EVSEL NİTELİKLİ ATIKSULARIN AEROBİK VE ANAEROBİK ŞARTLAR ALTINDA, AZOT VE FOSFOR GİDERİM VERİMLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI

Transkript

1 EVSEL NİTELİKLİ ATIKSULARIN AEROBİK VE ANAEROBİK ŞARTLAR ALTINDA, AZOT VE FOSFOR GİDERİM VERİMLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI The Treatment of Nitrogen and Phosphorus Performance Comparison With Batch Flow Activated Reactor and Upflow Anaerobic Filter Reactor Onur ORTATEPE Çevre Mühendisliği Anabilim Dalı Ahmet YÜCEER Çevre Mühendisliği Anabilim Dalı ÖZET Yapılan çalışmada evsel nitelikli sentetik atıksu, kesikli aktif çamur ve yukarı akışlı anaerobik filtre reaktörü kullanılarak arıtılmıştır. Reaktörlere verilen sentetik atıksu ortalama değerleri; KOİ 500 mg/l, TKN (NH3 ve Organik Azot) 45 mg/l, NO 3 2,5 mg/l, toplam fosfor 8,5 mg/l dir. Deneysel çalışmalar sırasında kesikli aktif çamur reaktörü ve yukarı akışlı anaerobik filtre reaktörleri eş zamanlı olarak işletilmiş ve aynı evsel nitelikli sentetik atıksu ile beslenmiştir. Çalışma sonunda kesikli aktif çamur reaktörü ortalama giderim verimleri; TKN % 91, toplam fosfor %63, yukarı akışlı anaerobik filtre reaktörlerinde ise ortalama TKN % 12 oranında giderilirken, toplam fosforun %20 oranında artış gösterdiği gözlenmiştir. Yukarı akışlı anerobik filtre reaktöründe azot ve fosfor çıkış konsantrasyonlarının yüksek olmasından dolayı Kurak bölgelerde evsel nitelikli atıksuların, yukarı akışlı anerobik filtre reaktörü ile arıtıldıktan sonra zirai amaçlı sulama suyu olarak yeniden kullanılması düşünülmektedir. Anahtar Kelimeler : Kesikli aktif çamur, yukarı akışlı anerobik filtre, kurak bölgelerde atıksuların yeniden kullanılması, azot giderimi, fosfor giderimi. ABSTRACT In this study, synthetic domestic watsewater is treated with batch flow activated sludge and upflow anaerobic filter reactor. The reactors are fed with synthetic domestic wastewaters which have the value of COD 500 mg/l, TKN (NH 3 and organic nitrogen) 45 mg/l, NO 3 2,5 mg/l, total phosphorus 8,5 mg/l. During the study, the batch flow activated sludge and upflow anaerobic filter reactor are run simultaneously and supplied with the same synthetic domestic watsewater. The batch flow activated sludge reactor average removal rate: TKN % 91, total phosphorus %63. The upflow anaerobic filter reactor average removal rate for TKN % 12 but total phosphorus increased % 20. In conculusion, upflow anaerobic filter reactor, nitrogen and phosphorus discharge concentration is higher than batch flow activated sludge reactor. Therefore domestic wastewater can be reused in arid regions for irrigation, due to high nutrient content Key Words : Batch flow activated sludge, upflow anaerobic fitler, wastewater reuse regions, nitrogen removal, phosphorus removal. Yüksek Lisans Tezi-MSc. Thesis 1

