin değerlendirilmesi 110

127 birkaç basamakta gerçekleştirilmektedir. Bu basamaklar; biyolojik etkilerin tam olarak saptanması, bu etkilerin insan sağlığını nasıl etkilediği ve frekanslarıdır. Elektrikli aletler ve enerji iletim ve dağıtım hatlarının etrafında, hem elektrik ve hem de manyetik alanlar bulunmasına rağmen, en son araştırmalar, manyetik alanların potansiyel sağlık etkileri üzerine odaklanmıştır. Bu nedenle elektrik ve manyetik alanlarla ilgili yapılan çalışmaların önemli bir bölümü kanser araştırmaları konusunda yoğunlaşmıştır. Yapılan araştırma sonuçlarına göre, bazı risk faktörleri belirlenerek, değişik etkilere göre kanser riskleri ortaya konmuştur. Örneğin, risk faktörünün 2 olması, kontrol grubuna göre iki kat daha fazla kansere yakalanma ihtimalini ortaya koymaktadır. Kanıtlanmış potansiyel risk faktörleri Tablo V de verilmiştir. Tablo V Kansere Sebebiyet Vermesi Muhtemel Faktörlerin Bağıl Riskleri Faktör (Kanser Tipi) Bağıl Risk Referans Sigara (Akciğer Kanseri)* Wyner ve Hoffman, 1982 Benzenle İlgili Çalışan İşçiler (Lösemi) Sandler ve Collman, 1987 Asbest Mesleki Temas (Akciğer Kanseri) Fraumeni ve Blot,1982 Doğum Öncesi X Işınları (Çocuk Kanseri) 2,4 Harvey ve diğerleri,1985 Çevresel Tütün Dumanı-Pasif İçicilik (Akciğer Kanseri) Fielding ve Phenow,1988 Saç Boyası (Lösemi) 1.8 Cantor et al., 1988 İletim Hatları (Çocuk Kanseri) 1,79-2,02 Wertheimer ve Leeper,1979 Savitz, Dr. Draperve diğerleri Sakarin (Mesane Kanseri) 1,5-2,6 IARC,1987 Aşırı Alkol (Ağız Kanseri) 2 1,4-2,3 3 Tuyns,1982 Elektrik İşleri (Lösemi) 1,4-1,9 Savitz ve Calle,1987 Kahve (Mesane Kanseri) 1,3-2,6 Morison ve Cole, 1987 Klorlanmış Yüzey Suyu (Mesane Kanseri) 1,3-2,3 Subcommittee on Disinfectants By-Products, Monson (1980) nisbi risk seviyelerini aşağıdaki gibi tanımlamıştır: Nisbi Risk Bağıntı Gücü 1,0-1,2 Hiç 1,2-1,5 Zayıf 1,5-3,0 Orta 3,0-10,0 Güçlü 10,0 Üstü Sonsuz Kaynak: Nero 1988, Wilson ve Cronnch 1987, Ahlborr ve arkadaşları, 2 Sebep-Sonuç ilişkisini genel olarak onayladıkları düşünülmektedir. 3 Alkol ağır sigara dumanıyla bağlı olarak ağız kanseri riskini 15,5 e kadar yükseltir. Bu tablodaki değerler, istatistiksel çalışmaların bir sonucudur. Potansiyel etkilerin birbirinden ayrılmasının çok zor olduğu ve etkilerin diğer etkileri bastırdığı veya arttırdığı tablodaki değerlerden de görülmektedir. Sonuç olarak, elektrik ve manyetik alanın insan yaşamı üzerine olan olumsuz etkileri kanıtlanmamıştır. EMA şiddeti, günlük olarak kullandığımız elektrikle çalışan ev aletlerinde de değişik düzeylerde ortaya çıkmaktadır. EMA şiddetinin, günlük olarak kullandığımız elektrikle çalışan ev aletlerindeki durumu Tablo V de verilmiştir. Tablo V Elektrikli Ev Aletlerinin Manyetik Alan Şiddetleri Kaynaktan Uzaklık 15 cm 333 cm 666 cm 1332 cm Saç Kurutma Makinesi Düşük Orta Yüksek Elektrikli Traş Makinesi Düşük Orta Yüksek Mutfak Robotu Düşük Orta Yüksek

128 Kaynaktan Uzaklık 15 cm 333 cm 666 cm 1332 cm Bulaşık Makinesi Düşük Orta Yüksek Çöp Öğütücü Düşük Orta Yüksek Mikser Düşük Orta Yüksek Mikrodalga Fırın Düşük Orta Yüksek Kaynaktan Uzaklık 15 cm 333 cm 666 cm 1332 cm Çamaşır Makinesi Düşük Orta Yüksek Elektrikli Süpürge Düşük Orta Yüksek Elektrikli Testere Düşük Orta Yüksek Matkap Düşük Orta Yüksek Kaynak: Elektrik Alanları ve Manyetik Alanlar Cilt I, Mülga TEAŞ Çevre Daire Başkanlığı Nisan 2001 Tablo IV de verilen manyetik alan şiddetlerinin insan yaşamını ne ölçüde ve nasıl etkilediği bilinmemektedir. Ancak bazı ülkelerde enerji iletim hatları için sınır değerler konularak bir güvenlik payı bırakılmak istenmiştir. Türkiye de enerji iletim hatlarından kaynaklanacak elektrik ve manyetik alanlar için tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren İyonlaştırıcı Olmayan Radyasyonun Olumsuz Etkilerinden Çevre ve Halkın Korunmasına Yönelik Alınması Gereken Tedbirlere İlişkin Yönetmelik hükümleri geçerlidir. Ayrıca 30 Kasım 2000 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe giren Elektrik Kuvvetli Akım Tesisleri Yönetmeliği-EKAT enerji iletim hatlarının yerleşim yerlerine, yollara ve tesislere olan mesafesine bazı sınırlamalar getirmiş ve hatların tesis iznini bu şartlara bağlamıştır. 380 kv gerilimli planlanan EİH güzergahı üzerinde de bu mesafelere uyulacaktır. Uluslararası Radyasyondan Korunma Birliği - Uluslararası İyonize Olmayan Radyasyon Komitesi (IRPA/INIRC) ve Dünya Sağlık Örgütü (WHO) Çevre Sağlığı Bölümü nün işbirliği ve Birleşmiş Milletler Çevre Programı nın (UNEP) desteği ile 50/60 Hz lik elektrik ve manyetik alanlar için belirtilen sınır değerler Tablo V te verilmiştir. Tablo V /60 Hz. Elektrik ve Manyetik Alanlar İçin Sınır Değerler Maruz Kalma Koşulları Elektrik Alanı (kv/m) Magnetik Alan (Gauss) Tam gün 10 5 Çalışanlar Kısa süre (2 saat/gün) Uzuvlar Halk 24 saat/gün Günde birkaç saat Kaynak: Zipse kv iletim hatları için yapılan bir başka çalışmada maksimum manyetik alan şiddeti

129 mg olarak tespit edilmiştir. Bu değer IRPA/INIRC nın belirlemiş olduğu halkın sürekli olarak maruz kalabileceği doz olan mg un altındadır. Buna göre bu proje kapsamında tesis edilecek enerji iletim hattının etkileri Tablo V.2.3.4'te verilen "Yüksek Gerilimli Elektrik İletim Tesislerinden Kaynaklı Elektrik ve Manyetik Alanlar" değerleriyle karşılaştırıldığında manyetik alan için kabul gören değerlerin altında olduğu söylenebilir. Tablo V Yüksek Gerilimli Elektrik İletim Tesislerinden Kaynaklı Elektrik ve Manyetik Alanlar (Havai Hattın Tam Altında Yer Altı Hattının Tam Üstünde TM nin Çitinde Yaklaşık Ölçüm Aralığı) Tesis Tipi Elektrik Alanı (V/m) Manyetik Alan (mg) 154 kv EİH 0, ,6 154 kv Yeraltı EİH 0,65 3,80 2,60-26,90 Kaynak: Elektrik Alanları ve Manyetik Alanlar, Mülga TEAŞ Çevre Daire Başkanlığı / TÜBİTAK Nisan 2001 EİH nın yaydığı EMA ların şiddetleri ile ilgili yapılan araştırmaların sonuçlarına göre; 154 kv luk enerji iletim hatlarının etkileri uluslararası referans standart değerlerin altında olmaktadır. Mesafeye bağlı olarak değişen EMA değeri Tablo V te verilmiştir. Tablo V Amerikan Bonneville Power Administration Firmasının Belirli Mesafelerde Göre Yaptığı EMA Ölçümleri Metre E (kv/m) B (mg) 115 kv 230 kv 500 kv 115 kv 230 kv 500 kv ,5 1, ,007 0, ,001 0,5 0,3 0, ,003 0,01 0,1 0,3 1 3 EİH den yayılan EMA mesafeye bağlı olarak azalmaktadır. Elektromanyetik alanların, kaynaktan ( 154 kv luk bir hattan) metre uzaklıkta (eksponansiyel olarak) etkisini yitirdiği bilimsel bir gerçektir. TEİAŞ Genel Müdürlüğü Çevre ve Kamulaştırma Dairesi Başkanlığınca uluslararası araştırmalar ve yayınlar dikkate alınarak hazırlanan Elektromagnetik Alan Değerlendirmeleri adlı yayında EMA nın bitkilere etkileri aşağıda sıralanmıştır kv elektrik alanı arasında sivri uçlu yapraklarda önemsiz zararlar oluşmasına neden olmakla beraber, sürgün vermede, bitkinin büyümesinde ve üretkenliğinde ters bir etki görülmemiştir. - Hat altında ve uzağında yetişen soya fasulyesi ve pirinç rekoltesinde bir farklılık saptanmamıştır. - Hat altına 12 m boyuna kadar ulaşabilecek ağaçlar ekilmiş, büyümüş bazı ağaç dallarının elektrik deşarjı ile hasar gördüğü tespit edilmiştir. Hat yanında büyüyen çalılıkların ise etkilenmediği tespit edilmiştir. - EMA tahıl ürünlerinin, sebzelerin ve çayır otlarının yetişmesini engellememiştir. 113

