ALTYAPI YATIRIMLARININ FİNANSMANINDA KAMU SEKTÖRÜ

Transkript

1 SPK 7. ARAMA KONFERANSI KAMU ALTYAPI YATIRIMLARININ SERMAYE PİYASALARI ARACILIĞIYLA FİNANSMANI 26 Aralık ANKARA ALTYAPI YATIRIMLARININ FİNANSMANINDA KAMU SEKTÖRÜ Belgin Akçay, Ankara Üniversitesi ALTYAPI YATIRIMI NEDİR? İçmesuyu, atıksu arıtma tesisleri, kanalizasyon işleri, barajlar ve göletler, sulama ve drenaj tesisleri, elektrik üretim tesisleri (hidroelektrik, jeotermal, nükleer, rüzgar santralleri, biyoenerji tesisleri), elektrik iletim ve dağıtım hatları, yer altı kablolama işleri, demiryolu, raylı sistem, karayolu v.b. her türlü ulaşım, haberleşme v.b.alanlara yapılan yatırımlardır. 1

2 ALTYAPININ EKONOMİK KALKINMA AÇISINDAN ÖNEMİ Ekonomideki karar birimlerinin ihtiyaçlarını yeterince karşılayabilecek düzeyde mevcut olan altyapı tesisleri; -Üretimi artırıcı, -Maliyetleri düşürücü, -Ekonomik kalkınmayı destekleyici, -Bireylerin yaşam standardını ve kalitesini yükseltici, -Toplumsal refahı artırıcı, yönde çok sayıda olumlu etkiye sahiptir. ALTYAPI YATIRIMLARININ ÖZELLİKLERİ : -Yüksek maliyetli yatırımlardır. -Gelişmiş veya gelişmekte olan ülkeler olsun, tüm ülkelerde büyük ölçüde kamu sektörü (mahalli idareler, merkezi hükümet) tarafından yapılan yatırımlardır. -Altyapı bugün ilerleyen teknolojiye paralel olarak, sürdürülebilir altyapı için, çok büyük miktarlarda kaynak gerektiren yatırımlardır. -Tamamlanma sonrası, hizmetin sunumunun büyük ölçüde bir ücret karşılığı sunulması mümkündür. -Bir ülke ekonomisinin gelişmişlik göstergeleri içinde yer almaktadır (kişi başına karayolu, demiryolu, enerji tüketimi v.b.) -Gelişmekte olan ülkeler, altyapı problemlerini çözdüğü zaman gelişmiş ülke statüsüne geçer. -Altyapı problemini çözmüş bir ülke, sanayileşme ve hayat standardı açısından daha ileri aşama sağlayabilir. 2

3 DÜNYADA ALTYAPI YATIRIMLARININ FİNANSMANINDA KULLANILAN YÖNTEMLER Kamu Sektörü Bütçe Yabancı Kaynak Menkul Kıymet İhracı Kamu-Özel Sektör İşbirliği Yap-İşlet-Devret Yap-Kirala-Devret Yap-İşlet Kirala-Geliştir-İşlet Yap-Devret Satın al-yap-işlet Dizayn et-yap-işlet ( Menkul Kıymet İhracı, Dış Kredi) Proje Geliştirme Fonu 1980 li yıllara kadar, büyük ölçüde kamu kaynakları (bütçe,dış kredi, tahvil ihracı) ile finanse edilen altyapı yatırımları, çok yüksek maliyetli yatırımlar olması ve kamu kaynaklarının sürdürülebilir altyapı finansmanında yetersiz kalması gelişmiş, gelişmekte olan tüm ülkeleri yeni arayışlara itmiştir li yıllarda başlayan liberal ekonomi rüzgarı ile altyapı finansmanında kamu-özel sektör işbirliği (PPP) ile finansman maliyetinin ve riskin paylaşılmasını sağlayan yeni modeller geliştirilmesine neden olmuştur.1980 li yıllarda az sayıda ülkede uygulanan bu tür modeller, 1990 lı yıllardan itibaren çok sayıda ülkede uygulama alanı bulduğu gibi, bu modeller ulaşım sektöründen, enerjiye, atıksu arıtma tesislerinden, katı atık depolama toplama tesislerine, içmesuyu sisteminin rehabilitasyonundan hastane yapımına pek çok alanda kullanılır olmuştur. 3

