Dr.Öğr.Üyesi Yetkin DUMANOĞLU Bahar Dönemi

Transkript

1 Dr.Öğr.Üyesi Yetkin DUMANOĞLU Bahar Dönemi

2 İÇ ORTAM HAVASI NEDİR? Günümüzde insanlar zamanlarının büyük çoğunluğunu (%70-90) kapalı ortamlarda geçirmektedir. Bina-içi hava, konutlar, endüstriyel olmayan işyerleri, halka açık binaların (okul, hastane vb.) içindeki hava iç ortam havası olarak kabul edilmektedir.

3 İÇ ORTAM HAVA KALİTESİ Amerikan Isıtma-Soğutma ve Klima Mühendisleri Birliği (ASHRAE) nin yayınlamış olduğu ve 2001 Standardında kabul edilebilir iç hava kalitesini "İçinde, bilinen kirleticilerin, yetkili kuruluşlar tarafından belirlenmiş zararlı konsantrasyonlar seviyelerinde bulunmadığı ve bu hava içinde bulunan insanların %80 veya daha üzerindeki bölümünün havanın kalitesiyle ilgili herhangi bir hoşnutsuzluk hissetmediği havadır olarak açıklanmaktadır.

4 İÇ ORTAM HAVA KALİTESİ dış hava kompozisyonu, iç ortam kaynakları (örneğin; bina materyalleri, yanma kaynakları), iç ortam faaliyetlerinin türüne, iç ortamda bulunan hava hacmine, iç ortamdaki fiziksel durumlar (rutubet ve sıcaklık) bina ve bölmeleri arasındaki dispersiyon binada yaşayan canlılar kirleticinin üretim veya yayılma hızına bağlı olarak değişmektedir.

5 İÇ ORTAM HAVA KİRLİLİĞİ NEDİR? Sadece ısı ve nem kontrolü ile ortam hava şartlarının iyileştirilmesi; yılları itibarıyla Hasta Bina Sendromu nun ortaya çıkmasına sebep olmuştur. WHO çalışmalarında, insanlar tarafından hem yaşam hem diğer amaçlar için kullanılan bina içlerindeki hava, insan sağlığına zarar verebilecek şekilde çeşitli gazlarla ve partikül ölçekli kirleticilerle kirlendiğini göstermiştir.

6 İÇ ORTAM HAVA KİRLİLİĞİ NEDİR? İnsanların hastalık yapıcı etmenler ile en fazla etkileşimi bina içinde ve kapalı ortamda oldukları zaman oluşmaktadır (dış havadan kat daha fazla). Pek çok kaynaktan bina-içi havaya yayılan kirleticiler akut ve kronik sağlık sorunlarına sebep olabilmektedir. Buna bağlı olarak bu ortamlarda zaman geçiren insanlarda Kapalı Bina Sendromu (TBS-Tight Building Syndrom), Hasta Bina Sendromu (SBS-Sick Building Syndrom) ve Bina Bağlantılı Hastalıklar (BRI-Building Related Illness) olarak adlandırılan sağlık problemleri belirlenmiştir.

7 İÇ ORTAM HAVA KİRLİLİĞİ KAYNAKLARI (konut)

8 İÇ ORTAM HAVA KİRLİLİĞİ KAYNAKLARI (işyeri)

9 İÇ ORTAM HAVA KİRLİLİĞİ KAYNAKLARI Kapalı ortamlardaki hava kalitesini etki eden faaliyetlere; -Isıtma ve soğutma sistemleri, -Sigara içilmesi, -Bina yapım ve izolasyon maddeleri, -Aşırı kalabalık -Mobilyalar ve döşeme maddeleri ve temizlik faaliyetleri, -Kişisel bakım faaliyetleri -Hobi ( lehim,tamirat,ilaçlama vb) faaliyetleri, -Elektrikli ve Elektronik ev aletlerinin çalıştırılmaları örnek olarak verilebilir.

10 İÇ ORTAM HAVA KİRLİLİĞİ KAYNAKLARI

11 İÇ ORTAM HAVA KİRLETİCİLER Sigara dumanı, küf, kokular, toz iç ortam kirliliklerinden en genel kolay görülebilen ve kokuyla algılanabilenlerdir. Gazlar, bazı kimyasallar, bakteriler, polen ve statik elektrik gibi zor algılanabilenler.