130 Sonuç olarak elektrik ve manyetik alan etkilerinin bitkiler üzerindeki etkileri konusunda yapılan çalışmalardan elde edinilen bulgular dikkate alındığında enerji iletim hattı çevresindeki bitkilerin büyümesi, çimlenmesi ve tahıl üretimi üzerinde etkisi olmadığı ortaya çıkmaktadır. V.2.4. Hattın Haberleşme İle İlgili Tesislere (PTT Hatları, Radyo, TV Vericileri vs.) Etkileri EİH haberleşme tesislerine etkisi korona oluşumundan kaynaklanmaktadır. Ancak bu etki haberleşme tesislerinin çalışmasını engelleyici bir etki değildir. EİH güzergah seçiminde Elektrik Kuvvetli Akım Tesisleri Yönetmeliği nde belirtilen açıklık ve yaklaşım mesafelerine uyulmaktadır. Elektrik Kuvvetli Akım Tesisleri Yönetmeliği nin 44. Maddesi nde yer alan yatay ve düşey mesafeler sınır değerleri Tablo V ve Tablo V de verilmektedir. Tablo V Güvenli Yaklaşım İçin Gerekli Düşey Mesafeler İLETKENLERİN ÜZERİNDEN GEÇTİĞİ YER DÜŞEY UZAKLIKLAR (M) Yalnızca yayaların geçebileceği yerler üzerinde trafik olmayan sular 6 Araçların geçmesine elverişli çayır tarla otlak vb. yerler 7 Araçların geçmesine elverişli köy ve şehir içi yollar 8 Şehirlerarası karayolları 9 Üzerinde trafik olan sular ve kanallar 6 Elektriksiz demiryolları 8 İletişim hatları 3,5 Elektrik hatları 2,5 Yapılar 5 Ağaçlar 3 Tablo V Güvenli Yaklaşım İçin Gerekli Yatay Mesafeler TESİS TESİSİN KENARINA OLAN YATAY UZAKLIK Demiryolu ve Karayolu Direğin toprak üstü tüm boyu +2 ya da karayolu ve demiryolu istimlak sınırı dışı (bu değerlerden en büyük olanı) Ağaçlar 3 Binalar 4 V.2.5. Orman Alanlarına Olabilecek Etki ve Bu Etkilere Karşı Alınacak Tedbirlerin Tanımlanması, Orman Yangınlarına Karşı Alınacak Önlemler Bitkisel Toprak ile Ekonomik Değeri Olmayan Hafriyet Malzemelerinin Ayrı Ayrı Depolanması, (Projenin Orman Alanından Geçen Bölümünde Direk Sayısının Girilmesi Proje güzergahının orman sayılan alanlardan geçen bölümleri için arazinin topoğrafik yapısınada bağlı olarak ağaç kesimi ve tıraşlama işlemleri yapılması söz konusu olacaktır. EİH nin 7 km lik kısmı orman alanlarından geçmektedir. Güzergahın geçtiği 7 km lik orman alanı boyunca yaklaşık ,00m 2 orman alanı kullanılacak olup bu alanlar üzerine 40 ı taşıyıcı 16 sı durdurucu olamak üzere toplam 56 adet direk dikilmesi öngörülmektedir. Bu alan üzerinde yaklaşık 3520 adet orman ağaç ve ağaççığının kesileceği öngörülmekte olup orman alanları üzerine en büyük etki ağaç ve ağaççıkların kesilmesi olacaktır. Projenin inşaat ve işletme döneminde orman yangınlarını önlemek için gerekli tüm tedbirler alınacaktır. Doğal afet ve kaza sonucunda hattın kopması durumunda; hat koruma roleleri devreye girerek hatta meydana gelen dengesizliği ortadan kaldıracak ve hattaki enerjiyi kesecektir. Kısaca kopan tel yere düşmeden önce üzerindeki enerjiyi kaybedecektir. Bu da orman ve üzerinde ürün bulunan tarım arazilerinde doğabilecek muhtemel yangınları 114

131 önleyecektir. EİH yapımı çalışmaları sırasında çalışılacak personele orman yangınları ve sebepleri konusunda eğitim verilecek. Yangını önlemek için (ateş yakılmaması ve izmarit atılmaması vb.) konularda personel uyarılacak, 177 Orman Yangınları İhbar hattı personele öğretilecek ve gerekli görülmesi halinde yangın ikaz levhaları dikilecektir. Çalışmalar sırasında kesilecek ağaçlardan oluşan kesim artıkları (dal, yaprak, ekonomik değeri olmayan ürün vb) alanda bırakılmayacak, gerekli görülmesi halinde ölü örtü (yaprak ve bitki kalıntısı) ve diri örtü (çalılar, sürünücüler, yıllık ve çok yıllık otsu bitkiler) temizliği yapılacaktır. EİH nin işletme aşamasında 50 m lik koridor içinde 6 ayda bir bakım yapılacaktır. Peryodik bakım sırasında tellere temas edecek ağaçlar periyodik bakımlar sırasında tespit edilerek budanacak, gerektiği takdirde tıraşlama kesimi yapılarak alan boşaltılacaktır. Kesim sonrası alanda kesim artıkları (dal, yaprak, ekonomik değeri olmayan ürün vb) bırakılmayacak, gerekli görülmesi halinde ölü örtü (yaprak ve bitki kalıntısı) ve diri örtü (çalılar, sürünücüler, yıllık ve çok yıllık otsu bitkiler) temizliği yapılacaktır. Daha önce tesis edilen EİH lerde cam izolatörler kullanırken, kırılan cam izolatörlerin yere düşmesi ve güneş altında mercek etkisi yaratarak ölü ve diri örtünün tutuşması gibi olumsuz etkilerin yaşanmaması için silikon izolatörler kullanılmasına dikkat edilecektir. İşletme aşamasında hattın periyodik bakımı en az 6 ayda bir yapılacaktır. Faaliyetin arazi hazırlığı ve inşaat aşamasında bitki türleri için kalıcı sayılabilecek tek olumsuz etki direk ayaklarının isabet edeceği kısımlarda bitkisel toprak örtüsünün sıyrılmasından dolayı biyomas kaybının oluşmasıdır. Ancak, faaliyetin inşaat aşamasının tamamlanmasından sonra bitkisel toprak üzerinde yer alan bitki örtüsü, bitkisel toprakta mevcut olan tohum, rizom, soğan vb. vejetatif organları vasıtasıyla tekrar önceki mevcut örtüyü oluşturacaktır. Bitkisel toprağın sıyırılması işlemi yalnızca mekanik yollarla yapılacak ve kesinlikle herbisit ve benzeri kullanılmayacaktır. Bitki örtüsünün yakılarak uzaklaştırılması kesinlikle söz konusu olmayacaktır. Direk ayakları için temel çukurları kazılması sırasında üst toprak sıyrılılarak uygun bir yerde depolanacak ve alt toprak da yaklaşık 3 m derinliğinde kazılıp yine ayrı bir yerde toplanacaktır. Proje kapsamında açığa çıkacak kazı fazlası malzeme orman alanlarına depolanmayacaktır. Proje kapsamında tesis edilecek direklerin boylarının arazi yapısının durumuna göre bazı değişiklikler göstermekle birlikte 30 m olacağı kabul edilmektedir. EİH nın hemen altında kalan ağaçların periyodik olarak tepe sürgünleri kesilerek dikey büyümesi önlenecek ve traşlanarak sahadan uzaklaştırılmayan bu ağaçların yatay yönde büyümeleri sağlanacaktır. Böylelikle güzergahtaki ağaç varlığı olası yangın tehlikesine karşı korunmuş olacaktır. EİH güzergahı boyunca inşaat alanının mümkün olduğunca daraltılmasına ve direklerin en az ağaç kesimini gerektirecek şekilde yerleştirilmesine özen gösterilecektir. Bununla birlikte güzergah boyunca olumsuz etkileneceği düşünülen türlere rastlanması durumunda ilgili kurum ve kuruluşlara bildirilecek ve bu kurum ve kuruluşların görüşleri doğrultusunda bu türlerin sahadan tekniğine uygun olarak sökülüp, uygun yerlere yeniden dikilmesi sağlanacaktır. EİH nın inşaat ve işletme aşamalarında yangın olasılığını azaltmak için gerekli önlemler 115

