EKONOMİK SÜREÇ İÇİNDE DEVLETİN FONKSİYONLARI KAMU HİZMETLERİ DIŞSALLIKLAR KAMU HARCAMALARININ ARTIŞINA YÖNELİK GÖRÜŞLER

Transkript

1 4.bölüm EKONOMİK SÜREÇ İÇİNDE DEVLETİN FONKSİYONLARI KAMU HİZMETLERİ DIŞSALLIKLAR KAMU HARCAMALARININ ARTIŞINA YÖNELİK GÖRÜŞLER

2

3 EKONOMİK SÜREÇ İÇİNDE DEVLETİN FONKSİYONLARI 1.Kaynak Dağılımında Etkinlik: Piyasa ekonomisi işleyişinin etkin kaynak dağılımına imkan verememesi, devlete bu konuda sorumluluk yüklenmesine yol açmıştır.

4 Örneğin devletin elindeki mali araçlardan vergiler; nihai mal ve hizmetlerin nispî fiyatlarını veya bazı sektör ve faaliyet kollarının nispî kârlılığını sağlayabilmektedir. Bu yöndeki değişme diğer ekonomik ve mali politika araçlarıyla desteklendiği takdirde, ekonomide kaynak dağılımı daha dengeli bir görünüm kazanabilir.

5 2.Gelir Dağılımında Adalet: piyasanın işleyiş düzeni içinde gerek fonksiyonel gelir bölüşümü gerekse gelirin kişisel dağılımı adaletsizliklere neden olabilmektedir. Gelir dağılımındaki adaletsizlik, mevcut sosyal sorunların daha da ağırlaşmasına sebep olur.

6 Bu durumda devlete düşen görev, elindeki mali araçlarla gelir dağılımındaki adaletsizlikleri asgari seviyeye indirmeye çalışmaktadır. Bu yönde gelirin yeniden dağılımı mekanizması dediğimiz fonksiyonu devreye sokarak vergi,harcama ve borçlanma araçlarıyla gelir dağılımında dengeyi sağlamaya çalışmaktadır.

7 3.İktisadi İstikrar : Devletin en önemli fonksiyonlarından biri ekonomik dengeyi sağlamaktır. İktisadi dengenin sağlanmasında toplam arz toplam talep dengesi önemli olduğundan bilhassa yatırım-tasarruf dengesi iktisadi dengeyi sağlamanın ön koşullarından biridir.

8 İktisadi istikrara ulaşmak için aşağıda ifade edilen durumların gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Tam istihdam i.makro (Genel Anlamda): Tüm üretim faktörlerinin üretim sürecinden kendilerine düşen payı almaları 1.İşgücü : Ücret 2.Toprak : Rant 3.Girişimci : Kar 4.Sermaye : Faiz

9 ii. Mikro (Özel Anlamda): a. işgücünün tam istihdamı. b. Fiyat istikrarı c. Ödemeler Bilançosunda Denklik

10 KAMU HİZMETLERİ Devletin gerçekleştirmek zorunda olduğu,tatmin edilmesi durumunda tüm topluma yarar sağlayan ihtiyaçlara toplumsal ihtiyaç denilmektedir.

11 toplumun müşterek nitelikteki söz konusu ihtiyaçlarının karşılanması bakımından devletin gerçekleştirmek zorunda olduğu hizmetler de kamu hizmeti olarak nitelendirilmektedir.

12 Günümüzde piyasa ekonomisine sahip ülkelerde kamu kesimi tarafından üretilip topluma sunulan mal ve hizmetleri; tam kamusal (toplumsal), yarı kamusal, özel mal ve hizmetler şeklinde üçe ayırıp incelemek mümkündür.

13 Tam kamusal (toplumsal) mal ve hizmetler; devlet tarafından üretilmezlerse, başka bir kesim tarafından üretilmeleri mümkün olmayan mal ve hizmetler olup toplumsal ihtiyaçları karşılamaya yöneliktir

14 özellikleri Faydaları toplum bireyleri arasında bölünemez Faydasından yoksun kalınamaz, Piyasa konusu olamaz Üretimleri ile ilgili karar siyasi süreçle alınır.