2 Giriş Su kaynaklarının korunması için azot ve fosfor kontrolü büyük önem taşımaktadır. Azot ve fosforun alıcı su ortamlarında meydana getirdiği kirlilik önemli boyutlara varabilmektedir. Özellikle gelişmiş ülkelerde azot ve fosforun giderilebildiği ileri arıtma sistemleri uygulanmaktadır. ( Gülşen ve ark.,1997). Azot ve fosfor alıcı ortamlara direk olarak deşarj edildiklerinde ortamı olumsuz yönde etkilemesine rağmen bitkiler için besin ( nutrient ) kaynağıdır. Özellikle gübreler yüksek miktarda azot ve fosfor içermektedirler. Tarımsal amaçlı kullanılan bu gübreler yüksek miktarda ürün eldesi ve verimlilik sağlamaktadır. Bu nedenle azot ve fosfor tarımsal amaçlı olarak, en çok ihtiyaç duyulan iki elementtir. Evsel nitelikli atıksuların azot ve fosfor açısından zengin olması, atıksuyun tarımsal amaçlı kullanılmasını gündeme getirmiştir. Arıtılmış atıksuyun alıcı ortama verilmesi yerine tarımsal amaçlı olarak kullanılması, hem su kaynaklarının korunmasını hem de alıcı ortamların kirletilmemesini önemli ölçüde etkilemektedir (Yüceer, 2009)... Yapılan çalışmada da evsel nitelikli atıksuyun aerobik ve anaerobik şartlar altında azot ve fosfor giderim verimleri kıyaslanmıştır. Yukarı akışlı anaerobik filtre reaktörü çıkış suyunun, Kesikli aktif çamur reaktörü çıkış suyuna göre daha yüksek oranda azot ve fosfor konsantrasyonuna sahip olduğu gözlenmiştir. Azot ve fosforun yüksek konsantrasyonlarda sucul ortamlara deşarj edilmesi, kirlilik olarak kabul edilse de özellikle kurak bölgelerde sulama suyu olarak kullanılması avantaj sağlamaktadır. Böylelikle arıtılmış atıksuyun alıcı ortama deşarj edilmesi yerine tarımsal amaçlı olarak yeniden kullanılması amaçlanmıştır. Azot ve fosfor, bitkiler için gübre olarak kullanıldığından kurak bölgelerde arıtılmış atıksuların zirai amaçla sulama suyu olarak yeniden kullanılması hem ekonomik hem de su kaynaklarını daha verimli kullanmak açısından çok faydalı olacaktır. Materyal ve Metot Materyal Çalışmalar Çukurova Üniversitesi Çevre Mühendisliği A.B.D. laboratuarlarında yapılmıştır. Çalışmada işletilmek üzere laboratuar ölçekli kesikli aktif çamur reaktörü ve yukarı akışlı anaerobik filtre reaktörü deney düzenekleri kurulmuştur. Kesikli aktif çamur reaktörü için hazırlanan aerobik deney düzeneği, pleksiglas malzemeden yapılmıştır. Dikdörtgen şeklindeki düzenek 8L hacme sahiptir. 1 adet hava pompası ile havalandırılan reaktörde oksijen transferinin verimli bir şekilde sağlanabilmesi için hava taşları (difüzörler) kullanılmıştır. Reaktörün içinde akımın homojen olarak dağılmasını sağlamak için bir adet karıştırıcı ile sistem sürekli olarak karıştırılmaktadır. Reaktörden üst faz suyu sifon yöntemiyle boşaltılıp yerine sentetik atıksu ilave edilerek sistem kesikli olarak çalıştırılmıştır. 2

3 Yukarı akışlı anaerobik filtre reaktörü 1-1cm ebatlarındaki seramik yatak malzemesi ile doldurulduktan sonra boşluk hacmi 1L olarak işletilmiştir. Reaktör içindeki sıcaklığı 350C de sabit tutabilmek için reaktörün dışına su ceketi yerleştirilmiştir. Bu ceketlerde su dolaşımı, inkübatörlü ısıtmalı soğutmalı su sirkülatörü ile yapılmaktadır. Reaktör içinde akımın homojen olarak dağılmasını sağlamak için reaktör tabanından 5 cm yüksekliğe 0,2 cm çapta delikler açılmış birer pleksiglas plaka yerleştirilmiştir. Reaktörde üretilen biyogaz, ölçeklendirilmiş pleksiglas kolonda toplanmıştır. Üretilen biyogaz miktarını günlük olarak takip edebilmek için asitli su ile yer değiştirme prensibine göre çalışan bir düzenek kurulmuştur. Düzenek; ölçeklendirilmiş pleksiglas kolon, asitli su tankı ve ara bağlantı hattından oluşmaktadır. Reaktörü beslemek için hazırlanan sentetik atıksu peristaltik pompa ile reaktörün altından sabit debi ile verilmektedir. Reaktör