4 Bugün, hemen bütün dünya ülkelerinde kamunun altyapı finansmanında, özel sektörle işbirliği yapması gerektiği ve özel sektörün altyapı finansmanında daha büyük rol alması gerektiği, Bu rolün; -Aktif şekilde, proje sponsoru veya projenin ortağı olarak, -Pasif şekilde, kaynak temini amacıyla ihraç edilen menkul kıymetlere yatırım yapan taraf olarak olabileceği beynelmilel kabul görmüştür. TÜRKİYE DE ALTYAPI YATIRIMLARININ FİNANSMANI Ülkemizde altyapı yatırımları, diğer ülkelerde olduğu gibi, 1980 li yılların ortalarına kadar hemen tamamı kamu sektörü (mahalli idareler ve merkezi hükümet) tarafından gerçekleştirilmiştir. Finansman kaynağı ise, çok büyük ölçüde bütçe olmuştur. Kentsel altyapının gerçekleştirilmesinde sorumluluk büyük ölçüde belediyelere bırakılmıştır. Ancak, artan hizmet talebine paralel olarak, belediyelerin gelirleri artırılamamış ve yeterli kaynak yaratılamamıştır. Pek çok belediye, genel bütçe, vergi gelirlerinden aldıkları paylarla gerekli olan ama aynı zamanda pahalı olan altyapı yatırımlarına yeterli finansman kaynağı ayıramamışlardır. Yine, yatırım sonrası altyapı tesisinin bakım ve onarımı ve sürdürülebilmesi için de finansman sorununun yaşanması hizmet kalitesini olumsuz etkilemiştir. Belediyelerin Hazine garantili dış kaynak kullanımlarında ise, son yıllarda yük Hazineye kalmıştır. 4

5 TÜRKİYE DE ALTYAPI YATIRIMLARININ FİNANSMANINDA KULLANILAN YÖNTEMLER Bütçe Kaynaklı Finansman Bütçe Dışı Finansman Toplu Konut Fonu, Kamu Ortaklığı Fonu Dış Kredi Yoluyla Finansman Menkul Kıymet İhracı Yoluyla Finansman Gelir Ortaklığı Senetleri, Tahvil İhracı Kamu-Özel Sektör İşbirliği Yap-İşlet-Devret, Yap-İşlet TOPLU KONUT FONU KAMU ORTAKLIĞI FONU Her iki Fon, 1984 yılında yürürlüğe giren 2983 sayılı Tasarrufların Teşviki ve Kamu Yatırımlarının Hızlandırılması Hakkında Kanun ile kurulmuştur. Amaç; İstikrarlı ve güvenilir gelir sağlanması suretiyle tasarrufları teşvik ederek sağlanacak ek finansman kaynakları ile kamu yatırımlarını süratle gerçekleştirmektir. 5

6 TOPLU KONUT FONU Kullanım Alanları; Ferdi ve toplu konutlar için konut yapımcılarına (Belediyeler dahil) kredi verilmesi, toplu konut iskân sahalarına arsa temini, araştırma, turizm altyapıları, konut altyapıları, sosyal tesisler ile konut sektörü sanayiini teşvik için yatırım ve işletme kredisi verilmesi Fon un Kaynakları; Bütçe dışında kalan, çeşitli fon ve vergi kesintilerinden oluşan kaynak (1993 yılına kadar). TOPLU KONUT FONU DAN ALTYAPIYA FİNANSMAN DESTEĞİ- (I) Konut kredisi açılmış olan toplu konut yapımcılarına, talep etmeleri halinde altyapı tesislerinin yapımı için, bu tesislerin teklif edilen keşif bedellerinin TOKİ tarafından uygun görülen kısmına altyapı kredisi açılmaktadır. Kredi Miktarı :1.000 YTL (konut başına açılan azami miktar) Kredi Vadesi : 5 10 yıl arasında (Konutun m 2 büyüklüğüne göre) Kredi Faizi : Memur Maaş artışına göre 6 ayda bir ayarlanabilir faiz oranı Açılan Altyapı Kredisinin Toplam İçinde Payı; % 2,5 ( ) 6

