Türkiye Antepfıstığı Sektörünün Ekonometrik Analizi

Transkript

1 I ürkiye V. Tarım Ekonomisi Kongresi Eylül 2002 Erzurum Türkiye Antepfıstığı Sektörünün Ekonometrik Analizi Adcnı AKSOY Tecer ATSAN Fahri YAVUZ Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi larıın Ekonomisi Bölümü, Erzurum faks: e-posta: aaksoy«tataııni.edu tr Ö Z E T : D ı ş p ı > a s a t a l e b i n e u v g u n a n t e p f ı s t ı ğ ı ü r e t il e m e m e s i n e d e n i y le s o n y ı l l ı ı r d a i h r a c a t t a m e y d a n a g e le n d ü ş ü ş le r, a j z f a z la l ığ ın a ve d o l a y ı s ı y l a a ş ı r ı s t o k l a r a n e d e n o l m u ş t u r 13u t r e n d e n e d e n o lu ıı p r o b le m l e r» i r d e l e m e k v c y ü z ü m Ü n e r ı l c r ı s u n m a k a m a c ı y l a bu ç a lış m a y a p ı l m ı ş t ı n ' Ç a l ı ş m a d a k ı z l a n ı l a n m a t e r y a l, d e ğ i ş i k k u r u m v c k a y n a k l ı n d a n e ld e e d i l e n ı k m c ı l v e r i l e r d e n o l u ş m a k l a d ı r S e k t ö r ü n arz, t a le p v c s t o k e ş i k l i k l e r i n d e n o l u ş a n e k o n o m e t r ik m o d e l i o l u ş t u r u l m u ş v e m o d e l e n k ü ç ü k k a r e l e r y ü n t c m ı ile t a h m in e d ilm iş t ir M o d e l d e k i e ş i t l i k l e r m o d e l i i y i ş e k i l d e a ç ı k l a m ı ş v c d e n k l e m l e r i n ç o ğ u e k o n o m ik t e o r iy e u y g u n ç ı k m ı ş t ı r S e k t ö r ü n e k o n o m e t r i k m o d e l i n d e ih r a c a t v e t ü k e t im i n s t o k s e v i y e s i n e n e g a t i l e t k i s i n i n t e s b n e d i l m i ş o l m a s ı, a r z f a z l a l ı ğ ı p r o b le m in in ç ö z u m ı t i ç i n ıç t ü k e t im v c i h r a c a t ı n a ı t t ı ı i t i n a s ı n a iş a r e t e t m e k t e d i r S e k t ö r d e k i m e v c u t p r o b l e m l e r i n ç ö z ü m ü içim, d ış ta le b e g ö re b e lli s t a n d a r t l a r d a a n t e p f ı s t ı ğ ı y e t i ş t i r i l m e s i, v e r i m d ü ş ü k l ü ğ ü v c b u n a b a ğ l ı o la r a k m a l i y e t l e r i n y ü k s e k o l m a s ı n ı n ö n le n m e s i i ç in v e r i m l iliğ i a r t ı r a c a k y e n i t e s is e d i l e n a l a n l a r d a s u l u k o ş u l l a r d a v c m o d e r n t e k n i k l e r l e ü r e t im i n y a p ı l m a s ı, F iy a t d e s t e k le m e p o l i t i k a s ı n ı n s ü r e k li, y e t e r l i v e p e ş i n ö d e m e y a p ı l a r a k s ü r d ü r ü l m e s i g e r e k m e k t e d ir A n a h t a r K e l i m e l e r : T ü r k i y e a n t e p f ı s t ı ğ ı s e k t ö r ü, e k o n o m e t r ik m o d e l, p o l t e y a n a l y s i s An Econometric Analysis of Turkey s Pistachio Sector A B S T R A C T : D e c r e a s e s ın e x p o r t o f p i s t a c h i o b e c a u s e o f l o \ v t p ıa lı t y o f p r o d u c t ı o n t lıa t d ı d n o t m e e t v v o r ld s t a n d a r d s c a u s e d e x c e s s s u p p l y a n d s t o e k s. T h i s s t u d y is c o ı ı d u c t e d to f ın d o u t t h e r o o t s o f t h e s e m a j ö r p r o b l e ı n s a n d o f f e r S o l u t io n s a c c o r d i n g to th e r e s u lt s o f t h e a n a l y s i s T h e m a t e r ia l u s e d in th ıs study c o n s i s t s o f s e c o n d a r y d a t a p r o v i d e d f r o m v a r i o u s i n s t ı t u t i o n s a n d r e s o u r c e s. Aji e c o n o m e t r ic m