tabanından beslenen sentetik atıksu aşağıdan yukarı doğru hareket ederek seramik dolgu malzemeleri arasından geçer ve reaktörün üst kısmından tahliye edilir. Reaktöre hava girişini önlemek için su kilidi yöntemi uygulanmıştır. Ayrıca reaktörün hemen çıkışında numune alma yeri bulunmaktadır. Metot Bu çalışmada orta karakterli evsel nitelikli atıksuya eşdeğer yükte, sentetik atıksu kullanılmıştır. Sentetik atıksuyun bileşimi ISO e göre hazırlanmıştır. Sıcaklık arttıkça mikrobiyal parçalanma hızlanacağından dolayı uygulanan 12 saatlik hidrolik bekletme süresince sentetik atıksu özelliğinin sabit kalabilmesi için soğutma işlemi uygulanmıştır. Kesikli aktif çamur reaktörü için bir meşrubat sanayisinin aktif çamur arıtma tesisinden alınan çamur kullanılmıştır. 5L hacimde çalıştırılan reaktörde çamur hacmi 1L dir. Reaktörün adaptasyon süresi boyunca giriş ve çıkış KOİ ve AKM miktarları ölçülmüştür. 7 günlük zaman aralığında, reaktör içerisindeki mikroorganizmalar sentetik atıksuya ve ortama adapte olmuştur. Adaptasyon süresince reaktör ph sı 7,8 civarında tutulmuştur. Reaktör, orta derecede kirlilik yüküne uygun evsel nitelikli atıksu özelliğinde hazırlanan sentetik atıksu ile beslenmiştir. 24 saat hidrolik bekletme süresi işletme koşulu altında tam karışımlı olarak çalıştırılmıştır. Günlük olarak reaktör 30 dakika süre ile durdurularak çökeltim sağlanmış ve reaktördeki üst faz suyu tahliye edilerek yerine sentetik atıksu doldurulmuştur. Çamur yaşı 20 gün olacak şekilde planlanan reaktördeki günlük çamur atma miktarı da buna göre hesaplanmıştır. Yukarı akışlı anaerobik filtre reaktörü için gerekli granüler çamur bir bira endüstrisinin anaerobik reaktöründen alınmıştır. Granüler çamurun hazır olarak alınıp deney reaktörüne adapte edilmesi, anaerobik sistemler için gerekli olan uzun start-up süresinin azaltılmasına yardımcı olmuştur. Yukarı akışlı anaerobik filtre reaktörü için gerekli çamur miktarı UAKM (MLVSS) deneyi ile hesaplanmıştır. Kesikli aktif çamur reaktörü için hazırlanan sentetik atıksu aynı zamanda yukarı akışlı anaerobik filtre reaktörü içinde kullanılmıştır. Yukarı akışlı anaerobik 3

4 filtre reaktörüne sentetik atıksu reaktörün en alt kısmından verilmektedir. Bu şekilde yukarı akışlı olarak hareket eden arıtılmış atıksu reaktörün üst kısmından tahliye edilmiştir. Reaktörde hidrolik bekletme süresi 12 saattir. Böylelikle organik yükleme oranı arttırılacak ve anaerobik reaktörün düşük KOİ yükünde daha verimli bir şekilde çalışması sağlanmıştır. Reaktörden çıkan gazın toplanması ise reaktörün üst kısmından alınan gazın asitlendirilmiş su (0,05 M H2SO4) ile aşağı doğru yer değiştirme prensibine göre çalışan düzenek vasıtası ile sağlanmıştır. Toplam Kjeldahl Azotu; numunedeki organik azot parçalanarak amonyağa dönüştürülmüş ve numunede bulunan amonyak ile birlikte borik asidin (H3BO3) içinde absoblanmıştır. Çözelti 0,02N H2SO4 ile titrasyon yapılarak ölçülmüştür. Amonyak Azotu; borat tampon çözeltisi ile ph 9,5 civarında tamponlanmış ve distilasyon yoluyla NH3, borik asit (H3BO3) içinde absoblanmıştır. Çözelti 0,02N H2SO4 ile titrasyon yapılarak ölçülmüştür. Nitrat; distile su şahit numunesine göre UV spektrofotometre 0 (sıfır) absorbana ayarlanmıştır. 