7 TOPLU KONUT FONU DAN ALTYAPIYA FİNANSMAN DESTEĞİ-(II) Belediyelere Teknik Altyapı Kredisi Açılması (Teknik altyapı, yol ve ulaşım amaçlı yapılar, su, elektrik, kanalizasyon başta olmak üzere iletişim, merkezi ısıtma ve benzeri tesisler ile bunların gerektirdiği inşaat, teçhizat ve yapıların bütünüdür). Kredi Miktarı: Projeye göre uygun görülen miktar Kredi Vadesi: ay (Öncelikli yöre veya büyük kente göre değişiyor) (Geri ödemesiz dönem 2-3 yıl) Kredi Faizi: TÜFE ye göre 6 ayda bir ayarlanabilir faiz oranı Açılan Altyapı Kredisi : Talep olmadığı için açılmamış KAMU ORTAKLIĞI FONU Kullanım Alanları; -Gelir Ortaklığı senedi çıkarılacak altyapı tesislerinin işletme, bakım, onarım, idame ve her türlü masraflarının karşılanması, -Gelir Ortaklığı senedi, hisse senedi ve işletme hakkı uygulamasına dahil edilecek altyapı tesisleri ve bu tesislerin finansmanı -Kalkınmada öncelikli yörelere yapılacak yatırımların finansmanı Kaynakları; (Bütçe dışı kaynak) İşletme hakkı verilmesinden sağlanan gelirler, GOS ihracından elde edilen gelirler, altyapı tesislerinin işletilmesinden elde edilen gelirler, akaryakıt tüketim vergisinden alınan pay (1993 yılına kadar). 7

8 KAMU ORTAKLIĞI FONU NUN ALTYAPIYA FİNANSMAN DESTEĞİ Kullanılan Araçlar; -Gelir Ortaklığı Senetleri (GOS) -İşletme Hakkı Devri GELİR ORTAKLIĞI SENETLERİ (GOS) Tanımı: Kamu ortaklığı Fonu tarafından finanse edilen altyapı tesislerinin (köprü, baraj, elektrik santrali, karayolu, demiryolu, telekomünikasyon sistemleri ile sivil kullanıma yönelik deniz ve hava limanları v.b.) gelirlerine gerçek ve tüzel kişilerin ortak olması için ihraç edilen menkul kıymetlerdir. 8

9 GELİR ORTAKLIĞI SENETLERİ (GOS) Özellikleri; -Birden fazla altyapı tesisin birleştirilmiş gelirlerine ortak olmayı sağlamak üzere Grup Senetleri olarak çıkarılabilir -Tek bir altyapı tesisin gelirine ortak olmayı sağlamak üzere Münferit Senet olarak çıkarılabilir. -GOS lar Menkul kıymetler Borsasına kote edilebilir. -GOS lara ödenecek gelir payı veya bu gelirin hesaplanmasına ilişkin usuller önceden tespit ve ilan edilir. -Gelir payı ödemeleri, gelir vergisinden muaftır (kademeli muafiyet) GELİR ORTAKLIĞI SENETLERİ (GOS) Avantajları -Altyapı finansmanına bütçe dışından kaynak sağlanması, -Sermaye piyasasına yeni bir yatırım aracının kazandırılması, -Enflasyon hızının düşüş dönemlerinde, yüksek ve sabit getirili devlet tahvillerinin Hazineye getirdiği faiz yükünü azaltılması. 9