o d e l o f p i s t a c h i o s e c t o r w a s buılt i n e l u d i n g s u p p l y, d e m a ıı d a n d s t o c k e q u a t i o n s a n d e s t im a t e d u s i n g o r d ı n a r v le a s t s q u a r e p r o c e d u r e M o s t p a n o f t h e r e g r e s s ı o n m o d e l ıs e x p! a i n e d v v e ll a n d c o m p l y w i t h e c o n o m ı c Ih e o r y N e g a t ı v e a n d s t a t ı s t ı c a l l v ı m p o n a ı ı t ı m p a c t o f e x p o r t a n d d o m e s t i c c o n s u m p t ı o n o n s t o c k l e v e l m t h e m o d e l s u g g e s t s th a t e x p o r t and d o m e s t ı c c o n s u m p l i o n n e e d s t o b e ı n c r e a s e d ın o r d e r to l o w e r s t o c k l e v e l A c c o r d i n g ıo s u r v e y r e s u lt s. s u p p o r t p r ı c e th a t ıs Lhe m o st ı m p o r t a n t p o h e y in ı h c s e c t o r h a s n o t b e e n ı m p l e m e n t e d p r o p e r l y T o s o l v e th e e c o n o m ı c p r o b l e ı n s th a t T u r k e y ' s p i s t a c h i o s e c t o r fa ce s, t h e r c n e e d s t o p r o d u c e q u a l n y o f p i s t a c h i o ııı c e r t a ın s t a n d a r d s to m e e t th e d e m a r ıd s o f v v o r ld m a r k e t, ııe v v o r c h a n t s vvıth ır r ıg a t ıo n s y s t e ı n s l ı o u l d b e e s t a b l ı s h e d to ı n c r e a s e p r o d u c i i v ı t y a n d! o w e r th e c o s t a n d s u p p o r t p r ı c e p o l ı c y a p p l i c a t ı o n s n c e d to b e im p r o v e d by ı n a k ı n g it c o n t ı n u o u s. s u f l i c ı e n t a n d p a y ı n g ıt m t im e K e v v v o r d s : T u r k e y ' s p i s t a c h i o s c c i o ı, e c o n o r r u s f i ıc m o d e l, p o l ı c y a n a l y s i s GİRİŞ A n t e p f ı s t ı ğ ı ( P i s t a c i a v e r a L.) n ın a n a v a t a n ı, k ü l t ü r ç e ş i t l e r i n i n o l u ş u m v e g e l i ş i m m e r k e z i v e e n ö n e m l i g e n k a y n a ğ ı, K ü ç ü k - A s y a, K a f k a s y a, I r a n v e T ü r k m e n i s t a n ın y ü k s e k k e s i m l e r i n i iç i n e a la n Y a k ı n - D o ğ u B ö l g e s i d i r ( A y f e r ). T ü r k i y e d e ö z e l l i k l e G ü n e y d o ğ u A n a d o l u B ö i g e s i n d e u y g u n y e t i ş m e o r t a m ı b u l a n a n t e p f ı s t ı ğ ı, Ş a n l ı u r f a, G a z i a n t e p, A d ı y a m a n, S i i r t v e K a h r a m a n m a r a ş ta y a y g ı n o l a r a k y e t i ş t i r i l m e k t e d i r. S o n y ı l l a r d a A v d ı n v e İ z m i r i l l e r i n d e d e ü r e t i m i n a r t t ığ ı g ö r ü l m e k t e d i r. T ü r k i y e 2 0 y ı l ö n c e s i n e k a d a r a n t e p f ı s t ı ğ ı ü r e t i m i n d e İ r a n d a n s o n r a i k i n c i s ı r a d a y e r a l ı r k e n s o n y ı l l a r d a A B ü d e n s o n r a ü ç ü n c ü s ı r a y a g e r i l e m i ş t i!. T ü r k i y e d e k u r u k o ş u l l a r d a k g / d a ü r ü n a l ı n ı r k e n s u lu k o ş u l l a r d a a n t e p f ı s t ı ğ ı ( S i i r t ) 2 6 2, 0 5 k g / d a v e r i m v e r e b i l m e k t e d i r ( A r p a c ı v d ). T ü r k i y e d e a n t e p f ı s t ı ğ ı y e t i ş t i r i c i l i ğ i ç o k e s k i z a m a n l a r d a n b e r i y a p ı l m a s ı n a r a ğ m e n, ü r e t i m İ s t e n i l e n ş e k i l d e a r t m a m ı ş t ı r. B u n u n n e d e n i 388 y e tiş tiric iliğ in tam am en ku ru koşullarda ve ço ğ u n lu k la k