12 İÇ ORTAM HAVA KİRLETİCİ BİLEŞENLERİ Asbest Karbonmonoksit Karbondioksit Sigara dumanı Formaldehit Kurşun Azot dioksit Biyolojik maddeler Organik gazlar Pestisitler Radon

13 EPA tarafından iç ortam kirleticileri kabul edilebilir konsantrasyon değerleri İç ortam kirleticileri CO CO 2 Küf İzin verilen konsantrasyonlar < 9 ppm < 800 ppm İç ve dış havadaki değerler aynı olmalıdır Formaldehit < 20 µg m -3 * TVOC < 200 µg m -3 * 4 fenil siklohekzan < 3 µg m -3 PM < 20 µg m -3 Düzenli kirleticiler < ulusal iç ortam standardı Diğer kirleticiler < sınır değerin %5 *dış hava sınır değerlerinden yüksektir

14 Hava Kalitesi İndeksi Hava Kalitesi İndeksi: En yüksek kirletici için belirlenen değer indeks değeridir. En yüksek 2 kirletici sorumlu kirleticiler olarak raporlanır.

15 İÇ ORTAM HAVA KİRLETİ BİLEŞENLERİ (Radon) İnsanlar doğal radyasyon kaynakları içeren bir dünya içinde yaşamaktadırlar. Uranyum-238, Toryum-232 serileri ve Potasyum-40 milyarlarca yıl yarı ömürleri ile yaşadığımız topraklarda, içtiğimiz sularda, soluduğumuz havada bulunmakta, içten ve dıştan radyasyonlara maruz kalmamıza neden olmaktadırlar. Kaynakları: İnşaat malzemeleri Sulardan Doğal gaz

16 İÇ ORTAM HAVA KİRLETİ BİLEŞENLERİ (Radon) Konuta giren radonun asıl kaynağı, binanın inşa edildiği arazide bulunan toprak ve kayalardır. Radon, uranyumun mevcut olduğu tüm kayalardan ve topraktan gelmekte olup gaz olması nedeniyle bulunduğu ortamın boşluklarında ilerleyerek atmosfere kaçma eğilimi göstermektedir. Sularda bulunan radon ev içlerine, sular kullanıldığı zaman girer. Sudan gelen radonun miktarı, sudaki miktarına bağlıdır. Suyun sıcaklığı arttıkça, ortama verilen radon miktarı da artar. Doğalgazın önemli bir ev içi radon kaynağı olduğu bilinmektedir. Doğalgaz, evlerde ısıtma ve yemek pişirmede kullanıldığında radon gazı ortaya çıkarak ev içi radon konsantrasyon seviyesini artırır. Yanma ürünleri havalandırmayla dışarı atılırsa, radon kaynağı ihmal edilir. Dış radyasyon tehlikesi oluşturmayan radonun uzun süre solunması ve yutulması, önemli bir sağlık riski oluşturabilmektedir. Radonun bozunma ürünlerinin, genellikle akciğer mukozasına yerleşerek akciğer kanseri riskini artırdığı bilinmektedir.

17 İÇ ORTAM HAVA KİRLETİ BİLEŞENLERİ Kerosen ısıtıcılar, (NO 2 ) Çıkışı olmayan gaz sobaları, Isıtıcılar, Sigara dumanı, Dış ortam havası.

18 İÇ ORTAM HAVA KİRLETİ BİLEŞENLERİ (Formaldehit) Formaldehit (HCHO) tutuşabilen, renksiz, rahatsızlık veren kokusu olan, yanıcı, kolay polimerize olan uçucu bir bileşiktir. Olası kanserojen etkisi vardır. Kapalı ortamlarda formaldehit ve asetaldehit gibi aldehit kaynakları; mobilya, halı, ısıtma ve soğutma sistemleri ve sigaradır. Formaldehit yüksek reaktivitesi, düşük maliyeti ve renksiz oluşu nedeniyle endüstride yaygın olarak kullanılmaktadır. Tekstil endüstrisinde kırışma tutuşma ve çekmeyi engellemek için kullanılmaktadır.