10 GELİR ORTAKLIĞI SENETLERİ (GOS) TÜRLERİ A-Kamu Ortaklığı tarafından KOF na kaynak temini için ihraç edilen GOS 1-TL Endeksli İhraç Edilen GOS 1.1. Tek bir altyapı tesisin gelirine ortak olmayı sağlamak üzere ihraç edilen GOS (Köprü-A tertibi, Karakaya-A tertibi v.b) 1.2. Birden fazla altyapı tesisin birleştirilmiş gelirlerine ortak olmayı sağlamak üzere ihraç edilen GOS (Keban-Oymapınar, Köprü- Keban v.b) 2- Dövize Endeksli İhraç Edilen GOS 1.1. Tek bir altyapı tesisin gelirine ortak olmayı sağlamak üzere ihraç edilen GOS (GAP--A tertibi) 1.2. Birden fazla altyapı tesisin birleştirilmiş gelirlerine ortak olmayı sağlamak üzere ihraç edilen GOS (Karma-A, Top.Elek.-Köprü ) B- Kamu Ortaklığı tarafından başka kurumlar adına ihraç edilen GOS (Hasan Uğurlu-A Tertibi, PTT-A Tertibi, Petkim-A) İhraç Tarihi GOS İHRAÇLARI İhraç Tutarı Vade (yıl) Gelir Payı Ödeme Aralığı Gelir Payı Oranı (%) KAMU ORTAKLIĞI FONUNA KAYNAK AMAÇLI HRAÇ EDİLEN GELİR ORTAKLIĞI SENETLERİ TL ENDEKSLİ İHRAÇ EDİLEN GELİR ORTAKLIĞI SENETLERİ (GOS) Köprü- A Tertibi Ocak Milyar T.L. 3 6 ayda bir (Ocak-Temmuz) 23-60,74 Köprü-B Tertibi Ocak Milyar T.L. 5 6 ayda bir (Ocak-Temmuz) ,71 Keban-A Tertibi Şubat Milyar T.L. 3 6 ayda bir (Ağustos-Şubat) 22-70,42 Keban-B Tertibi Şubat Milyar T.L. 5 6 ayda bir (Ağustos-Şubat) 20-75,63 Keban-Oymapınar-A Tertibi Eylül Milyar T.L. 4 6 ayda bir (Şubat-Ağustos) 25-46,48 Keban-Oymapınar-B Tertibi Eylül Milyar T.L. 3 6 ayda bir (Şubat-Ağustos) 21-55,3 Keban-Oymapınar-C Tertibi Eylül Milyar T.L. 4 6 ayda bir (Şubat-Ağustos) 20-35,87 Köprü-Keban-A Tertibi Nisan Milyar T.L. 3 6 ayda bir (Eylül-Mart) 20-55,36 Köprü-Keban B Tertibi Eylül Milyar T.L. 3 6 ayda bir (Mart-Eylül) 19,51-36,27 Keban-Oymapınar-A Tertibi Ekim Milyar T.L. 3 6 ayda bir (Nisan-Ekim) 19,03-39,62 Karakaya- A Tertibi Nisan Milyar T.L. 3 6 ayda bir (Eylül-Mart) 20,67-42,67 Karakaya- B Tertibi Temmuz Milyar T.L. 3 6 ayda bir (Aralık-Haziran) 21,67-53,32 Karakaya- C Tertibi Temmuz Milyar T.L. 3 6 ayda bir (Aralık-Haziran) 21,67-53,32 Karakaya- D Tertibi Kasım Milyar TL. 3 6 ayda bir (Mayıs-Kasım) 35,53-61,51 GOS- 8 Tertibi Mayıs Milyar TL 1,5 Yılda 1 kez (Mayıs-1995/Kasım-1995) TEFE+%6 GOS- 9 Tertibi Mayıs Milyar TL 2,5 Yılda bir kez( Mayıs-1995/Mayıs-1996/Aralık-1996 TEFE+%6 GOS-10 Tertibi Mayıs ,5 Milyar TL 3 Yılda bir kez( Mayıs-1995/Mayıs-1996/Mayıs-1997 TEFE+%6 GOS- 11 Tertibi Mayıs ,9 Milyar TL 3 Yılda bir kez( Mayıs-1995/Mayıs-1996/Mayıs-1997 TEFE+%6 GOS- 12 Tertibi Mayıs Milyar TL 3 Yılda bir kez( Mayıs-1995/Mayıs-1996/Mayıs-1997 TEFE+%6 GOS- 13 Tertibi Mayıs Milyar TL 3 Yılda bir kez( Mayıs-1995/Mayıs-1996/Mayıs-1997 TEFE+%6 GOS- 14 Tertibi Mayıs ,3 Milyar TL 3 Yılda bir kez( Mayıs-1995/Mayıs-1996/Mayıs-1997 TEFE+%6 GOS- 15 Tertibi Mayıs Milyar TL 3 Yılda bir kez( Mayıs-1995/Mayıs-1996/Mayıs-1997 TEFE+%6 GOS- 16 Tertibi Mayıs Milyar TL 3 Yılda bir kez( Haziran-1995/Haziran-1996/Haziran-199TEFE+%6 10