ıraç, ta şlık ve m e y illi arazilerde y a p ılm a s ıd ır Iran ve A B D d ışın d a k i üretici ülkelerde de yetiştirm e k o ş u lla rı T ü rkiye dekine benzem ektedir İran ve A B D deki yetiştiriciliğin tam am ı sulu k o şu lla rd a ve v e rim li taban arazilerde y a p ılm a k ta d ır (T e k in vd ). G ü n e yd o ğ u A n a d o lu ö ö lg e s i nin geleneksel ürünü olan antepfıstığ ı bölge ç iftç is in in önem li gelir k a y n ağ ıd ır. T ü r k iy e nin 1989 y ılın d a üretimi ton iken ihracatı ton o lm u ştu r 2000 yılında ise üretim ton, ihracat 244 ton olarak g e rçe k le şm iştir (A n o n y m o u s 2 001). Antepfıstığı fiy atın ın dış pazarda iç pazara göre düşük olması, dünya p iy a s a la rın ın istedig kalitede ürün ü re tilem em esi ve ithalat yapan ülkelere yıl içerisinde sabit fiyat g ara n tisin in verilem e m esi gibi nedenlerle ihracatta azalm a ve üretilen ürünün iç pazarda satılm ası zorun luluğunu ortaya çıkarm ıştır Arz iç

2 Türkiye Antepfıstığı Sektörünün Ekonometrik Analizi talepten fazla o lunca hem ü re tic i hem de d e ste k le m e alımı yapan devlet zara r etm eye b a şla m ıştır. K a lite ve verim arttırıcı p o litik a la r u y g u la n m a d ığ ın d a n dolayı, zaten dünya p iy a s a la rın d a zu r rekabet edebilen Türkiye, rekabet e d em e z d u ru m a g e lm iştir Ayrıca İran'dan k a çak y o lla rla ü lk e y e giren İran fıstığı piyasaları o lu m su z yönde e tk ile m iş tir B u tür olumsuzluklardan d o la y ı ih racat m ik ta rı üre tim d eki artışla paralel artm am ış a k sin e y ıld a n y ıla b ü y ü k istikrarsızlıklar g ö ste rm iş ve y o k d e n e ce k kadar azalmıştır. Bu çalışm a ile sektö rün m e v cu t d u ru m u n u n belirlenmesi, p ro b le m le rin o rtaya k o n u lm a sı, antepfıstığı p iy a sa sın ın e k o n o m e trik m o d e lin in tahmin edilm esi m o d elin p o litik a n a liz le rd e kullanılması ve so n u ç la rın su n u la n ç ö zü m ö n e rile ri çerçevesinde yorum lanm ası am a çla n m ıştır. I. ANTEPFISTIĞI SEKTÖRÜ HAKKINDA GENEL BİLGİLER A n te p fıstığ ı sektörü y ılla r ı d ik k a te alın arak sektördeki değişm e ortaya k o n m u ş tu r S ektö rdeki üretim, işlem e, dış ticaret, iç tü ketim ve p o litik a la r ele a lın m ıştır Üretim D ü n ya antepfıstığı ü re tim in in en ö n e m li k ıs m ın ı İran elinde tutm aktadır. İra n 'ın p a y ın ın den günüm üze kadar % lar c iv a rın d a o ld u ğ u g ö rü lm e k le d ir (Ç iz e lg e 1 I ) A m e rik a, a n te p fıs tığ ı üretim ine 1963 ten sonra başla m asın a rağm e n g ü n ü m ü zde İra n dan sonra ik in c i sıra d a y e r alm aktadır T ü rk iy e, a n te p fıstığ ı y e t iş t ir ic iliğ in in k ıra ç, kuru k o şu lla rd a y a p ılm a sı ve üretim de m o d ern te k n ik le rin k u lla n a m a m a sın d a n d o la y ı payı s ü re k li düşm üş ve 2000 y ılı d ü n ya an tepfıstığ ı ü re tim in d e % l3, 9 luk pay ile üçüncü sırada yer alm ıştır Çizelge Ülkeler itibariyle antepfıstığı üretim payları (% ) Yıllar Iran A B D Türk iye Çm Suriye Y unanıstan İtalya Diğerlen Dünya , ,9 23,7 10,3 3,3 2,1 4, ,3 9,8 4, ,9 1, ,2 8,0 I 1, ,3 0,1 2, , ,9 10,3 4,8 1,7 0,8 1, ,7 9,9 6,0 2,0 0,1 1, ,6 6,4 18,3 9,9 6,3 2,1 1,0 1, ,9 16,7 14,7 10, ,8 0,1 1,5 ıoo ] ,0 7,4 14,8 10,8 6,1 2,1 1,5 1, ,2 18,6 6,6 8,7 7,8 1,9 0,1 1, ,5 7,5 17, ,4 0, , , ,8 1,3 0,1 M , ,4 7,0 4,4 1,5 0,7 1, , ,2 5.8!,4 0,0 1, ,6 6,0 3, ,5 0, , , ,6 0, ,7 1 ı.