220 nm dalga boyunda nitrat değerleri kalibrasyon eğrisi yardımıyla bulunmuştur. Nitrit; numunedeki nitrit miktarı, kitte bulunan reaktif yardımıyla oluşan rengin, renk skalası ile karşılaştırılmasıyla kolorimetrik yöntemle ölçülmüştür. Toplam Fosfor; numune sülfirik asit ve nitrik asit ilave edilerek kaynatılmıştır. 1N NaOH ile ph nötralize edilmiştir. Nötralize edilmiş numune üzerine vanadamolibdat çözeltisi eklenerek 420 nm dalga boyunda toplam fosfor değerleri kalibrasyon eğrisi yardımıyla bulunmuştur. Biyogaz; reaktörde üretilen biyogaz miktarı, ölçeklendirilmiş kolonda asitlendirilmiş su ile yer değiştirme yöntemiyle ölçülmüştür. İki zaman aralığında toplanan gaz miktarı, ölçümün yapıldığı andaki sıcaklık ve basınç değerleri standart şartlara çevrilerek günlük biyogaz miktarı hesaplanmıştır. Açık hava basıncı Çukurova Üniversitesi Meteoroloji İstasyonu ölçümlerine dayanılarak elde edilmiştir (Çukurova Meteo, 2010). Üretilen biyogazın kompozisyonu ( %CH4 ve % CO2) gaz kromotografisi cihazıyla ölçülmüştür. KOİ; K2Cr2O7-H2SO4 karışımı ile oksidasyon ve 0,025N Fe(NH4)SO4 ile titrasyon yöntemiyle ölçülmüştür. SVI ve AKM; gravimetrik yöntemle ölçülmüştür. Analizlerin tümü standart metotlara uygun olarak yapılmıştır. (Apha,2005) Araştırma Bulguları ve Tartışma TKN azotu; organik azot ve amonyak azotunun toplamıdır. Kesikli aktif çamur reaktöründe hücresel faaliyetin yüksek olması ve nitrifikasyondan dolayı TKN azotunun neredeyse tamamı tüketilmiştir. Organik azot daha çok hücresel faaliyetlerde, amonyak azotu ise reaktördeki uzun havalandırma nedeniyle nitrifikasyona uğrayarak NO-3 e dönüşmüştür. Bu nedenle kesikli aktif çamur reeaktöründe TKN giderimi çok yüksektir. Yapılan bir çalışmada aerobik reaktörlerde KOİ giderim veriminin ortalama %85-90 olduğu gözlenmiştir. (Khelifi ve ark., 2009). Amonyum indirgenme reaktörüyle yapılan bir çalışmada sentetik 4

5 %Yüzde Giderim atıksu ile beslenen reaktörde, azot giderim veriminin %80 - %94 aralığında değiştiği tespit edilmiştir. (Sumino ve ark., 2006) Anaerobik reaktörlerde ise serbest oksijen olmadığından dolayı amonyak azotunun oksitlenmesi söz konusu değildir. Ancak NH4, bağlı oksijen olan NO 3 ve SO4 ü kullanarak direk N 2 gazına dönüşebilmektedir (amonyaklaşma). Bu nedenle amonyaklaşma ve hücresel faaliyetler sonucu az da olsa TKN giderimi olmaktadır. 120 TKN Azotu Giderim Verimleri Kesikli Aktif Çamur Reaktörü Şekil 1. Kesikli Aktif Çamur Reaktörü ve Yukarı Akışlı Anaerobik Filtre Reaktörlerinde TKN giderim verimlerinin karşılaştırılması Şekil 1 den de görüleceği gibi Kesikli Aktif Çamur Reaktöründeki TKN giderim verimleri Yukarı Akışlı Anaerobik Filtre Reaktöründen daha yüksektir. Anaerobik reaktörde eş zamanlı amonyum ve sülfat giderimi laboratuvar ölçekli olarak çalışılmıştır. Çalışma sonunda ortalama amonyum ve sülfat giderim oranları sırasıyla % 40 ve % 30 olarak bulunmuştur (Yang ve ark., 2009). Anaerobik arıtma sistemlerinde PHA ın üretilebilmesi için enerjiye ihtiyaç vardır. Bu enerji, hücre içinde depolanan polifosfatın parçalanması sonucu elde edilir. Polifosfatın yüksek enerjili ortofosfat gurubunun parçalanması sonucu yüksek miktarda enerji açığa çıkar. Böylece hücre için gerekli olan enerji sağlanmış olur. Ancak polifosfatın hidrolizi sonucu oluşan fosfat grubu (PO4) hücre dışına (sıvı faza) atılır ve böylelikle ortamın fosfat konsantrasyonu yükselmiş olur. (Ersü, 2006) Yapılan çalışmada da Yukarı Akışlı Anaerobik Filtre Reaktöründeki fosfor konsantrasyonun, giriş fosfor konsantrasyonundan daha yüksek olduğu gözlenmiştir. Laboratuvar ölçekli yapılan bir çalışmada hibrit yukarı akışlı anaerobik çamur yataklı (HUASB) reaktörde evsel nitelikli atıksuyun giderilmesi çalışılmıştır. 5

