SEÇİM SİSTEMLERİ SUNUŞU

Transkript

1 SEÇİM SİSTEMLERİ SUNUŞU Erol Tuncer TESAV Vakfı Başkanı 2 Kasım 2013 GİRİŞ İki Ana Seçim Sistemi Çoğunluk sistemi, Nispi temsil sistemi. Seçim Sistemlerinin İki Boyutu Temsilde adalet, Yönetimde istikrar. Bunlardan birisi öne çıkınca diğeri geriliyor. Temsilde adaleti öne çıkaran sistemler: Millî bakiye, Barajsız d Hondt. Yönetimde istikrarı öne çıkaran sistemler: Çoğunluk sistemi, Barajlı d Hondt sistemleri (Çevre ya da ülke barajı ya da her ikisi). Not: Yönetimde istikrar mutlaka siyasî istikrar anlamına gelmez. Siyasî istikrar, birden çok boyutu olan bir kavramdır ve yönetimde istikrar bu boyutlardan ancak birisini oluşturmaktadır. Siyasî istikrar; ülkenin siyasî alt yapısı, siyaset kültürü, siyasî partiler sistemi, hatta gelir düzeyi ve gelir dağılımı gibi hususları içerir. (Koalisyon hükümetlerinde de siyasî istikrar olabildiği gibi Tek partili hükümetlerde siyasî istikrar olmayabilir.) 1

2 I.TARİHÇE İki dereceli seçim sistemi: 1877 den 1943 seçimlerine kadar Tek dereceli seçime geçiş: 5 Haziran tarih ve 4918 sayılı Kanun Çok partili dönemde uygulanmış olan seçim sistemleri: 7 adet. Osmanlı Döneminden Günümüze Kadar Uygulanmış Olan Seçim Sistemleri Seçim Sistemleri ÖZEL SEÇİM YÖNTEMLERİ (*) İKİ DERECELİ SİSTEMLER Uygulandığı Seçimler Devre, Devre Mebus Seçimleri / 1920 Mebus Seçimleri 1908, 1912, 1914, 1918, 1923, 1927, 1931, 1935, 1939, 1943 Mebus Seçimleri TEK DERECELİ SİSTEMLER Çoğunluk Sistemi Liste Usulü Çoğunluk Nispi Temsil Sistemi Çevre Barajlı d Hondt Milli Bakiye Barajsız d Hondt Çifte Barajlı d Hondt Çifte Barajlı d Hondt + Kontenjan Ülke Barajlı d Hondt 1946, 1950, 1954, 1957 Milletvekili Seçimleri 1961 Cumhuriyet Senatosu Seçimleri 1961 Milletvekili / 1964 Cumhuriyet Senatosu Seçimleri 1965 Milletvekili / 1966 Cumhuriyet Senatosu Seçimleri 1969, 1973, 1977 Milletvekili Seçimleri 1968, 1973, 1975, 1977, 1979 Cumhuriyet Senatosu Seçimleri 1983 Milletvekili Seçimleri 1987, 1991 Milletvekili Seçimleri 1995, 1999, 2002, 2007, 2011 Milletvekili Seçimleri 2

3 II. SEÇİM SİSTEMİNİN ETKİLERİ / YANSIMALARI Siyasi sistemin üç temel ayağı: Anayasa / Siyasi Partiler sistemi /Seçim sistemi Seçim sistemi anayasalar kadar önemli: Ülkeyi kimin yöneteceğini / Anayasaları yapacak çoğunluğu belirliyor. Siyasi partiler sistemini etkiliyor (Liste usulü çoğunluk ve ülke barajlı sistemler ülkeyi iki partili sisteme götürüyor, barajsız sistemlerde TBMM ye giren parti sayısı artıyor). Seçim Tarihleri Seçim Sistemi Meclise Giren Parti 1950, 1954, 1957 Liste usulü çoğunluk 3 Parti 1961 Çevre barajlı d Hondt 4 Parti (*) 1965 Milli Bakiye 6 Parti 1969, 1973, 1977 Barajsız d Hondt Parti 1983 Çifte barajlı d Hondt 3 Parti (*) 1987 Çifte barajlı d Hondt + Kontenjan 3 Parti 1991 Çifte barajlı d Hondt + Kontenjan 5 Parti 1995, 1999 % 10 Ülke Barajlı d Hondt 5 Parti 2002 % 10 Ülke Barajlı d Hondt 2 Parti 2007, 2011 % 10 Ülke Barajlı d Hondt 3 Parti (*) Askeri müdahaleler sonrasında yapılan seçimler Seçmenin oy verme davranışını etkiliyor: Seçmen dilediği partiye değil oyunun zayi olmayacağına inandığı partiye oy vermek zorunda kalıyor. Seçmen oylarının önemli bölümü TBMM de temsil edilemiyor: Örneğin 2002 seçimlerinde oyların yarıya yakını (% 46,3) TBMM dışında kalmıştır. Baraj altında kalmış olan partilerin büyümesini engelliyor. 3