15 (Milli güvenlik,adalet,savunma,diplomasi gibi ) Yarı toplumsal mal ve hizmetler, Devlet tarafından üretilmekle birlikte, özel sektör tarafından da üretildikleri için tam kamusal mal ve hizmet yapısına sahip

16 olmayıp, bölünebilir, fiyatlandırılabilir ve pazarlanabilir niteliktedir. Bu malların başlıca özelliği bireylere olan faydasının dışında topluma olan katkılarıdır. Bu mal ve hizmetler yeterince üretilmezlerse toplumsal maliyetleri ağır

17 olacağından piyasanın yanında devletin de üretimini üstlenmesi gereken mallar dır. (Eğitim,sağlık) Özel mal ve hizmetler, faydaları toplum bireyleri arasında bölünebilmekte,iktisadi unsurdan yararlanabilmek için bedelinin ödenmesi gerekmektedir

18 .Bireysel ihtiyaçları karşılamaya yönelik olan bu malların fiyatları piyasanın koşullarınca belirlenmektedir. Örneğin gıda ve giyim malları gibi mallara ek olarak ulaşım, elektrik, su, telefon ve haberleşme gibi örnekler verilebilir. Erdemli mal ve hizmetler,

19 bazı kişi ya da grupların ekonomik durumlarını iyileştirmek amacıyla ya bedelsiz olarak topluma sunulmakta ve finansmanı vergilerle sağlanmakta ya da piyasa fiyatının çok altında pazarlanmaktadır. Erdemli mallara (merit mallar) örnek olarak ise ; devletin yaşlılara, kimsesizlere, düşkünlere yönelik hizmetleri, yeterli mali

20 imkânı olmayan çalışkan ve başarılı öğrencilere öğrenimlerini sürdürmelerine yardımcı olmak üzere tahsis ettiği burslar, sosyal konut ve ücretsiz sağlık hizmetleri vb. verilebilir. DIŞSALLIKLAR

21 DIŞSALLIKLAR(DIŞSAL FAYDALAR VE DIŞSAL ZARARLAR) Dışsallık: Bir iktisadi birimin üretim veya tüketim faaliyeti sonucunda başka bir iktisadi birimin üretim veya tüketim fonksiyonunda meydana gelen olumlu veya olumsuz değişimlerdir. Üretim veya tüketim faaliyeti sonucunda dış fayda doğarsa pozitif dışsallıklardan,

22 dış zarar veya kayıp doğarsa negatif dışsallıklardan söz edilmektedir. Dışsallık tipleri; üreticiden üreticiye olan dışsallık, üreticiden tüketiciye olan dışsallık, tüketiciden üreticiye olan dışsallık ve tüketiciden tüketiciye olan dışsallık olmak üzere sınıflandırılabilir. Klüp malları,

23 pozitif dışsallıkları olan ve yarattıkları faydadan sadece belli bir grubun üyesi olanların yararlanabildikleri hizmetleri ifade etmektedir.

24 Dışsal Fayda: Bir iktisadi birimin iktisadi faaliyetlerinden, bir diğer iktisadi birimin maliyete katlanmadan fayda sağlaması halidir. Dışsal Zarar: Bir iktisadi birimin iktisadi faaliyetlerinden bir diğer iktisadi birimin zarar görmesi halidir.

25 Dışsallıklar temelde üretim dışsallığı ve tüketim dışsallığı olarak iki başlık altında incelenebilir. Aşağıda dışsallıklara yönelik örnekler topluca bir tablo üzerinde gösterilmektedir.

26

27

28 KAMU HARCAMALARI Kamu harcaması,kamu ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla yetkili kişilerce gerçekleştirilen,zaman içerisinde sürekli artma eğilimi içerisinde olan ve para şeklinde yapılan ödemelerdir.

29 Kamu harcamalarının temel özellikleri; 1. Kamu tüzel kişileri tarafından yapılır. 2. Kamusal ihtiyaçları karşılar. 3. Belirli usuller dahilinde yapılır. 4. Karşılığında para ödenir.

30 5. Kamu harcamaları artma eğilimi gösterir. Kamu harcamalarının özel harcamalarla başlıca farkları, 1. Kamu harcamaları gelirden önce belirlenir. 2. Kamu harcamaları siyasi ve iktisadidir.

31 3. Kamu harcamaları hacimli ve etkilidir. 4. Kamu harcamalarında kar öncelikli değildir. KAMU HARCAMALARININ ARTIŞINA YÖNELİK GÖRÜŞLER

32 Kamu harcamaları sürekli artış eğiliminde olup bu artışın nedenlerini açıklamaya yönelik çeşitli görüşler mevcuttur. Bunların başlıcaları,

33 1. Peacock Wiseman yaklaşımı 2. Wagner kanunu, 3. Diğer görüşler (sosyal refahın artırılması yaklaşımı, maksimizasyon yaklaşımı, ekonominin gelişme sürecinin kamu harcamalarını etkilediği yaklaşımı) olarak sınıflandırılabilir. Peacock-Wiseman yaklaşımına göre,

34 kamu harcamalarındaki artışı,kamu gelirlerindeki artışla açıklamakta,savaş gibi büyük bunalım dönemlerinde söz konusu harcamaların sıçrama yaptığını, bunalım sonrası dönemlerde de eski düzeyine inmediği belirtilmektedir. Wagner Kanunu

35 kamu giderlerindeki artışı devlet faaliyetlerindeki sürekli artışla açıklamaktadır. Buna göre, bir ekonomide kişi başına düşen gelir artarken kamu kesiminin nispî hacmi de buna bağlı olarak büyümektedir.