ı 14, , ,0 100 ] ,4 20,8 8,9 8,8 1,1 1,5 1, ,2 16,6 6, ,0 0, , ,9 19,1 10,3 10,9 10,3 2,1 0,9 1, ,5 21,9 13,9 7,4 7,7 1,5 0,0 1,1 100 Ka\ı;ak htlp //wwvv :*pps hu' o r g /p n g f A ntepfıslığının y ılla r ı a ra sın d a k i veıim cilalam ası T ü rk iy e 'd e 17.8 k g /d a iken s ıra s ıy la Amerika da 200 kg da, ve İran da ise 95 k g da olmuştur ( http ://w w w.apps.fao o rg /page) Türkiye'de a n te p fıstığ ı ü re tim i 65 ilde yapılmasına rağm en bu ille rin ç o ğ u n d a k ü çü k dtajı.aıda ve az m iktarda y a p ılm a k ta d ır Son beş y ılın ortalamasına göre antepfıstığ ı ü re tim in in % 8 7, 5 i G aziantep, Ş an lıu rfa, A d ıy a m a n, K a h ra m a n m a ra ş ve Siirt illerinden sağlanm aktadır (A n o n im ) 1.2. Dış Ticaret T ü r k iy e nin 21 y ıllık dönem için de ih ra c a tın d a is tik ra rs ız lık la r olduğu ve her geçen y ıl d ü n y a antepfıstığı ih racatın d aki p ayın ı k aybettiğ i görülm ektedir (Ç ize lg e 1,2). 389

3 A. AKSOY, T. ATSAN, F. YAVUZ Ç i z e l g e 1.2. Ü l k e l e r it ib a r iy le a n te p fıs tığ ı ih ra c a t p a y la r ı ( % ) Yıllar Iran ABD Surıve Türkiye İtalya Yunanistan Diğerleri Dünya , ,3 6,9 3,1 4, ,0 0,0 0,0 28,7 5,8 2,8 7, ,8 15,7 0,0 30,2 4,0 0, ,0 18,7 0,0 14, , , ,4 1,4 8, ,6 0,0 23,4 1,3 0, ,7 Ü.O ,3 6, ,5 0,0 13, ,9 3,7 0,1 7, , , ,5 4, ,1 15, ,7 4,6 1,5 2,5 1,1 0,1 15, ,5 0,6 0,0 14, ,5 10,7 1,4 0,7 0,4 0,1 17, ,7 7,6 5,7 0,2 0,6 0,2 17, ,2 8,5 3,8 0,4 0,7 0,2 23, ,5 7,9 2,0 0,9 0,7 0,2 20, ,7 5,2 4,9 0,6 0,4 0,2 22, ,8 8,7 9,3 3,3 0,9 0,5 32, ,3 8,2 3,0 0,3 0,3 0,2 23, ,9 8,1 2,7 0,3 0,6 0,1 28, ,9 9,6 2, , ,7 100 kaynak apps i ao org/pagt* T o p l a m d ü n y a a n t e p fıs t ığ ı ih r a c a ıın ın % 6 1,9 ' u n u [ra n e lin d e b u l u n d u r u r k e n ik in c i sıra d a % 9,6 ile A m e r i k a g e lm e k t e d ir. T ü r k i y e, İta ly a ve Y u n a n i s t a n ın t o p la m d ü n y a ih r a c a t ın d a k i p a y la r ın d a a z a lm a m e y d a n a g e ld iğ i g ö r ü lm e k t e d ir, Ö z e l lik le T ü r k i y e n in p a y ı % 1 6 la rd a n % 0, 1 le re d ü ş m ü ş tü r. İra n ise bu 21 y ı l l ı k sü re iç e r is in d e p a z a r p a y ın ı k o r u m a y ı b a ş a r m ış t ır İç T ü k e tim A n t e p f ıs t ı ğ ı iç t ü k e t im i ile ilg ili y a p ılm ış ç a l ış m a o lm a d ı ğ ın d a n 21 y ı l l ı k s ü r e d e k i iç t ü k e t im, y ılb a ş ı s to k u o y i ik i ü r e t im v e y in e o y i l k i ith a la tın t o p la m ın d a n o y ı l k ı ih r a c a t ve y ıls o n u sto k u n ç ı k a r ı l m a s ı ile b u l u n m u ş t u r ( Ç i z e l g e 1.3 ) y ı l l a r ı a r a s ın d a a n t e p fıs t ığ ı iç t ü k e t im i o rt a la m a ton o lm u ş, k iş i b a ş ın a t ü k e t im ise o rta la m a g ra m o la r a k g e r ç e k le ş m iş t ir. İlk ve son d ö rt y ılın o r t a la m a la r ın a b a k ıld ığ ın d a n ü fu s t a % 3 9, 1 lik artış m e v d a tıa g e lir k e n iç t ü k e t im d e % ik b ir artış m e y d a n a g e ld iğ i g ö r ü lm e k t e d ir. İç t ü k e t im in n ü fu s a r tış ın d a n d a h a fa z la a rttığ ın ı g ö s t e r m e k te d ir Çizelge I 3. Antepfıstığı iç tüketimi ve fert başına tüketim Fert Baş. Tüketim Nüfus Tük Yıllar Ton Bin kişi Gram Û Ortalama K a y n a k A n o n i m!