4 Siyaset sürecini etkiliyor: Bununla ilgili olarak siyasi tarihimizden iki çarpıcı örnek verilebilir: 1957 seçimi sonucu Liste usulü çoğunluk - DP: 424, Muhalefet: 186, aradaki fark: 238 Seçim Barajsız d Hondt sistemiyle yapılsaydı: DP: 313, Muhalefet: 297, aradaki fark yalnızca: 16 olacaktı. Sonuç: Ülkeyi 1960 askeri müdahalesine götüren ortam oluşmayabilirdi seçimi sonucu Barajsız d Hondt sistemi - CHP: 213 mv. Bu sayı tek başına iktidar olabilmek için gerekli olan 225 mv. nin altındaydı. Seçim % 10 Ülke barajlı sistemle yapılsaydı CHP: 237 mv., Çoğunluk sistemiyle yapılsaydı CHP: 269 mv. almış olacaktı. Sonuç: Böylece ülkede CHP nin tek başına iktidarı denenmiş olacaktı. 4

5 III. SEÇİM SİSTEMİ TERCİHLERİNİN NEDENLERİ Bir önceki döneme karşı oluşan tepkiler Çoğunluk sisteminin adaletsiz sonuçlarına karşı oluşan tepkilerden ötürü 1960 sonrasına nispi temsil usulüne geçilmiştir. % 10 Baraj, dönemindeki koalisyonlara karşı oluşan tepkiler nedeniyle getirilmiştir. (Barajın indirilmesine karşı çıkanların bir gerekçesi de belli bir etnik kökene dayanan partilerin TBMM ye girmesinin bu yolla engellenmesidir. Oysa bu partiler, barajı bağımsız adaylar yoluyla aşmasını bilmişlerdir.) Anayasa Mahkemesi kararları Seçim sistemi, iki kez Anayasa Mahkemesi kararlarıyla belirlenmiştir. Barajsız d Hondt: (1968) / Ülke barajlı d Hondt: (1995). Diğer partinin önünü kesme isteği Milli Bakiye sistemi, AP nin tek başına iktidarını engellemek amacıyla getirilmiş ve 1965 seçimlerinde uygulanmıştır. Seçim şansını arttırma isteği ANAP Genel Başkanı Turgut Özal, azalmakta olan oyları nedeniyle partisinin seçim şansını arttırmak amacıyla, 1987 seçimlerine girerken Çifte barajlı d Hondt + Kontenjan sistemini getirmiş ve % 36,3 oy oranıyla TBMM de % 64,9 oranında sandalye elde etmiştir. 5

6 IV.ÇİFTE STANDARTLI DAVRANIŞLAR Siyasetçiler, kendi koşullarına uygun sistem arayışı peşinde Seçim Kanunu: CHP çoğunluk, DP nispi temsil sistemlerini öneriyor. Seçim Kanunu: CHP DP çoğunluk, MP nispi temsil sistemlerini istiyor İlk Hedefler Beyannamesi: CHP nispi temsili savunuyor Temsilciler Meclisi: CHP çoğunluk sistemini savunuyor ve Millet Meclisinde nispi temsil, Senatoda çoğunluk sistemini getiriyor. 1964: CHP Milli bakiye sistemini getiriyor Özal: Çifte baraj + kontenjan. Tansu Polatkan ve Deniz Baykal, kendi partilerine yarayacağı inancıyla % 10 barajda ısrar ediyor. (1999 da CHP, 2002 de DYP baraj altında kalıyor.) 6

7 V. DAR BÖLGE / DARALTILMIŞ BÖLGE Dar Bölge: Her seçim çevresinden bir milletvekili çıkarılıyor. (Tek turlu ya da iki turlu olarak uygulanabiliyor.) Daraltılmış Bölge: Mevcut seçim çevreleri, daha az milletvekili içeren seçim çevrelerine bölünüyor. Daraltılmış bölgen uygulamasında seçmen ile seçilenlerin bağları güçlenir. Burada dikkat edilecek husus, seçim çevreleri sınırlarının belirlenmesinde objektif kurallar konulması olmalıdır. Daraltılmış bölgeye ülkemizden iki örnek verebiliriz: 1991 seçimleri (Seçim çevrelerindeki milletvekili sayısı 6 ile sınırlı) (Ek Tablo) Örneğin Ankara 4, İstanbul 9 Bölge.. Halen yürürlükte olan uygulamada, çıkaracağı milletvekili sayısı: arasında olan iller, 2 seçim çevresine, 36 ve daha fazla olan iller, 3 seçim çevresine bölünmektedir: Bu bağlamda İstanbul (87 mv.) 3, Ankara (32 mv.) 2 ve İzmir (26 mv.) 2 seçim çevresine bölünmüştür. İktidar Partisinin Önerisi İktidar Partisi, bugüne kadar, % 10 barajı indirmeye yanaşmadı. Şimdi -bilinen nedenlerle- barajı % 5 e indirmeye razı görünüyor, ama Daraltılmış bölge uygulanması koşuluyla.. Barajın indirilmesinden doğacak kayıplarını böylece telafi etmeyi öngörüyor, hatta 2011 sonuçlarına bakılırsa kazançlı da çıkabilecek.. Sonuç: Barajın düşmesi elbette iyi olur. Ancak sistemin iktidar partisi lehine sonuçlar vermesinin yarattığı kaygılar, barajın düşmesinden doğacak avantajları gölgeliyor. 7