6 Fosfor Miktarı (mg/l) Reaktörde dolgu malzemesi olarak plastik halkalar kullanılmıştır ve fosfor artış oranı verimi ise % arasında bulunmuştur (Kaliappan ve ark., 2007). Fosfor Giderim Miktarları Sentetik Atıksu Fosfor Miktarı Kesikli Aktif Çamur Reaktörü Fosfor Miktarı Yukarı Akışlı Anaerobik Filtre Reaktörü Fosfor Miktarı Şekil Hata! Belgede belirtilen stilde metne rastlanmadı.. Kesikli Aktif Çamur Reaktörü ve Yukarı Akışlı Anaerobik Filtre Reaktörlerinde Fosfor giderim miktarlarının karşılaştırılması Yapılan çalışma sonucunda kesikli aktif çamur reaktörüne giren evsel nitelikli atıksuyun ihtiva ettiği azot miktarının TKN cinsinden ortalama %91-92 oranında giderildiği gözlenmiştir. Kesikli aktif çamur reaktöründe gerçekleşen nitrifikasyon sonucu reaktöre giren amonyak azotunun büyük bir kısmının nitrata dönüştüğü tespit edilmiştir. Amonyum iyonları nötr ph a kadar su ortamında baskın olarak bulunur. ph nötrden yukarı doğru yükseldikçe de ortamın amonyak konsantrasyonu artacaktır. Amonyağın uçuculuk özelliği ve havalandırmanın da etkisiyle amonyağın bir kısmı atmosfere karışır. Bununla birlikte mikrobiyal faaliyetlerden dolayı bir miktar azot da bakteri bünyesine alınmıştır. Kesikli aktif 6

7 çamur reaktöründe giriş azot ve çıkış azot miktarları arasındaki kütle farkının bu durumdan kaynaklandığı düşünülmektedir. Çalışmada, Kesikli aktif çamur reaktörüne giren atıksudaki Toplam Fosfor miktarının giderildiği gözlenmiştir. Reaktöre giren fosfor enerji kaynağı olarak kullanıldığı için mikroorganizmalar tarafından hücre içine alınırlar. Sucul ortamdaki fosforun hücre içine alınmasıyla atıksudaki fosfor miktarı giderilmiş olmaktadır. Yapılan çalışmada da Kesikli aktif çamur reaktörü giriş ve çıkış suyu parametreleri incelendiğinde, Toplam Fosfor miktarının atıksudan ortalama %60-65 oranında giderildiği gözlenmiştir. Çalışmanın ikinci adımı olarak Yukarı akışlı anaerobik filtre reaktörü kurulmuştur C sabit sıcaklıkta işletilen reaktöre Kesikli aktif çamur reaktörüne verilen evsel nitelikli sentetik atıksuyun aynısı kullanılmıştır. Anaerobik sistemler normalde yüksek kirlilik yüküne sahip atıksuların arıtılmasında kullanılmasına rağmen, yapılan son çalışmalarda görülmüştür ki evsel nitelikli atıksuların arıtılması içinde yüksek verim elde edilebilmektedir. Yukarı akışlı anaerobik filtre reaktörüne verilen sentetik atıksuyun organik yükün düşük olmasından dolayı sisteme aşılanan anaerobik çamurun kendini sindirmesi hasıl olmuştur. Dolayısıyla atıksu ortamına biyokütle kaynaklı azot ve fosfor verilmesine neden olmuştur. Yukarı akışlı anaerobik filtre reaktöründe TKN azotunun % 6-18 aralığında giderildiği gözlenmiştir. TKN azotu yani NH 3 ve organik azotun giderimi, anaerobik sistemlerde NH 3 ün N 2 gazına dönüşmesini sağlayan amonyaklaşma reaksiyonlarıdır. Amonyaklaşma reaksiyonlarında az miktarda NH 3, N 2 gazına dönüşerek TKN nin azalmasına neden