4 Türkiye Antepfıstığı Sektörünün Ekononıetrik Analizi 1.4. Politikalar D e vle tin a n t e p fıs t ığ ı s e k t ö r ü n e u y g u la d ığ ı politikalar, fiy a t d e s t e k le m e s i, g ird i s ü b v a n s iy o n u v e 2001 y ılın d a ü lk e g e n e lin d e u y g u l a n m a y a b a ş la y a n doğrudan g e lir d e s te ğ in d e n o lu ş m a k t a d ır. F i y a t d esteklem esin i y ı l ı n d a k u r u la n G a z ia n t e p Fıstık T a r ım S a tış K o o p e r a t if le r i B i r l i ğ i y ü r ü t m e y e başlam ıştır y ı l ı iç e r is in d e b ö lg e d e y a p ıla n in celem eler n e tic e s in d e, G a z ia n t e p, K a h r a m a n m a r a ş, M alat\a, Ş a n lıu r f a, M a r d in, A d ı y a m a n, E l a z ı ğ ve M ersin il ve ilç e le r in d e b a k liy a t, ü z ü m, z e y t in ve k ırm ız ıb ib e r k o o p e ra t if le r i k u r u lm u ş t u r. D a h a so n ra beş ayrı tüzel k iş ilik t e ç a lış a n bu b ir lik le r, S a n a y i ve Ticaret B a k a n l ı ğ ı n ı n ta rih v e sayılı k a ra rı ile tü z e l k i ş i l i k l e r i s o n a e r d ir ile r e k G ü n eyd o ğ u T a r ı m S a tış K o o p e r a t if le r i B i r l i ğ i (G ü n e y d o g u b ir lik ) ad ı a lt ın d a te k b ir lik h a lin e g etirilm iştir ( A n o n i m ). in c e le n e n 21 y ı l l ı k s ü re iç e r is in d e , , ve 1995 y ıl l a r ı n d a d e s t e k le m e f iy a t ı a ç ı k la n m a m ış t ır ( Ç iz e lg e 1.4 ). B u y ı lla r d a ü r e t ic i ü r ü n ü n ü t ü c c a r a d ü ş ü k f iy a tla rd a n s a t m a k z o r u n d a k a lm ış t ır. A n t e p f ıs t ığ ı ta b a n fiy a tı y ı l ı h a r iç d iğ e r y ılla r d a m a liy e t in ü z e r in d e b e lir le n m iş v e m a li y e t in d e s t e k le m e f iy a tın a o ra n ı % 2 8, 8 ile % 8 4, 7 a r a s ın d a d e ğ iş m iş t ir. Ç if t ç i e lin e g e ç e n f iy a t ise , , , ve y ılla r ın d a m a liy e t in a lt ın d a k a lm ış, d iğ e r y ılla r d a ç if t ç i e lin e g e ç e n f iy a t m a liy e t in ü z e rin d e g e r ç e k le ş m iş ve m a liy e t in ç if t ç i e lin e g eç e n fiy a ta o ra n ı % 3 1,2 ile % 8 4, 7 a r a s ın d a d e ğ iş m iş t ir. Ö z e l l i k l e son dört y ıl d a ç if t ç i e lin e g e ç e n fiy a tla r m a liy e t le r in o ld u k ç a a ltın d a k a lm ış t ır. B ö y l e o lm a s ı ü re t ic ile r in b a h ç e le rin d e k i h a s t a lık ve z a r a r lıla r la m ü c a d e le k o n u s u n d a g e r e k li it in a y ı g ö s t e r m e m e le r in e neden o lm u ş tu r. Ç izelg e 1,4. D e s t e k le m e f iy a t ı, ç if t ç i e lin e g e ç e n fiy a t v e m a li y e t le r in k a r ş ıla ş t ır ılm a s ı Destekleme Fiyatı Çiftçi El. Geç. Fiyat Maliyet Maliyet/D. Fiyatı Maliyel/Ç.E.G.F. Yıllar TL/kg, 1987=100 TL/kg, 1987=100 TL/kg, 1987=100 % % ,0 135, ,0 73, ,0 80, ,0 39, ,0 84, ,9 66, ,0 72, , , ,3 68, ,0 56, ,3 42, ,8 31, ,3 45, ,5 62, ,0 72, ,4 74, ,5 162, ,4 135, ,6 146, ,3 139,8 K a y n a k : A n o n im a v e A n o n im l b G ü n e y d o ğ u b ir lik a lım m ik t a r ın d a y ılla r itib a ri ile önem li d a lg a la n m a la r m e y d a n a g e lm iş t ir ( Ç iz e lg e 1.5). B a z ı y ı l l a r a lım y a p m a m ı ş t ır. B u y ılla r ın haricinde G ü n e y d o ğ u b ir lik a lim in in ü re tim içerisin d eki p a y ı % 0, l ile % 15,5 a ra s ın d a d eğ işm e kte d ir. Y ı l l ı k s t o k la r, y ü k s e k o la n y ılı ç ık a rılırsa, o y ı l k ı ü re tim iç e r is in d e k i p a y la n % 0,2 ile % 14,0 a ra s ın d a g e r ç e k le ş m e k t e d ir, A n t e p f ıs t ığ m a y ılın d a ih ra c a t fo n u u y g u la n m ış fa k a t d e v le t bu u y g u la m a d a n iste d iğ i s o n u c u a la m a y ın c a ertesi y ıl t e k ra r k a l d ır ılm ış t ır y ılın d a ü lk e g e n e lin d e u y g u la n m a y a b a ş la n a n d o ğ ru d a n g e lir d este ğ i ile d e k a r b a ş ın a L ö d e m e y a p ılm ış t ır, B i r ç o k ü re tic i a r a z ile r in in ta p u s u n u n o lm a m a s ı ve b ir k ıs m ıd a v e r g i ç e k in c e s in d e n d o la y ı bu d e s te k te n f a y d a la n a m a m ış t ır, 391