132 alınacak olup, bu doğrultuda aşağıdaki hususlara dikkat edilecektir: EİH nın topraklama işlemi TEİAŞ Genel Müdürlüğü nün Montaj Teknik Şartnamesi ve Elektrik Tesislerinde Topraklamalar Yönetmeliği nde belirlenen esaslara göre yapılacaktır. EİH nın bütün bölümleri aşırı akım yüklenmelerinde, kısa devre akımının kesilmesine, yangın çıkmasına ya da tesislerin başka zararlara uğramasına engel olacak şekilde düzenlenip, boyutlandırılacaktır. Hattın inşaat çalışmaları sırasında iş makineleri ve öteki araçların manevra edebilmesi ve hatların kopması ihtimalleri göz önünde bulundurulacaktır. EİH da yangınlara sebebiyet veren en önemli etkenler bakımı yapılmamış hatlar ve arızalardır. Bu sebeple hattın bakım çalışmaları düzenli olarak yapılacak olup, direklere ya da tellere yaklaşarak tehlike oluşturan tüm bitkiler budanacak ve tel altlarında kurumuş ot ve benzeri yüzey örtüsü kaldırılarak olası yangın ihtimalleri engellenecektir. Muhtemel bir yangın durumunda öncelikli olarak enerji kesilecek ve ardından söndürme çalışmaları yapılacaktır. V.2.6. Hattın bölgedeki Sulak Alanlara Etkileri, ( Proje Alanı İçindeki Mevcut Olan Dere Yatakları Korunmalı, Bu Dere Yataklarına Hiçbir Şekilde Müdahele Yapılmayacağının Taahhüdü) Proje güzergahı ve inceleme alanı içerisinde yer alan yüzeysel suların, çalışmalardan olumsuz şekilde etkilenmemesi beklenmektedir. Proje kapsamında, söz konusu yüzey sulara herhangi bir müdahalede bulunulmayacak ve hafriyat malzemesi atılmayacaktır. Proje güzergahı boyunca başlıca akarsular Kura Nehri ve Olur Çayıdır. EİH güzergahı 8 ve 9 nolu some direkleri arasında Kura Nehri 13-14, nolu some direkleri arasında Olur Çayı üzerinden atlama yapmaktadır. EİH güzergahı boyunca tespit edilen diğer dereler V.1.17 başlığında detaylandırılmıştır. Proje güzergahı ve inceleme alanı içerisinde yer alan yüzeysel suların, çalışmalardan olumsuz şekilde etkilenmemesi beklenmektedir. Proje kapsamında, söz konusu yüzey sulara herhangi bir müdahalede bulunulmayacak ve hafriyat malzemesi atılmayacaktır. Sulak alanlarla ilgili tarih ve sayılı resmi gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği hükümleri kapsamında yatırıma başlanmadan önce Sulak Alan Faaliyet İzin Belgesi alınacaktır. V.2.7. Diğer Faaliyetler Bu bölümde incelenecek başka bir husus bulunmamaktadır. V.3. Projenin Çevresel Fayda Maliyet Analizi Tesis edilecek enerji iletim tesisinin yapımı ile ihtiyaç duyulan enerji kesintisiz bir şekilde sağlanacağından, bölge ve Türkiye ekonomisini olumlu bir şekilde etkileyecektir. 116

133 Projenin inşaat aşamasında güzergah boyunca gürültü, toz, arazi kullanımındaki değişiklik ve habitat kaybı sebebiyle kısa süreli olumsuz etkiler beklenmektedir. Bu olumsuz etkilere karşı alınacak önlemler bölüm III te ayrıntılı bir şekilde verilmiştir. Çevresel Etki Değerlendirmesinin temelinde bulunan ve doğuş noktası olan Çevresel fayda maliyet analizinin daha iyi kavranabilmesi için hazırlanan Tablo V.3.1 aşağıda verilmiştir. Tablo V.3.1. Çevresel Fayda/Maliyet Analizi DEĞERLENDİRME UNSURLARI MEVCU T ENERJİ ÖNERİLEN PROJE AÇIKLAMALAR + : DİĞERİNE GÖRE AVANTAJLI - : DİĞERİNE GÖRE YETERSİZ/DEZAVANTAJLI X : DİĞERİ İLE AYNI Enerji - + Önerilen proje ile enerji temini ve sürekliliği sağlanacaktır. Ekonomi - + Önerilen proje ile endüstriyel üretim artacak çeşitli sanayi kollarında gelişme olacaktır. İşletme Gideri - + Önerilen projenin işletme döneminde periyodik bakımlar dışında herhangi bir işletme gideri söz konusu değildir. Çevresel Faktörler + - Önerilen projenin inşaat aşamasında kabul edilebilir sınırlarda hava ve gürültü kirliliği oluşacaktır. İnşaat aşamasında bir miktar biyomas kaybı olacaktır. 117

134 BÖLÜM VI İŞLETME FAALİYETE KAPANDIKTAN SONRA OLABİLECEK VE SÜREN ETKİLER VE BU ETKİLERE KARŞI ALINACAK ÖNLEMLER 118

135 BÖLÜM VI: İŞLETME FAALİYETE KAPANDIKTAN SONRA OLABİLECEK VE SÜREN ETKİLER VE BU ETKİLERE KARŞI ALINACAK ÖNLEMLER VI.1. Arazi Islahı Projenin ekonomik ömrü bittikten sonra; o günkü ihtiyaçlar göz önünde bulundurularak hattın yenilenmesi durumu söz konusu olursa yenilenecek, hattın yer değiştirmesi veya yer altı kablolu hale gelmesi durumunda ise mevcut direkler TEİAŞ Genel Müdürlüğü tarafından yerlerinden alınacak ve TEİAŞ Genel Müdürlüğü ne ait depolarda yeniden değerlendirilmek üzere muhafaza edilecektir. Kullanılamaz durumda olanlar ise hurda olarak lisanslı firmalara verilecektir. Direk ayaklarının bulunduğu beton kalıpların kırılmasından dolayı oluşacak inşaat atıklarının en yakın belediye veya lisanslı bir inşaat atıkları geri dönüşüm ve/veya bertaraf tesisi tarafından alınması sağlanacaktır. Direklerin sökülmesi için direk ayaklarının kazılmaya başlamasından önce üstte bulunan bitkisel toprak sıyrılacak ve kenarda biriktirilecektir. Daha sonra beton kalıplar çıkarılacak ve bunların çıkarılmasından oluşan boşluklar satın alınacak agrega veya kayaç malzeme ile doldurulacaktır. Bu malzemenin üstüne bitkisel toprak altındaki toprak ilave edilecek ve en üste de bitkisel toprak düzgün bir şekilde serilecektir. Hattın yer değiştirmesi veya hattın kaldırılması durumunda, arazi terk edilmeden önce; yukarıda açıklanan şekilde arazi ıslah çalışmaları yapılacak ve arazi düzenlenerek etraftaki mevcut topografya ile uyumlu hale getirilerek restorasyon çalışması yapılacaktır. Böylece yeni projelere ve planlamalara uygun hale dönüştürülecektir. VI.2. Diğer Çalışmalar Bu konuda belirtilecek başka bir husus bulunmamaktadır. 119