19 İÇ ORTAM HAVA KİRLETİ BİLEŞENLERİ (Partikül Madde) İç ortamdaki partiküllerin, iç ortam aktiviteleri ve dış ortam olmak üzere genel olarak iki kaynağının olduğu bilinmektedir. Kaynağın etkisini belirleyen faktörler hava-değişim oranı, dış ortam PM seviyesi, iç ortam aktiviteleri, ortama atılan partiküllerin aerodinamik çapları olarak sıralanabilir. İç ortamda sigara içimi veya ısıtma ve yemek pişirme gibi toz yayıcı bir aktivitenin gerçekleşmediği durumda kişilerin aktiviteleri (yürümek, temizlik yapmak gibi) toz, toprak, deri döküntüleri, mantar sporları, kağıt ve kumaş fiberlerinden oluşup çökelen tozların tekrar ortama yayılmasına sebep olmaktadır.

20 İÇ ORTAM HAVA KİRLETİ BİLEŞENLERİ (VOC) Düşük derişimlerde, hasta bina sendromu belirtilerine yol açan ve maruziyetin kronik hale gelmesi ile kanser de dahil olmak üzere ciddi sağlık etkileri gösterebilen VOC önemli bina-içi hava kirleticileri arasındadır. Bu kirleticiler, özellikle hassas gruplar olan yaşlı ve hasta insanlar ile çocuklar için büyük önem taşımaktadır. VOC lerin iç ortamdaki seviyeleri olası insan aktiviteleri kadar kaynaklarının bulunma yoğunluğuna bağlı olarak değişkendir. Kolonya, parfüm, deodorant, sabun, deterjan, şampuan, hava kokusu giderici spreyler gibi tüketim malzemeleri ile ahşap ve cilası, boya gibi bina malzemeleri VOC kaynaklarıdır.

21 İÇ ORTAM HAVA KİRLETİ BİLEŞENLERİ (VOC) VOC yönünden iç ortam hava kirliliğinin en önemli kaynakları: insan aktiviteleri, bina malzemelerinden kaynaklanan emisyonlar ve dış ortam havasından iç ortam havasına havalandırma vs. ile giriş olarak sıralanabilir. Yeni veya tadilat yapılmış binalarda VOC lerin bina malzemelerinden kaynaklanan birincil emisyonu bir süre boyunca en yüksek seviyelerde yayılır ve ancak aylar sonra seviyeleri düşmeye başlar. VOC seviyelerinin bebekler, çocuklar ve öğrenciler gibi çeşitli gruplarda solunum foksiyonlarında azalmaya sebep olduğu ve VOC maruziyeti sonucu cenin ve bebeklerin çocukluk döneminde alerjik hastalıkların gelişim riskini arttıracak tahribata neden olduğu tesbit edilmiştir.

22 İÇ ORTAM HAVA KİRLETİ BİLEŞENLERİ (VOC)

23 İÇ ORTAM HAVA KİRLETİ BİLEŞENLERİ (Asbest) Eskimiş, zarar görmüş veya bozulmuş izolasyon, yangına dayanıklı materyaller ve yer kaplamalarından yayılır. Semptomlar kısa sürede ortaya çıkmaz, göğüs ve karınla ilgili kanser riski ve akciğer hastalıklarına neden olur. Asbest içeren malzemeler zarar görmemiş bile olsa uzaklaştırılmalıdır. Asbest karışmaları ve temizliğinde gerekli kontrol önlemleri için eğitilmiş ve kalifiye kişiler kullanılmalıdır.

24 İÇ ORTAM HAVA KİRLETİ BİLEŞENLERİ (CO) Çıkışı olmayan kerosen ve gaz yüzey ısıtıcıları, sızdıran bacalar ve fırınlar, gaz su ısıtıcıları, odun sobaları, yanan yüzeyler, gaz sobaları, garajdaki otomobillerin egzos dumanları, sigara dumanı karbonmonoksit yayarlar. Kontrol olarak gazla çalışan cihazların sürekli ayarlı olması sağlanmalı, gaz sobalarında dışarıya çıkışı sağlayan bir fan teçhiz edilmelidir. Ocak veya şömine kullanıldığında bacaları açık tutulmalı, merkezi ısıtma sistemini yıllık olarak denetlemek, temizlemek ve kontrol etmek amacıyla eğitilmiş kişilerden faydalanılmalıdır. Sızıntılar hemen onarılmalıdır. Garaj içerisinde dururken motor çalışır durumda bırakılmamalıdır.