olur. Reaktörde serbest oksijen olmadığından nitrifikasyon gerçekleşmez, bunu yerine ortamdaki NO 3 ve SO 4, oksijen kaynağı olarak kullanılırlar. Yapılan çalışmada da reaktördeki NH 3 ün ortalama %10, NO 3 ün % 20 oranlarında giderildiği tespit edilmiştir. Yukarı akışlı anaerobik filtre reaktörü çıkış suyunda fosfor miktarı artmıştır. Çünkü Acinetobacter organizmaları anaerobik şartlar altında asetat ve uçucu yağ asitlerini (VFA) parçalar ve polihidroksibütirat (PHB) olarak depo ederler. Hücre içindeki polifosfatlar da hidroliz edilerek PHB sentezinde kullanılır. Bu durumda 7

8 parçalanan polifosfat sıvı faza geçerek ortamın fosfat konsantrasyonunu arttırır. (İleri, 2000). Yapılan çalışmada da hücreler enerji sağlayabilmek için bünyelerindeki polifosfatı parçalamışlardır. Polifosfatın hidrolizi sonucu oluşan fosfat grubu hücre dışına atılarak ortamın fosfat konsantrasyonu artmıştır. Reaktördeki Toplam fosforun da %20 oranında artış gösterdiği tespit edilmiştir. Çizelge 1. Kesikli Aktif Çamur Reaktörü ve Yukarı Akışlı Anaerobik Filtre Reaktörü Ortalama Değerleri Giriş Suyu Çıkış Suyu (Evsel Nitelikli Sentetik Atıksu) Kesikli Aktif Çamur Reaktörü Yukarı Akışlı Anaerobik Filtre Reaktörü TKN mg/l NH 3 - N NO 3 TP TKN mg/l NH 3 - N NO 3 TP 45,2 36,5 2,5 8,0 3,5 <1 9,5 3,5 45,2 36,5 2,5 8,0 40,2 32,6 2,0 9,8 Arıtılmış atıksuların tarımsal amaçlı olarak kullanılması sırasında toprağın ph özelliğine çok dikkat edilmesi gerekmektedir. Toprağın ph ının yüksek olması, sudaki amonyumun amonyağa dönüşmesine, dolayısıyla uçucu olan amonyağın atmosfere karışmasına neden olabilir. Böylece toprağın azot tutma kapasitesi düşük olur. Yine bazik özellikte toprağın fosfor bağlama özelliği yüksek olduğundan fosfor toprakta çökelerek bitki içerisine alınamaz. Bu nedenle toprağın özelliği sulama açısından son derece önemlidir. Çalışma sonucunda Yukarı akışlı anaerobik filtre reaktörü çıkış suyunun, Kesikli aktif çamur reaktörü çıkış suyuna oranla daha yüksek seviyelerde azot ve fosfor bulundurduğu tespit edilmiştir. Azot ve fosforun yüksek konsantrasyonlar da sucul ortamlara deşarj edilmesi, kirlilik olarak kabul edilse de özellikle kurak bölgelerde sulama suyu olarak kullanılması avantaj sağlamaktadır. Ancak 8

9 Azot ve fosfor, bitkiler için gübre olarak kullanıldığından kurak bölgelerde arıtılmış atıksuların zirai amaçla sulama suyu olarak yeniden kullanılması hem ekonomik hem de su kaynaklarını daha verimli kullanmak açısından çok faydalı olacaktır. Kurak bölgelerde evsel nitelikli atıksuların Yukarı akışlı anerobik filtre reaktörü ile arıtılması birçok avantaj sağlayacaktır. Bunlar; Arıtılmış atıksu çıkış suyunun azot ve fosfor miktarının yüksek olmasından dolayı zirai amaç için kullanmaya uygun olması. (Bu sayede zirai amaçlı olarak kullanılacak gübre maliyeti de düşecektir.) Kurak bölgelerde su kaynaklarının kullanımını optimize etmek. Arıtma işletme maliyetini düşürür. Tatlı su kaynaklarının yerine kullanılacağı için su kaynaklarının korunmasının sağlanması. Kaynaklar APHA, Standart methods for the examination of water and waste water, American Public Health Association, 21. Baskı ARCEIVALA, S, Çevre Kirliliği Kontrolünde Atıksu Arıtımı, Atılım Ofset Yayınları, ERSÜ, Ç.B.,2006. Biological nutrient removal in bench-scale membrane bioreactor and full-scale sequencing batch reactor under various configurations and conditions, Iowa State University, Doktora tezi, Iowa FANG, H.H.P., LING, J.W.C., Removal of nitrogen and phosphorus in batch reactors with fıbrous packing. Bioresource Technology. 