136 BÖLÜM VII PROJENİN ALTERNATİFLERİ 120

137 BÖLÜM VII: PROJENİN ALTERNATİFLERİ (Bu Bölümde Yer Seçimi, Teknoloji ve Alınacak Önlemlerin Alternatiflerin Karşılaştırılması Yapılacak ve Tercih Sıralaması Yapılacaktır.) Güzergah alternatifi EİH güzergahına proje bölgesinde yapılan detaylı çalışmalar sonucunda, toplanan bilgiler (işletme bakım kolaylığı, ekonomiklik, harita, plan, koruma bölgeleri, ormani diğer kurumlara ait projeler, arazi durumu vb.) doğrultusunda, son şekli verilmiştir. Proje güzergahı Bölüm I de de açıklandığı gibi farklı planlamıştı. Ancak ÇED Sürecinde ilgili orman idaresinden ve Ardahan İl Özel İdaresinden gelen görüşler doğrultusunda değişiklik yapılarak son şekli verilmiştir. Bu nedenle peroje için en iyi ve en ekonomik güzergah seçilmiş olup güzergahın başka bir altenatifi bulunmamaktadır. Teknoloji alternatifi Söz konusu proje kapsamında tesis edilecek EİH için 2 alternatif teknoloji bulunmaktadır. Bunlar yeraltı kabloları ve havai hatlardır. Yer altı kabloları yerleşimin yoğun olduğu ve imarlı yerlerde tercih edilmekte olup, havai hatlara nazaran çok daha maliyetli olmaktadır. Çevre koruma konusunda bazı hususlarda havai hatlara nazaran daha uygun olan yer altı hatları, arazi kullanımı, hafriyat işlemleri ve elektromanyetik alanın dağılımı gibi konularda daha problemli olmaktadır. 154 kv Ardahan- Olur EİH genellikle imar görmemiş yerleşim yerlerine uzak olan tarım, orman, mera vb. alanlardan geçtiğinden ve daha ekonomik olduğundan havai hat olarak tesis edilmesi tercih edilmiştir. 121

138 BÖLÜM VIII İZLEME PROGRAMI 122

139 BÖLÜM VIII: İZLEME PROGRAMI VIII.1 Faaliyetin İnşaatı İçin Önerilen İzleme Programı, Faaliyetin İşletmesi ve İşletme Sonrası İçin Önerilen İzleme Programı ve Acil Müdahale Planı (Doğal Afetler Riski İçin Ne Gibi Önlemler Alınacağı) tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Yeterlilik Tebliği nde belirtildiği üzere raporda belirtilen tüm hususlar Çevre ve Şehircilik Bakanlığı na düzenli olarak hazırlanacak izleme formları sunulacaktır. Projenin tesis öncesi, tesis aşaması, işletme aşaması ve işletme sonrası aşamalarında yapılacaklar için hazırlanmış izleme programı Tablo VIII.1.1 de verilmiştir. 123

140 Tablo VIII.1.1. İzleme Programı (EİH) AŞAMA KONU İZLENECEK PARAMETRELE R NEDİR? PARAMETRELER NERELERDE İZLENECEK? PARAMETRELER NASIL İZLENECEK/ İZLEME EKİPMANLARINI N ÇEŞİTLERİ? PARAMETRELER NE ZAMAN İZLENECEK- ÖLÇÜMLERİN SIKLIĞI /SÜREKLİ ÖLÇÜM? PARAMETRELER NEDEN İZLENECEK? MALİYET KONTROL EDEN KURUM BAŞLANGIÇ TARİHİ BİTİŞ TARİHİ Kültürel ve tarihi değerler Proje alanında rastlanabilecek yeni kültür varlıkları Hat güzergahı boyunca Görsel izlemele Kültür varlığına rastlanılması durumunda Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yetkilileri tarafından izlenecektir Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu na uyumun sağlanması Herhangi bir kültür varlığına zarar verilmemesi durumunda yüksek değil İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü İnşaat çalışmalarının başlaması İnşaat çalışmalarının tamamlanması TESİS (İNŞAAT) Toz - partikül madde Hafriyat ve inşaat makinelerinin hareketinden ve egzozundan kaynaklanacak toz Halkın şikayetleri Hat güzergahı boyunca Görsel izlemeler Yakın yerleşimlerde yapılacak görüşmeler Hafriyat sırasında / inşaatın yoğun olduğu zamanlarda haftalık/ şikayet üzerine Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği Ek maliyet yok (Proje bütçesi kapsamında) TEİAŞ 15. İletim Tesis ve İşletme Grup Md. İl Çevre ve Şehircilik Müdürlüğü İnşaat çalışmalarının başlaması İnşaat çalışmalarının tamamlanması Gürültü Halkın şikayetleri Gürültü seviyesi (dba) İnşaat alanında Yakın yerleşimlerde yapılacak görüşmeler Gürültü ölçer (ses düzey ölçer cihazı) ile gürültü seviyesi ölçümü Haftalık görsel izlemeler Halkın şikayetleri üzerine Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği Yüksek değil TEİAŞ 15. İletim Tesis ve İşletme Grup Md. İl Çevre ve Şehircilik Müdürlüğü İnşaat çalışmalarının başlaması İnşaat çalışmalarının tamamlanması 124

141 AŞAMA KONU İZLENECEK PARAMETRELE R NEDİR? PARAMETRELER NERELERDE İZLENECEK? PARAMETRELER NASIL İZLENECEK/ İZLEME EKİPMANLARINI N ÇEŞİTLERİ? PARAMETRELER NE ZAMAN İZLENECEK- ÖLÇÜMLERİN SIKLIĞI /SÜREKLİ ÖLÇÜM? PARAMETRELER NEDEN İZLENECEK? MALİYET KONTROL EDEN KURUM BAŞLANGIÇ TARİHİ BİTİŞ TARİHİ Şantiyelerden kaynaklanacak atıksu Hat güzergahı boyunca kirlilik, koku Hat güzergahı Görsel (Atıksuların izin verilmeyen alanlara deşarj edilip edilmediğinin, atıksuyun kanalizasyon sistemine bağlanarak deşarj edilip edilmediğinin belgelerle, görsel olarak izlenmesi) Haftalık (ani kontroller) Su Kirliliği Kontrolü ve Toprak Kirliliğinin Kontrolü ve Noktasal Kaynaklı Kirlenmiş Sahalara Dair Yönetmeliğe uyumun sağlanması Ek maliyet yok (Proje bütçesi kapsamında) TEİAŞ 15. İletim Tesis ve İşletme Grup Md. Belediye İnşaat çalışmalarının başlaması İnşaat çalışmalarının tamamlanması İnşaat alanlarından ve şantiyeden kaynaklanacak atıklar (hafriyat, evsel, katı ve tehlikeli atıklar) Depolama ve inşaat koşulları İnşaat ve şantiye alanlarında ve döküm sahasında Görsel Haftalık (ani kontroller) Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği, Toprak Kirliğinin Kontrolü ve Noktasal Kaynaklı Kirlenmiş Sahalara Dair Yönetmelik, Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği, hafriyat toprağı, inşaat ve yıkıntı atıklarının kontrolü yönetmetmeliği ve Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği ne uyumun sağlanması Ek maliyet yok (Proje bütçesi kapsamında) TEİAŞ Yüklenici Belediye 15. İletim Tesis ve İşletme Grup Md. İl Çevre ve şehircilik Müdürlüğü İnşaat çalışmalarının başlaması İnşaat çalışmalarının tamamlanması TESİS (İNŞAAT) Toprak kullanımı Üst toprağın sıyrılması/depolanm ası/serilmesi Hat güzergahı (tarım alanları) Görsel Haftalık (Hattın tarım arazilerinden geçtiği sırada) Toprak Kirliğinin Kontrolü ve Noktasal Kaynaklı Kirlenmiş Sahalara Dair Yönetmeliği ne uyumun sağlanması Ek maliyet yok (Proje bütçesi kapsamında) TEİAŞ 15. İletim Tesis ve İşletme Grup Md. İnşaat çalışmalarının başlaması İnşaat çalışmalarının tamamlanması 125

142 AŞAMA KONU İZLENECEK PARAMETRELE R NEDİR? PARAMETRELER NERELERDE İZLENECEK? PARAMETRELER NASIL İZLENECEK/ İZLEME EKİPMANLARINI N ÇEŞİTLERİ? PARAMETRELER NE ZAMAN İZLENECEK- ÖLÇÜMLERİN SIKLIĞI /SÜREKLİ ÖLÇÜM? PARAMETRELER NEDEN İZLENECEK? MALİYET KONTROL EDEN KURUM BAŞLANGIÇ TARİHİ BİTİŞ TARİHİ Araç Parkından kaynaklanacak atıklar Atık yağlar, aküler, ömrünü tamamlamış lastikler ve hurda araç malzemesi Araç parkında Araç muayene belgelerinin incelenmesi ve kontrolü Arıza veya periyodik bakım sırasında Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği, Atık Yağların kontrolü, Atık Pil ve Akümülatörlerin Kontrolü, Ömrünü Tamamlamış Lastiklerin Konrolü Yönetmeliliklerine uygun olarak bertarafının sağlanması Lisanslı bir geri kazanım tesisine bağlı olarak değişmekle birlikte yüksek değil Yüklenici İnşaat çalışmalarının başlaması İnşaat çalışmalarının tamamlanması Sağlık ve güvenlik eğitimine ait belgeler TESİS (İNŞAAT) Sağlık ve güvenlik Eğitim katılım belgeleri İnşaat alanında işçiler tarafından kullanılan güvenlik ekipmanları (baret, eldiven, ayakkabı, güvenlik kemeri, vb.) İnşaat alanlarında Görsel Her iş aşaması başında Günlük İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği ne uyumun sağlanması Ek maliyet yok (Proje bütçesi kapsamında) TEİAŞ 15. İletim Tesis ve İşletme Grup Md. İnşaat çalışmalarının başlaması İnşaat çalışmalarının tamamlanması Uyarı levhaları, şeritler Peyzaj Atıklar (katı, sıvı, tehlikeli vb.) Kazılan yollar/alanlar/ servis yolları Hat güzergahı Görsel Şantiyenin kapatılması sırasında Çevre kanunu ve yönetmeliklere uyumu sağlamak Ek maliyet yok (Proje bütçesi kapsamında) TEİAŞ 15. İletim Tesis ve İşletme Grup Md. İnşaat çalışmalarının tamamlanması Hattın işletmeye alınması 126