11 İhraç Tarihi GOS İHRAÇLARI-II İhraç Tutarı Vade (yıl) Gelir Payı Ödeme Aralığı Gelir Payı Oranı (%) DÖVİZ ENDEKSLİ KARŞILIĞI İHRAÇ EDİLEN GELİR ORTAKLIĞI SENETLERİ GAP- A Tertibi (1) Ağustos Milyar TL 6 6 ayda bir (Mart-Eylül) Karma-A Tertibi (2) Mayıs Milyar TL 1 Yılda bir kez 47,7 Karma-B Tertibi (2) Haziran Milyar TL 1 Yılda bir kez 46,96 Karma-C Tertibi (2) Temmuz Milyar TL 1 Yılda bir kez 51,8 Top.Elekt.-Köprü- A Tertibi (3) Kasım Milyar TL 2 6 ayda bir (Mayıs-Kasım) 24,62-37,62 Top.Elekt.-Köprü- B Tertibi (3) Aralık Milyar TL 2 6 ayda bir (Haziran-Aralık) 24,62-37,62 Top.Elekt.-Köprü- C Tertibi (3) Ocak Milyar TL 2 6 ayda bir (Temmuz-Ocak) 24,33-38,27 Top.Elekt.-Köprü-D Tertibi (3) Şubat Milyar TL 1 Yılda bir kez 54,63 Top.Elekt.-Köprü-E Tertibi (3) Mart Milyar TL 1 Yılda bir kez 54,36 Top.Elekt.-Köprü-F Tertibi (3) Mayıs ,45 Milyar TL. 1 Yılda bir kez 46,94 Top.Elekt.-Köprü-G Tertibi (3) Temmuz ,257 Milyar TL. 1 Yılda bir kez 50,79 GOS- A Tertibi Kasım $ 2 6 ayda bir (Kasım-Mayıs) yıllık LIBOR+1)/2 GOS- B Tertibi Kasım $ 2 6 ayda bir (Kasım-Mayıs) yıllık LIBOR+1)/2 GOS- C Tertibi $ 2 6 ayda bir (Mart-Eylül) yıllık LIBOR+1)/2 GOS- D Tertibi $ 2 6 ayda bir (Mayıs-Kasım) yıllık LIBOR+1)/2 GOS- E Tertibi $ 2 6 ayda bir (Eylül-Mart) (yıllık LIBOR+1,25)/2 GOS- I Tertibi $ 2 6 ayda bir (Eylül-Mart) (yıllık LIBOR+1,25)/2 GOS- F Tertibi $ 2 6 ayda bir (Şubat-Ağustos) (yıllık LIBOR+1,25)/2 GOS- G Tertibi ayda bir (Haziran-Aralık) (yıllık LIBOR+1,25)/2 KAMU ORTAKLIĞI TARAFINDAN BAŞKA KURUMLAR ADINA İHRAÇ EDİLEN GELİR ORTAKLIĞI SENETLERİ Hasan Uğurlu-A tertibi (Tek adına)(1) 50 Milyar TL. 3 6 ayda bir (Ocak-Temmuz) Hasan Uğurlu-B tertibi (Tek adına)(1) 100 Milyar TL 5 6 ayda bir (Şubat-Ağustos) Petkim- A Tertibi (Petkim adına) (1) 50 Milyar TL. 3 6 ayda bir (Ocak-Temmuz) PTT-A Tertibi Tahvil (1) 100 Milyar TL 6 6 ayda bir (Mart-Eylül) (1)İhraç edilen tutarın yarısı DM karşılığı yarısı $ karşılığı ihraç edilmiştir. (2)Keban, Karakaya, Oymapınar, Altınkaya, ve Köklüce barajları ile I. Boğaziçi ve Fatih Sultan Köprüleri gelirlerine endeksli KAMU ORTAKLIĞI FONU VE ALTYAPI FİNANSMANI ( Dönemi) % Pay Altyapı Finansmanı 51 -Otoyol 40 -Baraj, İçme suyu, Serbest Bölge 11 Diğer Giderler 49 Toplam Kullanımlar 100 % Pay Altyapı Finansmanı 100,00 -Otoyol 78,00 -Baraj ve HES Tesisleri 15,60 -İçme suyu 5,80 -Köprüler 0,08 -Serbest Bölgeler 0,02 - Altyapı tesisleri İşletme Giderleri 0,41 11