5 A. AKSO Y, T. ATSAN, F YAVUZ Ç i z e l g e 1.5, G ü n e y d o ğ ı ı b i r l i k a lım la rı ve y ı l l ı k Güneydüğubırlik Y İM Alımı Stok Üretim Alım / Üretim Y. Stok / Üretim Yıllar (kab)ton (kab)ton (kab)ton % % ,6 28, ,0 7, ,0 3, ,0 0, ,0 0, ,9 10, ,0 11, o,ı 4, ,5 0, ,0 9, ,0 5,8 199! ,5 14, ,8 8, ,6 11, ,6 12, ,0 6, ,8 6, ,1 5, ,1 6, ,7 3, K a y n a k :.A n o n im b v e A n o n im MATERYAL ve METOT A r a ş t ı r m a d a, m a t e r y a l o la r a k ik in c il v e r ile r k u l l a n ı l m ı ş, d e ğ iş ik k a y n a k la r d a n eld e e d ile n bu v e r ile r d e n m o d e lin t a h m in in d e ve s e k tö rü n y a p ıs ın ın o n a y a k o n u lm a s ın d a y a r a r la n ılm ış t ır. B u v e r ile r, T a r ı m İl M ü d ü r l ü k l e r i, G ü n e y d o ğ ııb ir lik, G ü n e y d o ğ u A n a d o lu İh r a c a t ç ıla r B i r l i ğ i, T ic a r e t B o r s a la r ı, ü n iv e r s it e le r, z ir a a t o d a la r ı, F A O ve D İ E nin y a y ı n l a r ı n d a n e ld e e d il m iş t ir. V e r i l e r, a n te p fıstığ ı ü r e t im i, d e k a r a v e r i m, d ü n y a ü r e t im i, ih ra ca t, iç t ü k e t im, s to k, T ü r k i y e n ü fu s u, ( a n t e p fıs tığ ı, c e v i z ve f ın d ık ) ü re tic i v e t ü k e lic i p e ra k e n d e fiy a t la r ı, T ü r k i y e t a rım in d e k s i ve d o la r d ö v iz k u rla r ın d a n o lu ş m a k t a d ır. M o d e l d e k u lla n ıla n v e r ile r y ı l l a r ı n ı k a p s a y a n z a m a n s e ris i v e r ile r id ir. T ü r k i y e a n t e p fıs t ığ ı s e k tö rü e k o n o m e lr ik m o d e li, a n t e p fıs t ığ ı a r z ı, iç ta le b i ve s to k d e n k le m le r in d e n o lu ş m a k t a d ır. M o d e l in t a h m in in d e E n k ü ç ü k K a r e l e r M e to d u k u l l a n ı l m ı ş t ı r ( Y a v u z ). M o d e l S H A Z A M e k o n o m e t r i b ilg is a y a r p ro g r a m ın d a t a h m in e d il m iş t ir ( W h i t e, ). A n t e p f ıs t ı ğ ı s e k t ö r ü n ü t e m s il e d e n e k o n o m e t r ik m o d e ld e b ir in c i d e n k le m, v e r im ve a n te p fıs tığ ı ü re tic i f iy a tı t a r a f ın d a n a ç ık la n a n a n te p fıs tığ ı a r z m o d e lid ir. İ k i n c i d e n k le m, a n te p fıs tığ ı p e ra k e n d e f iy a tı, g e lir, n ü fu s ve c e v iz p e ra k e n d e fiy a tı t a r a lın d a n a ç ı k la n a n tale p m o d e lid ir. S o n d e n k le m ise ü r e t im, ih ra c a t, y ılb a ş ı sto k u ve t ü k e tim t a r a lın d a n a ç ı k la n a n a n t e p fıs t ığ ı sto k m o d e lid ir. 392 A n t e p fıs tığ ı s e k tö rü e k o n o m e t r ik m o d e li: U t = / ( V t, P ) T t = / ( F t, G t N t C, ) S t = / ( Lît, i,s,lftt) D e n k le m le r d e : U, : K a b u k lu a n te p fıs tığ ı ü re tim i (to n ) V. : A n t e p f ıs t ığ ı v e r im i (k g / d a ) P,.ı : B i r ö n c e k i y ı l ç ift ç i e lin e g eç e n fiy a t ( T L / k g ), = T, : Y u r t içi a n te p fıs t ığ ı t ü k e t im i (to n ) F t : A n t e p f ıs t ığ ı p e r a k e n d e fiy a tı ( T L ' k g ), = G, : K i ş i b a ş ın a G S M H (b in T L ), = 1 00 N, : N ü f u s m ik t a r ı ( b in ) C : C e v i z p e r a k e n d e f iy a tı ( T L / k g ), 1987= 100 S t : Y ı l so n u k a b u k lu a n te p fıs tığ ı stoku (ton) I t : T o p la ttı a n te p fıs tığ ı ih ra c a tı (to n ) S,_ ı: Y ı l b a ş ı k a b u k lu a n te p fıs tığ ı sto ku (ton)