143 AŞAMA KONU İZLENECEK PARAMETRELE R NEDİR? PARAMETRELER NERELERDE İZLENECEK? PARAMETRELER NASIL İZLENECEK/ İZLEME EKİPMANLARINI N ÇEŞİTLERİ? PARAMETRELER NE ZAMAN İZLENECEK- ÖLÇÜMLERİN SIKLIĞI /SÜREKLİ ÖLÇÜM? PARAMETRELER NEDEN İZLENECEK? MALİYET KONTROL EDEN KURUM BAŞLANGIÇ TARİHİ BİTİŞ TARİHİ Elektro- Manyetik Alanlar (EMA) Güvenli yaklaşım mesafeleri (iletim hatları) Halkın şikayeti Hat güzergahında Görsel izlemeler Yakın yerleşim yerlerinde oturanlarla yapılacak görüşmeler EMA ölçümü (EMA ölçer ile) İşletmeye alınmadan önce 1 kere Şikayet olması durumunda İyonlaştırıcı Olmayan Radyasyonun Olumsuz Etkilerinden Çevre ve Halkın Sağlağının Korunmasına Yönelik Alınması Gereken Tedbirlere İlişkin Yönetmeliğe uyumun sağlanması Yüksek değil TEİAŞ 15. İletim Tesis ve İşletme Grup Md. Hattın işletmeye alınması Hattın ekonomik ömrünü tamamlaması İŞLETME Sağlık ve güvenlik Teknik eğitim (İşletme ve bakım) Koruyucu ekipman ve giysiler (çalışanlar tarafından kullanılıp kullanılmadığı) Hat güzergahı/ bağlantı noktaları Görsel Arıza olması durumunda (bakımonarım sırasında) İş Sağlığı ve Güvenliği ile ilgili tüm yönetmeliklere uyumun sağlanması Ek maliyet yok (İşletme bütçesi kapsamında) TEİAŞ 15. İletim Tesis ve İşletme Grup Md. Hattın işletmeye alınması Hattın ekonomik ömrünü tamamlaması İkaz levhaları/balon ikaz küreleri İşletmeye alınmadan önce 1 kere Katı-sıvı ve tehlikeli atıklar Atıkların toplanma ve bertaraf şekli İşletme depoları Hat güzergahı Görsel izlemeler Haftalık Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği ve Toprak Kirliğinin Kontrolü ve Noktasal Kaynaklı Kirlenmiş Sahalara Dair Yönetmelik, Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği ve Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği ne uyumun sağlanması Ek maliyet yok (İşletme bütçesi kapsamında) TEIAŞ 15. İletim Tesis ve İşletme Grup Md. Hattın işletmeye alınması Hattın ekonomik ömrünü tamamlaması 127

144 AŞAMA KONU İZLENECEK PARAMETRELE R NEDİR? PARAMETRELER NERELERDE İZLENECEK? PARAMETRELER NASIL İZLENECEK/ İZLEME EKİPMANLARINI N ÇEŞİTLERİ? PARAMETRELER NE ZAMAN İZLENECEK- ÖLÇÜMLERİN SIKLIĞI /SÜREKLİ ÖLÇÜM? PARAMETRELER NEDEN İZLENECEK? MALİYET KONTROL EDEN KURUM BAŞLANGIÇ TARİHİ BİTİŞ TARİHİ Yangın riskini önlemek Yangın riski Röle ikaz sinyalleri Hatta gevşeklik, malzeme bozukluğu/arızası Hat güzergahı Görsel Cihazla (Termovizyon) Altı aylık/yıllık Bakım, kontrol ve arıza esnasında Elektrik Kuvvetli Akım Tesisleri Yönetmeliğinde belirlenen yangın güvenliği esaslarına uyulması,bozulan, yıpranan bölümlerin onarımı, kaza riskini azaltmak ve kesintileri önleyebilmek için uyumu sağlamak Ek maliyet yok (İşletme bütçesi kapsamında) TEİAŞ 15. İletim Tesis ve İşletme Grup Md. Hattın işletmeye alınması Hattın ekonomik ömrünü tamamlaması 128

145 Projenin tesis ve işletme dönemlerinde iş sağlığı ve güvenliği konusunda acil önlemlerin belirlendiği iş sağlığı ve güvenliği planı oluşturulacaktır. Acil Müdahale Planları (AMP) en önemli amacı, acil durumlarda kimin hangi görevleri üstelenerek gerekli önlemlerin alınacağının belirlenmesidir. Projenin tesisinden işletme sürecinin sona ermesine kadar geçen sürede proje alanında meydana gelebilecek parlama, patlama vb. acil durumlarda çalışanların ve çevre halkının uyarılması için alınacak önlemleri içermektedir. Hazırlanacak AMP ile proje alanında bulunan tüm personelin ve ekipmanların acil duruma ne şekilde müdahale edecekleri ve hangi noktalara park edecekleri dikkatlice belirlenecektir. AMP Doğal afet durumunda hatta meydana gelebilecek dengesizlik durumunda röleler otomatik olarak devreye girerek enerji kesilecektir. İlgili Grup Müdürlükleri Bakım ve İşletme ekiplerine haber verilecek. Afet sonrası enerji iletim hattı bakım çalışmaları tamamlanacak, arızalanan malzeme değiştirildikten sonra enerji verilecektir. TEİAŞ tan kaynaklı enerji iletim hattı altında meydana gelen zarar ziyan durum tespiti yapılarak, ilgililere bedelleri ödenecektir. VIII.2. ÇED Olumlu Belgesinin Verilmesi Durumunda, Yeterlik Tebliği nde Yeterlilik Belgesi Alan Kurum/Kuruluşların Yükümlülükleri Başlığının Dördüncü Maddesinde Yer Alan Hususların Gerçekleştirilmesi ile İlgili Program Projenin inşaat işletme ve işletme sonrası aşamaları için önerilen izleme programı Bölüm VII.1 de verilmiştir. Proje ile ilgili ÇED Olumlu Belgesi nin alınması durumunda; Nihai ÇED Raporu nda belirtilen yatırımın başlangıç ve inşaat dönemlerine ait (yatırımın işletmeye geçişine kadar) taahhütlerin yerine getirilip getirilmediği incelemek üzere; Yeterlik Tebliği Ek-4 te yer alan ÇED Raporlarında Verilen Taahhütlere Ait Yatırımın İnşaat Dönemi İzleme-Kontrol Formu Çevre ve Şehircilik Bakanlığı nın belirlediği periyotlarda yerinde yapılacak tetkikler sonucu doldurularak T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ve Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü ne iletilecektir. 129

146 BÖLÜM IX HALKIN KATILIMI 130

147 BÖLÜM IX: HALKIN KATILIMI (Projeden Etkilenmesi Muhtemel Yöre Halkının Nasıl ve Hangi Yöntemlerle Bilgilendirildiği, Proje ile İlgili Halkın Görüşlerinin ve Konu ile İlgili Açıklamaların ÇED Raporuna Yansıtılması) ÇED Yönetmeliği kapsamında yapılması gereken Halkın Katılımı Toplantıları tarihinde saat te Ardahan ili, Ardahan Halk Eğitim Merkezi Müdürlüğü Toplantı Salonunda, tarihinde saat de ise Erzurum ili Olur ilçesi Olur TOKİ Yatılı Bölge Ortaokulu Toplantı Salonunda gerçekleştirilmiştir. Halkın Katılımı Toplantıları için duyuru metinleri yerel düzeyde tarihinde Erzurum ili Yeni Kuşak Gazetesinde, Ardahan ili Ardahan Haber Gazetesinde, ulusal düzeyde ise tarihinde Akşam Gazetesinde yayımlanmıştır. Bunun yanı sıra İlçe Kaymakamlıkları, İlçe Belediyeleri ve inceleme koridoru içerisinde kalan köy muhtarlıklarına yazı ile proje ilişkin duyuru metinleri ve tanıtım kitapçıkları gönderilerek, ilan panolarında asılmaları sağlanmıştır. Ayrıca Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğünce de duyurular gerçekleştirilmiştir. Toplantılara; Ardahan ve Erzurum Çevre ve Şehircilik İl Müdürlükleri, raporu hazırlayan kuruluş olarak TEİAŞ Genel Müdürlüğü'nden ve TEİAŞ 15. İletim Tesis ve İşletme Grup Müdürlüğü yetkililerle birlikte, bazı kamu kurum ve kuruluşların temsilcilikleri, hat güzergâhı civarındaki yöre halkı ve köy muhtarlarının katılımı sağlanmıştır. Toplantılarda katılımcılara; proje konusu EİH ile ilgili açıklamaların yer aldığı Halkın Katılımı Toplantı Broşürleri dağıtılmış, projeksiyon ile görsel bir sunum yapılan toplantıda proje hakkında detay bilgiler verilmiş ve yöneltilen sorular cevaplandırılmıştır. Toplantı kapsamında halk tarafından ağırlıklı olarak kamulaştırma, EİH nin yer seçiminin nasıl belirlendiği, kamulaştırma, orman alanları ve tarım alanları dışından geçilip geçilemeyeceği, Yalnızçam Kış Sporları Tesisine olan etkisi ve zarar ziyan durumunun karşılanıp karşılanmayacağı ile ilgili sorular sorulmuştur. Sorulan sorulara aydınlatıcı bir şekilde cevap verilmiştir. Toplantıya ait dağıtılan tanıtım kitapçıkları, gazeteler ve tutanak ve resimler Ek-12 de verilmiştir. 131