8 Sistemin kaygı yaratmasının esas nedeni, iktidar ve ana muhalefet partileri arasındaki oy farkının büyüklüğüdür. Bu ölçüsüzlük, iktidarın milletvekili sayısının daha da artmasına ve muhalefetin milletvekili sayısının azalmasına yol açıyor. Böylece iktidar ve muhalefet arasında zaten var olan güç farkı daha da artıyor. Bu da iktidarın demokrasiden uzaklaşan uygulamalarından şikâyetçi olan toplum kesimlerinde haklı kaygılara yol açıyor. 8

9 EK 1. SİYASİ PARTİLER KANUNU arası: Medeni Kanun, Cemiyetler Kanunu. İlk Siyasi Partiler Kanunu: 13 Temmuz 1965 t. ve 648 s. İkinci Siyasi Partiler Kanunu: 22 Nisan 1983 t. ve 2820 s. Siyasi Partiler Kanununda değişiklik gerekli, ancak kanunda değişiklik yapmadan da parti içi demokrasi sağlanabilir. Çünkü burada da sorun, başta yöneticiler, partililerin demokrasi anlayışıdır döneminden örnekler: Milletvekili adaylarının önseçimle belirlenmesi, Grup toplantıları (Toplantıların kapalı olması / önemli konuların grupta tartışılması ve karara bağlanması), Yönetime baş kaldırma girişimleri (DP Grubunda bakanların tümünün düşürülmesi gibi..). 9

10 EK Ekim 1991 Milletvekili Genel Seçiminde Siyasî Partilerin ve Bağımsızların Seçim Çevrelerinde Çıkardıkları Milletvekili Sayıları 1 İller Çıkarılan Mv. Sayısı Toplam Mv. Sayısı Adana (1) 6 Adana (2) 5 14 Adana (3) 3 Adıyaman 4 4 Afyon 6 6 Ağrı 4 4 Aksaray 3 3 Amasya 3 3 Ankara (1) 6 Ankara (2) 6 Ankara (3) 6 23 Ankara (4) 5 Antalya (1) 6 Antalya (2) 3 9 Artvin 2 2 Aydın 6 6 Balıkesir (1) 4 Balıkesir (2) 3 7 Bartın 2 2 Batman 3 3 Bayburt 2 2 Bilecik 2 2 Bingöl 3 3 Bitlis Kasım 1991 günlü Resmî Gazete. 10

11 Bolu 5 5 Burdur 3 3 Bursa (1) 6 Bursa (2) 6 12 Çanakkale 4 4 Çankırı 3 3 Çorum 5 5 Denizli 6 6 Diyarbakır (1) 5 Diyarbakır (2) 3 8 Edirne 4 4 Elâzığ 4 4 Erzincan 3 3 Erzurum (1) 4 Erzurum (2) 3 7 Eskişehir 5 5 Gaziantep (1) 6 Gaziantep (2) 3 9 Giresun 4 4 Gümüşhane 2 2 Hakkâri 2 2 Hatay (1) 5 Hatay (2) 3 8 Isparta 4 4 İçel (1) 6 İçel (2) 3 9 İstanbul (1) 6 İstanbul (2)

12 İstanbul (3) 6 İstanbul (4) 6 İstanbul (5) 6 İstanbul (6) 6 İstanbul (7) 6 İstanbul (8) 5 İstanbul (9) 3 İzmir (1) 6 İzmir (2) 6 İzmir (3) 4 19 İzmir (4) 3 K. Maraş (1) 4 K. Maraş (2) 3 7 Karaman 2 2 Kars 5 5 Kastamonu 4 4 Kayseri (1) 4 Kayseri (2) 3 7 Kırıkkale 3 3 Kırklareli 3 3 Kırşehir 3 3 Kocaeli (1) 4 Kocaeli (2) 3 7 Konya (1) 6 Konya (2) 4 13 Konya (3) 3 Kütahya 5 5 Malatya

13 Manisa (1) 6 Manisa (2) 3 9 Mardin 5 5 Muğla 5 5 Muş 3 3 Nevşehir 3 3 Niğde 3 3 Ordu 6 6 Rize 3 3 Sakarya 6 6 Samsun (1) 6 Samsun (2) 3 9 Siirt 3 3 Sinop 3 3 Sivas 6 6 Şanlıurfa (1) 5 Şanlıurfa (2) 3 8 Şırnak 3 3 Tekirdağ 4 4 Tokat 6 6 Trabzon 6 6 Tunceli 2 2 Uşak 3 3 Van 5 5 Yozgat 5 5 Zonguldak (1) 4 Zonguldak (2) 3 7 Toplam: 107 Seçim 450 Mv. 450 Mv. 13

14 14