6 Türkiye Antepfıstığı Sektörünün Fkonomctrık Analizi Model sonuçlan istatistik ve ekonomik teoriye uygunluk yönünden incelenmiş ve yorumlanarak sunulmuştur 3. ARAŞTIRM A B l L G L L A R I A n tep fıstığ ı a r? e ş it li ğ i, d e k a r a a n t e p f ı s t ığ ı v e r i m i ve çiftçi eline g e ç e n f iy a t ile R 2-0, g ib i o l d u k ç a \tiksek bir a ç ı k la m a o r a n ın a s a h ip t ir ( Ç i z e l g e 3 1) Bu d eğ işk en le rin ik i s i n i n d e k a t s a y ı l a r ı n ı n iş a re ti ekonomik t e o riy e u y g u n d u r. B e k l e n d i ğ i g ib i antepfıstığı a rz ı ile a n t e p t ıs t ığ ın ın d e k a r a s e r i m i çiftçi eline g e ç e n f iy a t a r a s ın d a p o z i t i f ili ş k i mevcuttur D e ğ işke n le rin h e r ik is i d e i s t a t is t ik s e l o la r a k önemli ç ık m ış t ır. B u r a d a v e r i m p a r a m e t r e s i n d e k i t oranının g ib i y ü k s e k o l m a s ı Ü r e t im in arttırılmasında v e r im in ç i f t ç i e lin e g e ç e n f iy a t t a n daha fazla e tk ili o ld u ğ u n u g ö s t e r m e k t e d ir. A n tepfıstığı p e r a k e n d e f i y a t ı, g e l i r, n ü f u s v e c e v i z perakende f iy a tı t a r a f ın d a n a ç ı k l a n a n a n t e p f ı s t ığ ı talep eşitliği d e n k le m le r in in a ç ı k l a m a g ü c ü n ü ifa d e eden R 2 d e ğ e r in e s a h ip t ir ( ç i z e l g e 3.2 ). N ü f u s v e hariç diğer parametrelerin katsayılın ekonomik teoriye ters düşmektedir Modeldeki t oranlarının oldukça düşük olması bağımsız değişkenlerden nüfus hariç tüketim üzerine etkilerinin fazla olmadığını göstermektedir İstatistiksel olarak %5 önem seviyesinde yalnızca nüfus önemli çıkmıştır Antepfıstığı tüketimi ile ilgili verilerin sağlıklı olmaması böyle hır sonuç elde edilmiş olmasında etkili olabilir l retim, ihracat, dönem başı stok ve tüketim tarafından belirlenen antepfıstığı stok eşitliği, bu değişkenler tarafından gibi yüksek bir R1 ile önemli ölçüde aç ıklan maktadır (Çizelge 3 3) Katsayılar ekonomik teoriye uygun çıkmıştır Üretim vc dönem başı stokun katsayıları pozitif iken ihracat ve tüketimin katsayıları negatif çıkmıştır. İstatistikse! olarak tüm değişkenlerin önemli olduğu görülmektedir Sektörde önemli bir problem olın aşırı stokları iç tüketim ve ihracat azaltıcı bir rol oynamaktadır Çizelge 3.1 A n t e p f ıs t ığ ı a r z m o d e li t a h m i n s o n u ç l a r ı T c r u R3 = Û V, p... katsa> ı , ,0585 Standart hata ,74 1,263 t oranı -2,082 44,07 4,005 P değeri 0,052 0,000 0,001 Elastikiyet 1,0432 0,3008 Çizelge 3.2 Antepfıstığı tüketim modeli tahmin sonuçları R 3 = 0, F, G, N, C t katsayı ,0 1,2506-7,5622 2,6902-4,3662 Standart hata 0, ,24 1,174 5,167 t oranı -2,674 0,2960-0,3254 2,292-0,8450 p değeri 0,007 0,767 0,745 0,022 0,398 Elastikiyet 0,1644-0, ,5187 Çizelge 3.3 Antepfıstığı stok modeli tahmin sonuçları R 3 = 0,960 a3 U. I, S, T, Katsayı -334,32 0, , , ,86058 Standart hata 350,6 6,139 8,966 8,464 6,575 t oranı -0, ,610 10, p değeri 0,355 0,000 Û.OUU Elastikiyet 11,6251-0,7143 0, ,65 393