148 BÖLÜM X YUKARIDAKİ BAŞLIKLAR ALTINDA VERİLEN BİLGİLERİN TEKNİK OLMAYAN BİR ÖZETİ

149 BÖLÜM X: YUKARIDAKİ BAŞLIKLAR ALTINDA VERİLEN BİLGİLERİN TEKNİK OLMAYAN BİR ÖZETİ (Projenin İnşaat ve İşletme Aşamalarında Yapılması Planlanan Tüm Çalışmaların ve Çevresel Etkiler için Alınması Öngörülen Tüm Önlemlerin, Mümkün Olduğunca Basit, Teknik Terim İçermeyecek Şekilde ve Halkın Anlayabileceği Sadelikte Anlatılması) TEİAŞ Genel Müdürlüğü tarafından Ardahan ili Merkez ve Göle ilçeleri ile Erzurum ili Olur ilçesi sınırları dahilinde tesisi planlanan 154 kv gerilimli, 1272 MCM iletkenli, yaklaşık 63 km uzunluğunda EİH tesisi ve işletilmesi planlanmaktadır. Yatırım tamamen devlet yatırımı olup özel firma yatırımı değildir. Proje kapsamında EİH için 193 adet direk dikileceği ve Projenin ekonomik ömrünün 30 yıl olacağı öngörülmektedir. EİH kapsamında sadece direk ayakları için kullanılacak alanda inşaat yapılması söz konusudur. Bu alanlar arazinin vasfına göre (ziraat, orman, mera, çayır, hazine vb.) kamulaştırılacak, izin alınacak, tahsis amacı değişikliği yapılacak olup tel altlarında kalankısım ise orman alanları hariç irtifak (geçiş) hakkı kamulaştırması yapılacaktır. Proje kapsamında olabilecek olası çevresel etkiler arazi kullanımı, katı atıklar, sıvı atıklar, gürültü, emisyon ve EMA dır. Arazi kullanımında; Direk ayakları çukurları açılması sırasında üst toprak sıyrılacak, direk tesis edildikten sonra tekrar yüzeye serilecektir. Hafriyat işlemleri sırasında çıkacak malzeme dolgu işlemlerinde kullanılacak, hafriyat atığı oluşmayacaktır. Toprak yüzeye hiçbir şekilde katı ve sıvı atık deşarj edilmeyecektir. Özellikle su kenarlarına çöp ve atık depolama yapılmayacaktır. Hiçbir şekilde herbisit kullanılmayacaktır. Hattın tesisinden kaynaklanacak her türlü zarar ve ziyan karşılanacaktır. Hususlarına dikkat edilecektir. Katı atıklardan geri dönüşümü mümkün olanlar ayrı ayrı toplanacak ve lisans almış firmalar ile geri dönüşümü sağlanacaktır. Geri dönüşümü mümkün olmayan evsel atıklar ise belediye tarafından bertaraf edilecektir. İnşaat ve işletme aşamalarında personelden kaynaklı atık sular varsa mevcut kanalizasyon sistemine yoksa yapılacak sızdırmaz fosseptik çukurlarda biriktirilecek, biriken atık sular vidanjörler ile çekildikten sonra atık su toplama sistemine verilecektir. Atık sular hiçbir şekilde yeraltı ve yerüstü su kaynaklarına boşaltılmayacaktır. Projenin inşaat ve işletme aşamalarında meydana gelebilecek gürültü için sınır değerlere uyulacaktır. İnşaat aşamasında minimum sayıda ve yeni araçların kullanılmasına özen gösterilecektir. 133

150 Projenin inşaat aşamasında kazı ve dolgu işlemlerinden dolayı toz emisyonu oluşması beklenmektedir. Tozuma durumunda gerekli hallerde sulama yapılacaktır. Boşaltma savurma şeklinde yapılmayacak, taşıma esnasında hafriyat kamyonlarının üzeri branda ile örtülecektir. İşletme aşamasında oluşacak EMA için ise güzergâh yerleşim alanlarına uzak geçirilecek, uluslararası sınır değerlerin altında kalması sağlanacaktır. Projenin işletmeye alınması ile birlikte direklerin üzerlerine uyarıcı ikaz levhaları, kuş kovanlar ve EİH üzerine ikaz küreleri asılarak muhtemel kazaların önlenmesi sağlanacaktır. EİH nin inşaatı sırasında niteliksiz personel yöreden temin edilecek olup kısa ve az sürelide olsa yöre halkına katkısı olacaktır. 134

151 BÖLÜM XI SONUÇLAR 135

152 BÖLÜM XI: SONUÇLAR (Yapılan Tüm Açıklamaların Özeti, Projenin Önemli Çevresel Etkilerinin Sıralandığı ve Projenin Gerçekleşmesi Halinde Olumsuz Çevresel Etkilerin Önlenmesinde Ne Ölçüde Başarı Sağlanabileceğinin Belirtildiği Genel Bir Değerlendirme, Proje Kapsamında Alternatifler Arası Seçimler ve Bu Seçimlerin Nedenleri) TEİAŞ Genel Müdürlüğü tarafından Ardahan ili Merkez ve Göle ilçeleri ile Erzurum ili Olur ilçesi sınırları dahilinde tesisi planlanan 154 kv gerilimli, 1272 MCM iletkenli, yaklaşık 63 km uzunluğunda EİH tesisi ve işletilmesi planlanmaktadır. Yapılması planlanan EİH ile Ardahan TM ve Olur TM arasında yeni bir bağlantı sağlanarak enterkonnekte sisteme dahil edilecek, böylece nufusun artan enerji ihtiyacı sanayi için gerekli olan enerji ihtiyacı sürekli ve kesintisiz olarak karşılanacaktır. Bu sayede bölgenin ekonomik ve sosyal gelişiminde süreklilik sağlanacaktır. Emisyon Projenin arazi hazırlama ve inşaat çalışmalarında patlatma, kırma, öğütme gibi işlemler yapılmayacak ve patlayıcı kullanılmayacaktır. Proje kapsamında tesis edilecek EİH nin saatlik toz debisi 0,108 kg/saat hesaplanmıştır. Projenin inşaat aşamasında toz emisyonu için hesaplanan değer toplam 0,108 kg/saat olup, bu değer limit (1,0 kg/saat) değerin çok altında olduğu için hava kalitesi katkı değerlerinin tespitine veya modellenmesine gerek kalmamıştır. Ayrıca çevresel olarak etkilenmesi muhtemel en yakın yerleşim Ardahan merkeze bağlı EİH ye 60 m uzaklıktaki Tepeler Köyüdür tarih ve sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği nin İzne Tabi Tesisler İçin Emisyon Sınırları ekinde (Ek-1) belirtilen, açıkta depolanan tozlu yığma malzemelerle ilgili hava kalitesi standartlarını karşılama hususlarına ve tarih ve Sayılı RG de yayımlanarak yürürlüğe giren Egzoz Gazı Emisyonu Kontrolü Yönetmeliği hükümlerine uyulacaktır. Katı Atık EİH arazi hazırlama ve inşaat aşamalarında çalışacak 45 kişiden kaynaklı evsel nitelikli katı atık 60,30 kg/gün oluşması beklenmektedir. Evsel katı atıklar şantiye alanında uygun konteynırlarda toplanacak ve belirli aralıklarla ilgili belediye tarafından alınması sağlanacaktır. İnşaat atıkları sarı renkli geçici biriktirme konteynırları içinde toplanacak, üzerlerine atık türleri yazılacaktır. Bu atıklar evsel veya tehlikeli atıklar ile karıştırılmayacaktır. Yüklenici firma tarafından kullanılmayan bu atıkların belediye tarafından alınması sağlanacak, ya da lisanslı bir taşıma şirketi aracılığıyla yine linsans almış bir geri kazanım veya bertaraf şirketine gönderilecektir. Bu konuyla ilgili gerekli tüm yazışmalar yüklenici firma tarafından yapılacaktır. Ambalaj atıklarının kullanılabilir durumda olanları ayırılacak, kalanlar ise geri dönüşüm tesisine satılacaktır. İnşaat alanında biyolojik olarak parçalanamayan hiçbir atık bırakılmayacaktır. 136