12 KAMU ORTAKLIĞI FONU KAYNAKLARI ( Dönemi) (Sabit Fiyatlarla) % Pay Otoyol ve Baraj İşletme Gelirleri 15 Gelir Ortaklı Senetleri İhracı 46,2 Dış Kredi 10,8 Akaryakıt Tüketim Vergisi 8 Diğer Gelirler 20 Toplam Gelirler 100 GOS UYGULAMASINDA YAŞANAN SORUNLAR-I -GOS lar altyapı yatırımlarının tamamlanmasına paralel olarak uzun vadeli planlanmış ve uzun vadede sürekli fiyat artışları ilk birkaç dönemde sonra enflasyonun çok üzerinde gelir payı verilmesine neden olmuş ve bu durum GOS u cazip bir yatırım aracı haline getirmiştir. -Yüksek enflasyon sürecinde TÜFE ye bağlı endeksleme, GOS ların diğer yatırım araçlarının çok üzerinde getiriye sahip olmasına neden olmuştur.bu da, GOS vadesinin uzun dönemden kısa döneme kaymasına neden olmuştur. - İlk GOS ihraçları sonrasında, kısa vadeye kayış ve kısa vadeli GOS ihraçlarının getirilerinin hesaplanmasında siyasi beklentilerin ağır basması, ancak gerçekleşmelerde verilen hedeflere ulaşılamaması, gelir paylarının diğer yatırım araçlarının getirilerinin ve enflasyonun altında kalması GOS talebini olumsuz etkilemiştir. 12

13 GOS UYGULAMASINDA YAŞANAN SORUNLAR-II -Aynı anda pek çok proje başlatılarak, yatırımlarda aşırıya gidilmesi, projelerin tamamlanma süresinin öngörülenin çok üzerinde gerçekleşmesine ve bu yatırımlardan elde edilecek gelirlerle GOS yatırımcılarına ödenmesi planlanan gelir payı ve ana para ödemelerinde kaynak darboğazına girilmesine neden olmuştur. Bu da Hazine nin borç yükünü artırıcı etki yapmıştır. -Dövize endeksli ihraç edilen GOS lara göreli olarak düşük ödenen gelir payına rağmen, döviz kurundaki yüksek artışlar anapara itfasının çok büyük meblağlarda yapılmasına neden olmuştur yılından itibaren ihraç edilen GOS, halka arz yerine müteahhitlere hakedişler karşılığı olarak verilmiştir. -İkinci el piyasasının oluşmaması da, GOS ların diğer bir dezavantajıdır. KAMU-ÖZEL SEKTÖR İŞBİRLİĞİ Yap-İşlet-Devret Yap-İşlet 13

14 YAP-İŞLET-DEVRET (YİD) Türkiye nin altyapı finansmanında bu modelle tanışması, diğer ülkelerde kullanılmaya başladığı aynı yıllara, 1984 yılına rastlamaktadır. Yap-İşlet-Devret modeli, bir kamu alt yapı yatırım veya hizmetinin finansmanının özel bir şirket tarafından karşılanarak gerçekleştirilmesi ve Kamu tarafından belirlenen bir süre için işletilmesi ve yine bu süre içinde ürettiği mal veya hizmeti, tarafların karşılıklı saptadıkları bir tarife uyarınca Kamu kuruluşlarınca satın alınması ve sürenin sonunda işletmekte olduğu tesisleri bakımı yapılmış, eksiksiz ve işler durumda ilgili Kamu kuruluşuna devretmesi diye tanımlanabilir. YAP-İŞLET-DEVRET(YİD)MODELİNİN ÖZELLİKLERİ-I Dünyadaki örneklerinde (ABD de olduğu gibi) özel sektör şirketleri arasında bu model uygulansa da, Türkiye de YİD ten bahsedilince bu bir Kamu alt yapı yatırımının özel sektör eliyle yapılması ve işletilmesini amaçlamaktadır. -Modelin temel özelliği bazı Kamu alt yapı yatırımlarının gereksinim duyduğu finansman sorununa çözüm getirmek, dolayısıyla yatırımın gerçekleşmesini sağlamaktadır. -Aynı zamanda bu tür projelerin yatırım aşamasında olduğu gibi işletme aşamasında da özel sektörün ileri teknoloji getirmesi, etkin işletme ve yönetim anlayışıyla projenin üretim, hizmet etkinliğinin arttırılmasıdır. 14