53(2): GÜLŞEN, H., Yeşilnacar, M.İ., Yıldız, O., Gerger, R., "Evsel Atıksularda Biyolojik Azot ve Fosfor Giderimi", 2. Ulusal Çevre Mühendisliği Kongresi, P-10, İstanbul. ISAKA, K., SUMINO, T., TSUNEDA, S., 2007 High Nitrogen Removal Performance at Moderately Low Temperature Utilizing Anaerobic Ammonium Oxidation Reactions, Journal of Bioscience and Bioengineering KALİAPPAN, S., YEOM, I.T., BANU, J.R., Treatment of Domestic Wastewater Using Upflow Anaerobic Sludge Blanket Reactor, Int. J. Environ. Sci. Tech. 4 (3). 9

10 KHELIFI, E., BOUALLAGUI, H., TOUHAMI, Y., Jean-Jacques GODON, J.J., HAMDI, M., Bacterial monitoring by molecular tools of a continuous stirred tank reactor treating textile wastewater. Bioresource Technology. 100(2): LETTINGA, G. ELMITWALLI, T. A., OAHN, K. L.T., ZEEMAN, G, Treatment of domestic sewage in a two-step anaerobic filter/anaerobic hybrid system at low temperature. Water Research, 36, MARTIN, M.A., DE LA RUBIA, M.A., MARTIN, A., BORJA, R., MONTALVO, S., SANCHEZ, E., Kinetic evaluation of the psychrophylic anaerobic digestion of synthetic domestic sewage using an upflow filter, Bioresource technology 101 (2010) MELIDIS, P., VAIOPOULOU, E., ATHANASOULIA, E., AIVASIDIS, A., Anaerobic treartment of domestic wastewater using an anaerobic fixed-bed loop reactor, Elsevier desalination 248 (2009) METCALF & EDDY, Wastewater Engineering, Treatment, Disposal And Reuse, Mcgraw-Hill İnternationaleditions, Fourth Edition. ÖZTÜRK, İ., TIMUR, H., KOŞKAN, U., 2005, Atıksu Arıtımının Esasları, İstanbul Teknik Üniversitesi Basım Evi, SABUMON, P.C., Anaerobic ammonia removal in presence of organic matter: a novel route. Journal of Hazardous Materials, 149(1), SOMMARIVA, C., CONVERTI, A., DEL BORGHI, M.,1996. Increase in phosphate removal from wastewater by alternating aerobic and anaerobic conditions, Elsevier Desalination 108 (1996) SUMINO, T., ISAKA, K., IKUTA, H., SAIKI, Y., YOKOTA, T., 2006 Nitrogen Removal from Wastewater Using Simultaneous Nitrate Reduction and Anaerobic Ammonium Oxidation in Single Reactor, Journal of Bioscience and Bioengineering TÜRKMEN, C., ARCAK, S., Kentsel Arıtma Çamuru Ve Azot Uygulamalarının Kireçli Topraklarda Bazı Toprak Özelliklerine Etkileri, Selçuk Üniversitesi ZiraatFakültesi Dergisi 20 (40): (2006) UYGUR, A., KARGI, F., BAŞKAYA, H.S., Ardışık zamanlı kesikli biyoreaktörde biyolojik nutrient gideriminde hidrolik alıkonma süresininoptimizasyonu, Uludağ Üniversitesi M.M.F. Dergisi 9-1. YALMAZ, G., ÖZTÜRK, I., Biological ammonia removal from anaerobically pre-treated landfill leachate in sequencing batch reactors (SBR). Water Science Technology. 43(3): YANG Z., ZHOU S., SUN Y., Start-up of simultaneous removal of ammonium and sulfate from an aerobic ammonium oxidation (anammox) process in an anaerobic up-flow bioreactor, Journal of Hazardous Materials, 169. YÜCEER, A., ERSÜ, Ç.B., SUCU, M.Y., Water Planning and Water Reuse in Agriculture; International Symposium on Environment. Kyrgyzstan Manas University. 10