25 İÇ ORTAM HAVA KİRLETİ BİLEŞENLERİ (CO 2 ) Havadaki oranı diğer gazlara göre oldukça düşüktür (%0-0,03). Seviyesinde artış trendi olması nedeniyle hayatın devamı için önemli bir gazdır. Kaynakları: Doğal soluma, Yanma sonucu ortaya çıkar (yanıcı olmayan, renksiz ve kokusuz gaz). Atmosfere salınan CO 2 nin yaklaşık %85 i fosil yakıtların tüketiminden, geri kalanı ise canlıların solunumu ve mikrobiyal canlıların organik madde ayrıştırmasından ileri gelmektedir. Hızla artan fosil yakıt tüketimi; 1900 lerin başında 290 ppm, 2006 yılında 381 ppm. Atmosferdeki CO 2 konsantrasyonu her yıl ortalama 2,3 ppm civarında artmaktadır. CO 2 zehirsiz olmasına karşın boğucu bir gazdır. Ortamdaki oksijen konsantrasyonunun azaltıp, oksijensizlikten boğulmaya neden olur.

26 İÇ ORTAM HAVA KİRLETİ BİLEŞENLERİ (BİYOAEROSOLLER) Biyoaerosoller genelde mikrobiyal partikül madde, bitki yada hayvan kökenli aerosoller olarak tanımlanır. Patojenik yada patojenik olmayan canlı yada ölü bakteriler, mantarlar, virüsler bu sınıfa girer. Alerjenik, tahriş edici maddeleri, endotoksin ve mikotoksin gibi zararlı kimyasalları üretirler. Biyoaerosollerin iç hava kirliliğinde payı %5-34 tür. İç ortamda en yaygın bulunan mikroorganizmalar, mantar ve bakterilerdir. Sıcaklık, RH, yağış miktarı, güneşlenme miktarı, rüzgar hızı gibi meteorolojik faktörlerin bakteri miktarına pozitif veya negatif etkileri gözlenmektedir.

27 İÇ ORTAM HAVA KİRLETİ BİLEŞENLERİ (BİYOAEROSOLLER) Biyoaerosol maruziyeti insan sağlığını etkileyen önemli bir faktördür. Havada bulunan biyoaerosoller solunum sistemini etkiler. Biyoaerosoller: Hasta bina sendromu, Lejyonella, Astım, alerji, sinüzit ve alerjik rinit gibi birçok hastalık ve semptoma neden olabilirler. Iç ortam biyoaerosol kaynakları: Evcil hayvan, Bitkiler, Boyalı yüzeyler, Duvar kağıdı, Tesisat sızıntıları, Halılar, taban döşemeleri, Havanaldırma ile dış ortamdan iç ortama giriş.

28 İÇ ORTAM HAVA KİRLETİ BİLEŞENLERİ (Kurşun) Kurşun bazlı boya, kirlenmiş toprak, toz ve içme suyundan kaynaklanır. Kurşun insan vücudundaki tüm sistemleri etkiler. Kanda 80 μg/dl kurşun bulunması komaya, ve ölüme neden olur. Düşük seviyedeki kurşun ise böbrek, kan hücreleri ve merkezi sinir sistemine zarar verir. 10 μg/dl seviyelerindeki kurşun ise zihin ve beden gelişimini zayıflatır. Kontrol olarak çocukların oynadığı alanlar tozsuz ve temiz olmalıdır. Kurşun bazlı boya kullanılmamalı, kumla örtülmemeli ve yakılmamalıdır.