153 Projenin tüm aşamalarında; çalışanlardan kaynaklanacak katı atıkların (yemek artığı, ambalaj kağıdı, pet şişe, cam şişe vb.) tarih ve sayılı Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği Madde 18 de belirtildiği gibi denizlere, göllere ve benzeri alıcı ortamlara, caddelere dökülmesinin yasak olduğu konusunda çalışanlar uyarılacak ve gerek bu yasağa gerekse Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği nin ve yapılan bütün değişiklikler ile ilgili yönetmeliklerin tüm hükümlerine uymaları sağlanacaktır. Ayrıca proje kapsamında oluşması muhtemel geri dönüşümü mümkün olan ambalaj ve ambalaj atıkları; tarihli sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği hükümlerine uygun olarak bertaraf edilecektir. Sıvı Atık Projenin arazi hazırlık ve inşaat aşamasında çalışacak 45 kişi için içme ve kullanma suyu sarfiyatı toplam 6,75 m 3 /gün olacaktır. Kullanılacak suyun % 100 ünün atık su olarak geri döneceği kabuluyle oluşacak evsel nitelikli atık su miktarı en fazla 6,75 m 3 /gün olarak hesaplanır. İşletme aşamasında sıvı atık oluşması beklenmemektedir. İnşaat ve işletme aşamasında personelden kaynaklı atık sular ise mevcut ise kanalizasyon sistemine değilse, sızdırmaz fosseptikte biriktirilecektir. Foseptikte biriken atık sular Belediyeyelere ve özelden kiralanacak vidanjörlerde çekilerek en yakın arıtma sistemine verilecek, yeraltı ve yerüstü sularına boşaltılmayacaktır. Proje kapsamında, Lağım ve Mecrası İnşası Mümkün Olmayan Yerlerde Yapılacak Çukurlara Ait Yönetmelik ile tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği ve 1380 sayılı Su Ürünleri Kanunu ve Yönetmeliği ile tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Toprak Kirliliği Kontrolü ve Noktasal Kaynaklı Kirlenmiş Sahalara Dair Yönetmelik esaslarına uyulacaktır. Gürültü Proje kapsamında tesis edilecek EİH nin arazi hazırlama ve inşaat aşamasında kullanılacak araçlardan kaynaklı gürültü oluşması beklenmektedir. İşletme aşamasında ise rüzgar gürültüsü ve iletkenlerden oluşan korona gürültüsü oluşması beklenmektedir tarih ve Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği ve Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliğinde değişiklik yapılmasına dair Yönetmelik (Endüstriyel tesisler için çevresel gürültü kriterleri ) 22. Maddesine göre Endüstriyel tesislerden kaynaklanan çevresel gürültü düzeyi ve gürültünün önlenmesine ilişkin verilen sınır değerlere uyulacaktır. Hafriyat Proje kapsamında tesis edilecek EİH için yaklaşık 193 adet direk tesis edilmesi planlanmaktadır. 193 adet direk için m 3 kazı yapılacağı öngörülmekte olup EİH tesisi sırasında oluşan hafriyat tekrar dolgu malzemesi olarak kullanılacağı için hafriyat oluşmayacaktır. Herhangi bir hafriyat atığının oluşması durumunda ise hafriyat ruhsatlı hafriyat döküm alanlarına taşınarak berteraf edilecektir. Proje kapsamında açığa çıkacak kazı 137

154 fazlası malzeme orman alanlarına, dere yataklarına, göl ve baraj gölü kenarlarına depolanmayacak ve atılmayacaktır. İnşaat çalışmaları esnasında oluşabilecek hafriyat atığı için tarihli ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Hafriyat Toprağı, İnşaat ve Yıkıntı Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği deki hükümlere uyulacaktır. Arazi Kullanımı Proje kapsamında yaklaşık m 2 alan kulanılacak olup bu alanın m 2 si irtifak (geçiş) hakkı olarak m 2 si ise direk yerleri için kullanılacaktır. Tarım, mera hazine arazilerindeki irtifak hakkı için kullanılan alanlarda geçici bir etki söz konusu iken direk ayakarının yerleri ve orman alanlarında ki irtifak alanı için faaliyetin devam ettiği sürece bir etki söz konusudur. Proje kapsamında yer alan tarım alanlarının tarım dışı amaçla kullanılması için, tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren 5403 sayılı Toprak Koruma ve Arazi Kullanımı Kanunu hükümleri gereğince, Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı ve/veya T.C Ardahan ve Erzurum Valilikleri Gıda,Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüklerinden gerekli izinler alınacak ve Toprak Koruma Projeleri hazırlattırılarak tarım dışı kullanım izni alınacaktır. Orman alanları için 6831 sayılı orman kanunun 17. maddesi gereği Orman İzni alınacaktır. Benzer şekilde mera alanlarında, direk yerlerinde herhangi bir nedenle değişme söz konusu olursa, EİH güzergâhının bu bölümlerinde bulunan mera alanları için, 4342 sayılı Mera Kanunu nun 14. maddesi gereğince; fiilen yatırıma başlanmadan önce, söz konusu mera alanlarının tahsis amacı değişikliği ile ilgili olarak, T.C Ardahan ve Erzurum Valiliklerine (valilik mera komisyonuna) müracaat edilerek gerekli izinler alınacaktır. İş Güvenliği Projenin işletmeye geçecek sürede personel için iş makinalarından kaynaklı kazalar ile yüksekten düşme sonucu yararlanma veya ölme kazaları söz konusu olmaktadır. Yöre halkı için ise direk yerleri inşaat çalışmalarında açılacak çukurlara düşerek meydana gelebilecek kazalar söz konusudur. İnşaat süresince meydana gelebilecek riskleri en aza indirgemek için 10 Haziran 2003 tarihli sayılı resmi gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren 4857 sayılı İş Kanunu kapsamında yürürlüğe giren İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Tüzüğü, İş Sağlığı ve Güvenliği, Çalışanların İş Sağlığı ve Güvenliği Eğitimlerinin Usul ve Esasları Hakkında Yönetmeliği, Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği ile tarihli TEİAŞ İş Güvenliği Yönetmeliği hükümlerine uyulacaktır. Kültür ve Tabiat Varlıkları İnşaat çalışmaları sırasında yapılacak kazı çalışmalarında herhangi bir kültür varlığına rastlanılması durumunda Ardahan ve Erzurum Kültür ve Turizm İl Müdürlüğü ne haber verilecektir. 138