7 A AKSOY, T. ATSAN, F YAVUZ 4. SONUÇ ve ÖNERİLER A ntepfıstığı üretimi yıllar itibari ile arlarken ihracatta önem li ölçüde azalma meydana gelmiş, üstelik iç tüketiminde yeterli miktarda artmaması sektörün en önemli problemi olan arz fazlalığı problem ini meydana getirmiştir. Daha önceki bölüm lerde değinilen, dış ticaret ile ilgili kısımda verilen Ç izelge 1.2'ye bakıldığında ihracatın y ıllar itibari ile azaldığı, günümüzde % 01'lere gerilediği görülm ektedir. A rz fazlalığı ülkede stokların oluşm asına neden olm akladır Ekonometrik modelin stok eşitliğinde, stok ile ihracat ve tüketim arasında ters ilişki olduğu görülmektedir. Bu nedenle arz fazlalığı problem inin çözümü için iç tüketim ve ihracat arttırılm alıdır. T ü rk iy e de üretilen antepfıstığı dünya piyasalarında değişen talep isteklerine hitap etmediği için ihracatı her geçen gün azalmaktadır. Dünya piyasaları iri gösterişli fıstık talep ederken, T ü rk iy e de üretilen fıstık küçük ve gösterişsizdir. Türkiye, bu şekildeki üretim ile dünya piyasalarındaki payını her geçen gün kaybetmektedir. Y eni tesis edilen antepfıstığı bahçelerinde dünya piyasalarının istediği çeşitler yetiştirilm eli, kaliteli aşı kalem leri üreticilere dağıtılm alıdır. Dünya piyasalarında tüketici tercihinin T ü rk iy e de üretilen antepfıstığına yönelm esi için üstün özellikleri vurgulanarak reklam faaliyetlerinin yapılm ası gerekir. Hüküm etlerin uyguladıkları politikaların yetersiz ve yanlış olduğu görülm ekledir. Ülkenin sektöre yönelik uyguladığı en önemli politika fiyat desteklem esidir. Tutarsız politikalarından dolayı devlet adına fiyat verip alım yapan G üneydogubirlik in elinde stoklar oluşmuş, kooperatif birçok y ıl alım yapamamıştır. Destekleme alim inin yapıldığı yıllarda da peşin alım yapmamış üreticiyi büyük tüccarlara ezdirmiştir. Sektörün gelişebilmesi için devletin sürekli, yeterli seviyede ve peşin ödeme ile destek yapması gerekmektedir. KAYNAK! AR A n o n im l a. T ü r k i y e İs t a t is t ik Y ı l l ı ğ ı T C B a ş b a k a n lık D e v le t İs t a t is t ik E n s t it ü s ü, A n k a r a A n o n im b G ü n e y d o ğ u 'T a r ım S a t ış K o o p e r a tifle ri B i r l i ğ i ( G ü n e y d o ğ ıı b ır l ık ) K a y ı t la r ı, G a z ia n t e p A n o n im Tanımal Y a p ı v e Ü r e t im T C B a ş b a k a n lık D e v le t İs t a t is t ik E n s t it ü s ü, A n k a r a A n o n im G ü n e y d o ğ u T a r ım S a t ış K o o p e r a t if le r i B ir liğ i ( ü ü n e y d o g u b ı r l ı k j K a y ı t la r ı, G a z ia n t e p A n o n im G ü n e y d o ğ u A n a d o lu İh r a c a t ç ı B ir lik le r i K a y ı t la r ı, G a z ia n t e p A n o n v ın o u s h ttp V /v v w w a o o s fa o o r ^ p a e e A r p a c ı. S., A t l ı H S, T C B a ş b a k a n lı k D e v le t P la n la m a T e ş k ila t ı V I I I B e ş Y ı l l ı k K a l k ı n m a P la n ı B itk is e! Ü r ü n le r ü z e l ih t is a s K o m i s y o n u A n t e p f ıs t ığ ı R a p o ru. T a r ım v e K ö y İ ş l e r i B a k a n lığ ı, T a r ım s a l A r a ş t ır m a la r G e n e l M ü d ü r l ü ğ ü.a n t e p f ıs t ığ ı A r a ş t ır m a E n stitü sü M ü d ü r lü ğ ü, G a z ia n t e p A y f e r, M., A n t c p f ıs t ığ ın ı n D ü n ü B u g ü n ü G e le c e ğ i. T ü r k iy e I A n t e p f ıs t ığ ı S e m p o z y u m u ( E y l ü l), s: , G a z ia n t e p T e k in, H., A r p a c ı S, v e A t l ı H. S, A n te p fıs tığ ı Y e t i ş t i r i c i l i ğ i A n t e p f ıs t ığ ı /A ra ş tırm a E n stitü sü M ü d ü r lü ğ ü, Y a y ın N o 1 3, G a z ia n t e p W h ıt e, K e n n e t lı J, S H A Z A M T h e E c o n o m e t r ic s C o m p u te r P r o g ra m V e r s io n 8.0, U s e r s s R e f e r e n c e M a n u e l, I r w m / M c G r a w - H ı l l Y a v u z, F, E k o n o m e t r i T e o r i v e U y g u la m a D e rs N o tla rı A t a t ü r k Ü n iv e r s i t e s i Z ir a a t F a k ü lt e s i O fs e t T e s is i, A t a t ü r k Ü n iv e r s i t e s i Z ir a a t F a k ü lt e s i D e rs Y a y ın la r ı 19 6 s. N o I 8 5, E r z u r u m 394