-Anadolu Türkleri arasında efsane; menkabe, esatir ve mitoloji terimleri yaygınlık kazanmıştır.

Transkript

1 İçindekiler 1 Efsane Nedir? 2 Efsanenin Genel Özellikleri 3 Efsanelerin Oluşumu 4 Oluşumuyla İlgili Kuramlar 5 Efsanelerin Sınıflandırılması 6 Efsanelerde Konu ve Amaç 7 Efsanelerde Yapı, Dil ve Anlatım Özellikleri 8 Efsane ve Mit İlişkisi 9 Efsane ve Destan İlişkisi 10 Efsane ve Masal İlişkisi 11 Ünlü Türk Efsaneleri Efsane Nedir? -Efsane terimi dilimize Farsçadan gelmiştir. Batı dillerinde Latince legendus kökünden çıkan legenda, legend, legonda vb kelimeler efsane kavramının karılığı olarak kullanılmaktadır. -Anadolu Türkleri arasında efsane; menkabe, esatir ve mitoloji terimleri yaygınlık kazanmıştır. -Eski çağlardan beri söylenegelen olağanüstü varlıkları, olayları konu edinen hayali hikaye, söylence, asıl hikaye, masal, boş söz, saçma sapan lakırdı, dillere düşmüş ünlü olay olarak yer etmiştir. -Efsane; gerçek veya hayali belirli kişi olay veya yer hakkında anlatılan bir hikayedir. -Türk efsanelerinden hareketle efsanelerin kökenini açıklamada üç kaynak belirtilir; a. Efsanelerin kaynağı dindir: Semavi dinlerin birer kitabı vardır. Bunların hepsinde bugünkü efsane motiflerin ilk örneklerini bulabilmekteyiz. b. Efsanelerin kaynağı mitolojidir: Bugünkü Anadolu coğrafyasında olduğu gibi Türkiye dışındaki Türkler arasında da anlatılan şekil değiştirme konulu pek çok efsanenin kaynağı mitolojiye dayanır.

2 c. Efsanelerin kaynağı gerçek hayatın artıklarıdır: Bugün Türkiye de ve Türk dünyasında anlatılan efsanelerin büyük çoğunluğu günlük hayatımızın efsaneleşmiş şeklinden başka bir şey değildir. Efsanenin Genel Özellikleri -Kişi, yer ve olaylar hakkında anlatılırlar. -Anlatılanların inandırıcılık özelliği vardır. -Genellikle kişi ve olaylarda olağanüstü olma özelliği görülür. -Belirli bir şekilleri yoktur. -Kısa ve konuşma diline yer veren anlatmalardır. Söylence olarak da adlandırılır. Yıllarca kuşaktan kuşağa aktarılan gerçekten olduğu düşünülen yazılardır. Olaylar olağanüstü olsa da çoğunlukla gerçek olaylara ve gerçek kişilere dayanır. Efsanelerin Oluşumu -Tarih öncesi devirler ve bu devirlerde yaşayan insanların ruhsal durumlarında arama eğilimi, insanoğlu özellikle rasyonel düşünme olanağına sahip olmayan toplumlarda kendisini tabiata karşı daha güçlü hissedebilmek için kahramanlar yaratma yoluna gitmiş veya bir kişinin yaptığını çok fazla büyüterek ondan güç ve cesaret kazanma ihtiyacını sembolleştirmiştir. İlgili Yazı: Babür Şah Kimdir? Hayatı Eserleri ve Edebi Kişiliği -İlk devirlerde ve bu ilk devirlerde yaşayan insanların psikolojik ve sosyal yapıları, -Mitoslara bağlanma, -Tarihten alınma, tarihsel olaylarla örülü olma, -İnanç sistemleri-gök dini, budizm, Maniheizm gibi inanç sistemlerinin toplumda bıraktığı motif ve kavramlar

3 -Efsane insanın kendi ruhunu, hayatını, eşyaya, tabiata yansıtarak üstün olduğunu göstermek ihtiyacından da doğmuştur. Oluşumuyla İlgili Kuramlar a. Menşelerle İlgili Kuram -Aynı akli kapasiteye sahip olan bütün milletlerde hayal gücü aynı şekilde ortaya çıkar. b. Birinin Yerine Diğerinin Geçmesi Kuramı -Bir kahramanın hatırası zayıfladıkça onun yaratılmış olan efsane bu kahramanı terk eder ve daha ünlü birine mal olur. c. Adapte Olabilme Kuramı -Çevre değiştiren her efsane yeni çevrenin sosyal ve etnografik koşullarına kendisini adapte eder. Efsanelerin Sınıflandırılması Milletlerarası Halk Anlatısı Araştırma Kurumu, efsaneleri dört büyük bölümde sınıflandırılmaktadır. Bu sınıflandırma şu şekildedir, 1. Dünyanın yaratılışı ve sonu ile ilgili efsaneler 2. Tarihi efsaneler ve medeniyet tarihi ile ilgili efsaneler (Dip tarihi, Harpler ve Felaketler, Seçkin kişiler, Bir düzenin bozuluşu ) 3. Tabiatüstü varlıklar ve kuvvetler/mistik efsaneler (Kader, ölüm ve ölüler, şeytan, hastalık yapan ruhlar, efsanevi hayvan ve bitkiler, hazineler ) 4. Dini efsaneler Pertev Naili Boratav Sınıflandırması, Türk halk efsanelerinin sınıflandırılmasında öne çıkan sınıflandırmadır. Tür edebiyatında kabul gören sınıflandırma şu şekildedir; 1. Yaratılış efsaneleri: evrenin sonunu(mahşer ve kıyamet günleri) anlatan efsaneler 2. Tarihi efsaneler 3. Olağanüstü kişiler, varlıklar ve güçler üzerine efsaneler (alın yazısı, ölüm ve ötesi, tekin olmayan yerler, tabiatın bir parçası olan yerler, cinler, periler, ejderhalar,