36 Bir ekonomi sanayide ilerledikçe o ekonomideki genişleyen pazarlar ile bu pazarlar içindeki üniteler arasındaki ilişkiler karmaşık bir hale gelmektedir. Karmaşık hale gelen ilişkiler, bu ilişkileri adil bir sistem içinde düzenleyecek hükümlere ihtiyaç gösterir.

37 Ayrıca paralel olarak şehirleşme ve yüksek seviyedeki nüfus yoğunluğu dışsallıkların daha belirgin olması sonucunu doğuracak bu da kamu kesimi yönünden yeni düzenlemeler yapılmasını gerektirecektir. Bundan dolayı A. Wagner bir ülkede özellikle asayiş ve güvenlik, bankacılık hizmetlerinin, adli hizmetlerin önemini ve bu hizmetlerin kamu kesimi tarafından

38 yeterli ölçüde yerine getirilmesinin lüzumunu vurgulamaktadır. Bu ihtiyacın karşılanması da elbette kamu harcamasını artıracaktır. Kamusal Tercihler Teorisi Bu yaklaşıma göre kamu harcamalarının artışı politik süreçle ilişkilendirilmektedir.

39 Politik süreç içinde yer alan aktörler (seçmenler, politikacılar, bürokratlar, baskı grupları) kamu harcamalarını artırmaktadır. Kamusal Tercihler Teorisine göre devletin aşırı büyümesi ekonomik ve politik yozlaşmayı da beraberinde getirmektedir.

40 Diğer yaklaşımlar Sosyal refahın artırılması yaklaşımı amaç sosyal refahın maksimize edilmesi olup bu doğrultuda kamu harcamalarına yön verilmesi söz konusu olacaktır.

41 Maksimizasyon yaklaşımına demokrasi ile yönetilen ülkelerde hükümetler kendi yaşam sürelerini maksimum kılmaya çalışırken seçmenler de kendi gelirlerini maksimum kılmaya çalışırlar.

42 Ekonominin gelişme sürecinin kamu harcamalarını etkilediği yaklaşımı konusunda Rostow ve Musgrave e ait görüşler bulunmaktadır.musgrave e göre bir ülke ekonomisinin gelişim sürecini tamamlamasına bağlı olarak, eğitim,sağlık ile diğer sosyal harcamalar artmaktadır.rostow ise, kamu giderlerinin

43 artışını ekonomik gelişme ile açıklamaktadır. KAMU HARCAMALARININ ARTIŞ NEDENLERİ

44 Kamu harcamalarının artış nedenleri görünüşte artış nedenleri ve gerçek artış nedenleri olarak ikiye ayrılmaktadır Kamu harcamalarının tutarında, topluma sunulan mal ve hizmetin kalitesinde veya miktarında bir artış meydana gelmemesine

45 rağmen bir artış söz konusu oluyorsa,bu artışa görünüşte artış denilmektedir. Kamu giderlerinin tutarındaki artış topluma sunulan mal ve hizmetin kalitesindeki yükseliş nedeniyle ortaya

46 çıkmış ise buna gerçek artış denilmektedir. Ekonomik ve sosyal yönden gelişmiş ülkelerde kamu harcamaları gerçekte artış gösterirken, gelişmekte olan ve az gelişmiş ülkelerde görünüşte artış daha fazla hakim olmaktadır. Görünüşte artış nedenleri 1. para ekonomisinin yaygınlaşması,

47 2. bütçe usullerinin değişmesi, 3. para değerinin değişmesi ve 4. ülke sınırlarının ve nüfusun büyümesi olarak sıralanabilir. Gerçek artış nedenleri ise,

48 1. savaşlar, 2. teknolojik gelişmeler, 3. devlet anlayışındaki değişmeler, 4. vatandaşların hayat standartlarının yükseltilmesi, 5. kamu hizmetlerinin yaygınlaşması ve yoğunlaşması, 6. ekonomik nedenler, sosyal nedenler, 7. askeri nedenler, ve 8. siyasi nedenlerdir.

49 Yararlanılan Kaynaklar Prof.Dr.Haluk.EGELİ kamu maliyesi iktisat sunumu