29 İÇ ORTAM HAVA KİRLİLİĞİ ÖLÇÜM YÖNTEMLERİ Aktif Örnekleme Pasif Örnekleme Sürekli Monitorlama

30 İÇ ORTAM HAVA KİRLİLİĞİ ÖLÇÜM YÖNTEMLERİ MATRA PROJESİ (Anadolu Üniversitesi-Mustafa Kemal Üniversitesi) (NO2-O3-VOC ölçümü)

31 İÇ ORTAM HAVA KİRLİLİĞİ ÖLÇÜM YÖNTEMLERİ

32 Ne Gibi Sağlık Problemleriyle Karşılaşırız? Solunum yolu rahatsızlıkları başta olmak üzere; baş dönmesi, halsizlik, göz yanması ve boğaz ağrıları görülür. Depresyon ve kronik hastalıklar görülür. Genellikle çocuklar ve yaşlıların iç ortam kirliliğe hassas olmasıyla birlikte inşaası yeni bitmiş bir binaya yerleşen her yaş grubundaki insanın iç ortam kirlilikten yoğun olarak, fark etmeden etkilendikleri görülmektedir. İç ortam hava kalitesinin bozulmasının çeşitli solunum yolu hastalıkları (astım gibi), alerjik hastalıklar (hypersensitivity pneumonitis gibi) ve kansere neden olabileceği belirtilmektedir.

33 Ne Gibi Sağlık Problemleriyle Karşılaşırız?

34 Kapalı mekan içerisinde kirleticiler nedeni ile oluşması muhtemel sağlık problemleri

35 İç Hava Kalitesinin Kontrolü İç ortam hava kalitesini kontrol etmek için üç temel strateji vardır: 1. Kaynakta kontrol 2. Havalandırmanın geliştirilmesi 3. Hava temizleyiciler

36 İç Hava Kalitesinin Kontrolü Partikül kontrolü (Filtre kullanımı) Kullanım kolaylığı dikkate alındığında iç hava kalitesinin kontrolü ilk adım olarak filtre kullanımı ile yapılmaktadır. Filtre kullanımı ile; kullanılan filtrenin özellikleri ve geçirgenliklerine göre (kaba filtreler, HEPA, ULPA, aktif kimyasal filtreler vb.) iri yapılı partiküllerden tozlar, dumanlar, gazlar, buharlar, bakteriler, virüslere kadar değişik boyut varyasyonundaki istenmeyen kirleticiler havanın içinden arındırılabilmektedir. Kullanılacak filtrelerin seçimi, ortamda istenilen hava kalitesine ve uygulanacak havalandırma-klima sistemine göre özenle belirlenmelidir.

37 İç Hava Kalitesinin Kontrolü Havalandırmanın kontrolü Yetersiz havalandırma, iç ortamdaki kirleticilerden kaynaklı yoğunluğu azaltmak (seyreltmek) için dışarıdan yeterli miktarda taze ve temiz hava veremez; böylelikle iç ortamdaki kirli havayı da dışarı çıkartamaz. Dış ortamdan iç ortama karışan hava miktarının arttırılması da iç ortamdaki hava kirleticilerinin konsantrasyonlarının azaltılmasını sağlayacaktır. Yüksek sıcaklık ve rutubet de birçok kirleticinin konsantrasyonunun artmasına neden olabilmektedir.

38 İç Hava Kalitesinin Kontrolü Basınçlandırma Arzu edilen iç hava kalitesinin sağlanması ve sağlanan mevcut hava kalitesinin korunması için mahaller arasında hava akışının kontrol edilebilmesi gereklidir. Bunun için her bir mahal ayrı olarak basınçlandırılır ve komşu mahaller ile arasındaki basınç farkı gözlemlenir. Bunun sonucu olarak, komşu mahallere veya dış ortama göre pozitif basınç altında tutulan bir mahal içine hava hareketi olamayacağından; hava kalitesini kötü yönde etkileyecek gazların ve partiküllerin girişi engellenmiş olur. Benzer olarak kirleticilerin yoğun bulunduğu bir ortam da, komşu mahallere göre negatif basınç altında tutularak; emisyonun diğer mahallere yayılmasının önüne geçilmiş olur.

39 Nasıl Engellenir? Toksik olmayan temizlik maddeleri ve boyalar kullanmak. İyi bir havalandırma sistemine sahip olunmalıdır. Basınçlı spreyler ve parfümler kirliliğin kendisidir. Bunları temizlik amaçlı kullanmamak gerekir. Evlerde, kapı ve pencerelerde izolasyon yapılmışsa havalandırma süresini arttırmak gerekir. Ocak ve yemeklerden çıkan koku ve kirleticilerin mutfaklardan aspiratörlerle atılması gerekir.