4 şeytan ) Efsanelerde Konu ve Amaç -Efsanelerin konuları ilkel devir insanından günümüze kadar toplulukların gelenek ve göreneklerine, inançlarına, hayal güçlerine, kültür yapılarına göre farklılık gösterir. İlkel efsaneler; tanrıların, evrenin, insanların yaratılış ve ortaya çıkışlarını anlatır. İlgili Yazı: Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı İlk işlenen günah, ölümün kökeni, tufanı, avcılık ve hayvancılığın başlangıcı, ateşin bulunuşu, cinselliğin başlangıcı, gelenek ve görenekleri, töreleri konu edinir. Türk efsaneleri ise çoğunlukla İslami bir içeriğe bürünmüştür. Efsanelerde Yapı, Dil ve Anlatım Özellikleri İlkel toplumlarda efsaneler yalnız belirli zamanlarda anlatılır ve canlandırılırlar. Diğer türlerde olduğu gibi efsanelerin de kendilerine özgü kuruluş kuralları, destek aldıkları bir hayat anlayışı vardır. Her topluluğun bünyesinde farklı şekilde yaşayan bu hayat anlayışı ve inanç sistemleri efsanelerin yapısını şekillerinden en önemli niteliklerinden birisidir. Efsanelerin yapısında var olan inandırıcılık özelliği, ondaki olağanüstülükleri kolayca örtebilir. Dış yapıları açısından incelendiğinde belirli bir yapıları yoktur. Anlatırken dile dikkat etmek gerekir. Geleneksel anlatım biçimine uymak, şiirli bir dil kullanmak, günlük konuşmaya girmiş sözcüklerden kaçınmak gerekir. Efsane ve Mit İlişkisi Her iki tür de inançlara dayalıdır. Gerek olduklarına inanılır. Efsanenin zamanı mit e nazaran daha yakın bir geçmiştir. Günümüzde yeni efsaneler

5 oluşabilir. Mitledeki yer başka bir dünyadır, daha önceki bir dünyadır. efsane ise günümüz dünyasıdır. Mitler kutsallık ifade eder. Efsanelerde ise kutsallık kesin ve belirleyici değildir. Mitlerdeki tanrı ve yarı tanrıların yerini, efsanelerde tarihi ve yarı tarihi kahramanlar almıştır. Efsane ve Destan İlişkisi -İkisi de olağanüstü olay ve kahramanlara yer verir. -Efsane ile destanda anlatılan olaylar gerçektir; ancak destanlarda anlatılan olayları tarih kitaplarında bulabilmemize karşılık, bunu efsane için her zaman söyleyemeyiz. -Her iki türün mekanı yaşadığımız dünyadır; ancak efsanelerdeki olaylar yakın bir zamanda gerçekleşmiştir. -Destanların oluşabilmesi için çok uzun bir zaman gerekir; ancak efsaneler için böyle bir durum söz konusu değildir. -Dini konulu efsanelerde kutsallık görülür; fakat destanlarda böyle bir özellikle yoktur. İlgili Yazı: Düz Yazı Nedir? Düz Yazı Türleri ve Özellikleri -Efsanelerin varyantları başka milletlerde olabilir; ancak destanlar milli oldukları için benzerlikler yoktur. Efsane ve Masal İlişkisi -Sözlü anlatmalar içerisinde olağanüstü olaylara yer verdikleri kısa ve nesirli anlatımlardır. -Efsaneler yakın geçmişi temsil ederken, masallarda belirli bir zaman yoktur. -Efsanelerde olayın geçtiği yer açık şekilde verilirken; masallarda bu açıklık yoktur. -Efsaneler kutsaldır; masallarda bu özellik görülmez. -Her iki anlatımda da kahramanlar olağanüstü özellikler gösterir.

6 -Her iki anlatım da insanın hayal gücünden çıkmıştır. Efsanelerde kahramanlar özenle seçilir ve toplumca benimsenir. Masallarda ise sadece iyi ve kötü güçler vardır. -Bazı efsaneler acıklı bir sonla biter. Bu efsanelerde topluma verilen bir ders söz konusudur. Efsanelere inanıldığı için efsanelerdeki kötü son ders verme özelliği taşır. Masallarda ise son daima mutlu bir sonla biter. Ünlü Türk Efsaneleri -Karacaoğlan Efsanesi -Tufan Efsanesi -Yaratılış Efsaneleri -Leyla ile Mecnun Efsanesi -Kerem ile Aslı Efsanesi -Kız Kulesi Efsanesi -Balıkesir Efsanesi -Sarıkız Efsanesi -Ay Atam Efsanesi -Ferhat ile Şirin Efsanesi