155 EMA Elektrikli aletler ve enerji iletim ve dağıtım hatlarının etrafında, hem elektrik ve hem de manyetik alanlar bulunmasına rağmen, en son araştırmalar, EMA ların potansiyel sağlık etkileri üzerine odaklanmıştır. Bu nedenle elektrik ve manyetik alanlarla ilgili yapılan çalışmaların önemli bir bölümü kanser araştırmaları konusunda yoğunlaşmıştır. Yapılan araştırma sonuçlarına göre, bazı risk faktörleri belirlenerek, değişik etkilere göre kanser riskleri ortaya konmuştur. Örneğin, risk faktörünün 2 olması, kontrol grubuna göre iki kat daha fazla kansere yakalanma ihtimalini ortaya koymaktadır. Kanıtlanmış potansiyel risk faktörleri Tablo X.1. de verilmiştir. Tablo X.1. Kansere Sebebiyet Vermesi Muhtemel Faktörlerin Bağıl Riskleri, aktör (Kanser Tipi) Bağıl Risk Referans Sigara (Akciğer Kanseri)* Wyner ve Hoffman, 1982 Benzenle İlgili Çalışan İşçiler (Lösemi) Sandler ve Collman, 1987 Asbest Mesleki Temas (Akciğer Kanseri) Fraumeni ve Blot,1982 Doğum Öncesi X Işınları (Çocuk Kanseri) 2,4 Harvey ve diğerleri,1985 Çevresel Tütün Dumanı-Pasif İçicilik (Akciğer Kanseri) Fielding ve Phenow,1988 Saç Boyası (Lösemi) 1.8 Cantor et al., 1988 İletim Hatları (Çocuk Kanseri) 1, Sakarin (Mesane Kanseri) 1,5-2,6 IARC,1987 Aşırı Alkol (Ağız Kanseri) 2 1,4-2,3 3 Tuyns,1982 Elektrik İşleri (Lösemi) 1,4-1,9 Savitz ve Calle,1987 Kahve (Mesane Kanseri) 1,3-2,6 Morison ve Cole, 1987 Klorlanmış Yüzey Suyu (Mesane Kanseri) 1,3-2,3 1 Monson (1980) nisbi risk seviyelerini aşağıdaki gibi tanımlamıştır: Nisbi Risk Bağıntı Gücü 1,0-1,2 Hiç 1,2-1,5 Zayıf 1,5-3,0 Orta 3,0-10,0 Güçlü 10,0 Üstü Sonsuz 2 Wertheimer ve Leeper,1979 Savitz ve diğerleri Subcommittee on Disinfectants By- Products,1987 Sebep-Sonuç ilişkisini genel olarak onayladıkları düşünülmektedir. 3 Alkol ağır sigara dumanıyla bağlı olarak ağız kanseri riskini 15,5 e kadar yükseltir. Kaynak: Elektrik Alanları ve Manyetik Alanlar, Cilt II, TEAŞ Çevre Daire Başkanlığı, Nisan 2001 Bu tablodaki değerler, istatistiksel çalışmaların bir sonucudur. Potansiyel etkilerin birbirinden ayrılmasının çok zor olduğu ve etkilerin diğer etkileri bastırdığı veya arttırdığı tablodaki değerlerden de görülmektedir. Sonuç olarak, elektrik ve manyetik alanın insan yaşamı üzerine olan olumsuz etkileri kanıtlanmamıştır. Türkiye de enerji iletim hatlarından kaynaklanacak elektrik ve manyetik alanlar için tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren İyonlaştırıcı Olmayan Radyasyonun Olumsuz Etkilerinden Çevre ve Halkın Korunmasına Yönelik Alınması Gereken Tedbirlere İlişkin Yönetmelik hükümleri geçerlidir. Ayrıca 30 Kasım 2000 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe giren Elektrik Kuvvetli Akım Tesisleri Yönetmeliği enerji iletim hatlarının yerleşim yerlerine, yollara ve 139

156 tesislere olan mesafesine bazı sınırlamalar getirmiş ve hatların tesis iznini bu şartlara bağlamıştır. 380 kv gerilimli planlanan EİH güzergâhı üzerinde de bu mesafelere uyulacaktır. EİH den kaynaklı EMA mesafeye bağlı olarak azalmaktadır. Tehlikeli Atıklar Projenin inşaat aşamasında herhangi bir tehlikeli atık oluşması söz konusu değildir. Projenin işletme aşamasında tehlikeli atık oluşması beklenmemektedir. Ancak bakım çalışmalarından kaynaklı tehlikeli atık oluşması durumunda tarih ve sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği hükümlerine uyulacaktır. İzleme Proje ile ilgili ÇED Olumlu Belgesi nin alınması durumunda; Nihai ÇED Raporu nda belirtilen yatırımın başlangıç ve inşaat dönemlerine ait (yatırımın işletmeye geçişine kadar) taahhütlerin yerine getirilip getirilmediği incelemek üzere; Yeterlik Tebliği Ek-4 de yer alan Nihai ÇED Raporlarına Verilen Taahhütlere Ait Yatırımın İnşaat Dönemi İzleme-Kontrol Formu Çevre ve Şehircilik Bakanlığının belirlediği periyotlarda yerinde tetkik sonucu doldurularak Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Ardahan ve Erzurum Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüklerine sunulacaktır. 140

157 EKLER

158 EKLER (Raporun Hazırlanmasında Kullanılan ve Çeşitli Kuruluşlardan Sağlanan Bilgi, Belge ve Tekniklerden Rapor Metninde Sunulamayanlar) Ek-1 Yer Bulduru Haritası EKLER DİZİNİ Ek-2 Ek-3 Ek-4 Ek-5 Ek-6 Ek-7 Ek-8 Ek-9 Proje Güzergahını Gösterir 1/ Ölçekli Topografik Harita 1/ Ölçekli Topoğrafik Harita Üzerinde Proje Güzergahı Arazi Varlığı Haritası 1/ Ölçekli Topoğrafik Harita Üzerinde Proje Güzergahı Orman Mesçere Haritası 1/ Ölçekli Topoğrafik Harita Üzerinde Proje Güzergahı Jeoloji Haritası Çevre Düzeni Planı ve Notları Proje Güzergahı Vejetasyon Haritası Proje Güzergahından Görünümler Fosseptik Çukur Planı Ek-10 ÇED İnceleme ve Değerlendirme Formu Ek-11 Resmi Yazılar Ek-12 Halkın Katılımı Toplantısı Tanıtım Kitapçıkları, Gazete ve Toplantı Tutanakları Ek-13 Acil Müdahale Planı

159 EK 1 YER BULDURU HARİTASI

160 EİH Güzergahını Gösteren Yer Bulduru Haritası EİH Güzergahını Gösteren Yer Bulduru Haritası,

161 EK 2 PROJE GÜZERGAHINI GÖSTERİR 1/ ÖLÇEKLİ TOPOGRAFİK HARİTA

162 EK 3 1/ ÖLÇEKLİ TOPOĞRAFİK HARİTA ÜZERİNDE PROJE GÜZERGAHI ARAZİ VARLIĞI HARİTASI

163 EK 4 1/ ÖLÇEKLİ TOPOĞRAFİK HARİTA ÜZERİNDE PROJE GÜZERGAHI ORMAN MESÇERE HARİTASI

164 EK 5 1/ ÖLÇEKLİ TOPOĞRAFİK HARİTA ÜZERİNDE PROJE GÜZERGÂHI JEOLOJİ HARİTASI

165 EK 6 1/ ÖLÇEKLİ ÇEVRE DÜZENİ PLANI VE NOTLARI

166 EK 7 PROJE GÜZERGÂHI VEJETASYON HARİTASI

167 EK 8 PROJE GÜZERGAHINDAN GÖRÜNÜNLER

168 Fotoğraf-1: Ardahan TM Fotoğraf-2: S1 Noktası

169 Ardahan TM S 1 Fotoğraf-3: S1 den Ardahan TM ye Doğru Hat Geçişi S 2 S 3 Erzurum-Kars Karayolu S 1 Fotoğraf-4: S1 Noktasından S2, S2 Noktasından -S3 Noktasına Hat Geçişi

170 S 2 S 3 Fotoğraf-5: S2 Noktasından -S3 Noktasına Hat Geçişi Fotoğraf-6: -S3 Noktası

171 Karayolu Atlaması Fotoğraf-7: S3 - S4 Noktaları arası güzergah geçişi Fotoğraf-8: S4 ve S5 Noktaları Arası EİH Geçişi

172 Ardahan Merkez Tepeler Köyü Ardahan Merkez Ovapınar Köyü Fotoğraf-9: EİH Güzergahına Yakın Köylerden Bir Görünüm (S4 ve S5 Noktaları Arası Hat Geçişi) Fotoğraf-10: Ardahan Merkez Tepeler Köyünden Hat geçişi (S4 ve S5 Noktaları arası)

173 Fotoğraf-11: S5-S6 Arası Hat Geçişi Fotoğraf-12: Ardahan ili Kalecik Köyü

174 Fotoğraf-13: S8-S9 Arası Kura Nehrinden Bir Görünüm Fotoğraf-14: İnceleme Alanında Bulunan Yeniköyken Bir Görünüm

175 Fotoğraf-15: 2 Nolu Nihayet Direği ve Olur TM Fotoğraf-16: Olur TM den Görünüm

176 EK 9 FOSSEPTİK ÇUKUR PLANI

177

178 EK 10 RESMİ YAZILAR, GÖRÜŞLER VE TUTANAKLAR

179

180

181

182

183

184

185

186

187

188

189

190

191

192

193

194

195

196

197

198

199

200

201

202

203

204

205

206

207

208

209

210

211

212

213

214

215

216

217

218

219

220

221

222

223

224

225

226

227

228

229

230

231

232

233 EK- 12 HALKIN KATILIMI TOPLANTISI TANITIM KİTAPÇIKLARI, GAZETE VE TOPLANTI TUTANAKLARI,RESİMLER

234

235

236

237

238

239 Ardahan İli Halkın Katılımı Toplantısından Görünüm Ardahan İli Halkın Katılımı Toplantısından Görünüm

240 Ardahan İli Halkın Katılımı Toplantısından Görünüm Ardahan İli Halkın Katılımı Toplantısından Görünüm

241 Ardahan İli Halkın Katılımı Toplantısından Görünüm Erzurum İli Halkın Katılımı Toplantısından Görünüm

242 Erzurum İli Halkın Katılımı Toplantısından Görünüm Erzurum İli Halkın Katılımı Toplantısından Görünüm

243 Erzurum İli Halkın Katılımı Toplantısından Görünüm Erzurum İli Halkın Katılımı Toplantısından Görünüm

244 EK 12 ACİL MÜDAHALE PLANI

245