15 YAP-İŞLET-DEVRET(YİD)MODELİNİN ÖZELLİKLERİ-II -YİD modelinin işleyişi sadece yeni yatırımlarla sınırlı değildir. Tamamlama yatırımları veya yenileme yatırımları içinde bu modele başvurulabilir. -YİD modeli çerçevesinde getirilmiş olan dış kredilerin anapara ve faiz geri ödemelerinde Hazinenin herhangi bir garantisi veya taahhüdü söz konusu değildir. -YİD modeli Türkiye de taraflar arasında yapılan uygulama anlaşmaları çerçevesinde yürütülmektedir. Bu anlaşmalarda bir taraf Kamu kurum veya kuruluşu diğer taraf ise projeyi gerçekleştirmekle yükümlü özel şirket olmaktadır. YAP-İŞLET-DEVRET(YİD)MODELİNİN AVANTAJLARI -Bütçe dışı kaynaklarla, altyapı yatırımlarının finansman olanağı, - Hazine dış borç stokunun olumsuz etkilenmemesi, -Modelin özelleştirmeyi teşvik edici yönü, -Yabancı sermaye girişini olumlu yönde etkileyebilmesi, -Teknoloji transferinin sağlanması, -Özel kesimin ister yatırım, ister uygulama aşamasında olsun Kamuya göre çok daha etkin çalışması. Yatırım yapan özel girişimcinin doğal olarak kârını maksimize etmek için etkin bir faaliyet göstermesi ve bazı özel durumlar hariç iyi bir projelendirme ve ileri teknoloji kullanarak bu projesini desteklemesi beklenmektedir. 15

16 YAP-İŞLET-DEVRET(YİD)MODELİNİN RİSKLERİ Enerji, ulaşım v.b büyük yatırım projelerinin doğasından kaynaklanan riskler vardır; Borcun veya faizin zamanında ödeyememe, imtiyaz verilen şirketin taahhütlerini yerine getirememesi gibi faaliyetlerle ilgili riskler, Ücretlerden sağlanan gelirin yetersiz olması gibi Pazar ve gelir riski, Mülkiyetin sınırlı olması ve şirket ve teminat yapısı gibi yasal riskler, Kamunun borçlarını ödememesi, imtiyazı sona erdirmesi, vergi artışları gibi politik riskler, Arazinin kamulaştırılması, finansal maliyetlerin artması, zamanlama ve inşaat kalitesi gibi, altyapı tesisinin yapım ve tamamlama riskleri. TÜRKİYE DE YİD UYGULAMASINDA YAŞANAN BAŞLICA SORUNLAR Taraflar arasında yapılan sözleşmelerde, gereken titizliğin gösterilmemesi, Yapılan sözleşmelerde, tesisin yapımı sürecinde çok sayıda yapılan değişiklikler, Yer seçiminde (özellikle santral yapımında), arztalep dengesinin dikkate alınmaması, ekonomik etkinlikten uzaklaşılması ve sonuçta maliyetlerin yükselmesi. Kayıp ve kaçak oranlarının artması, Seçilen firmalarda uzmanlaşma ve deneyimin göz ardı edilmesi, Denetim eksikliği. 16

17 YAP-İŞLET (Yİ) YİD modelinde özel sektörün bir sahipliği söz konusu değildir. Devlet tekelinde olan bir görevin, bir sözleşme çerçevesinde kendi denetiminde bir özel şirket eliyle gerçekleştirilmesidir. Bu nedenli inşa edilecek tesisler bunu inşa eden şirketin sahipliğinde olmayıp, öngörülen işletme süresi sonunda devlet kuruluşuna devri söz konusudur. İşte bu YİD modelinin devret aşamasına yöneltilen eleştiriler sonucu (özelleştirme, rekabet açısından) yeni arayışlara yönelinmiştir. Yeni çözüm, Yap İşlet Modeli (Yİ) olmuştur. YAP-İŞLET modeli, tarih ve 96/8269 sayılı bir BKK (Elektrik Enerjisi Üretim Tesislerinin Kurulması Hakkında Bakanlar Kurulu Kararı) düzenlenmiş ve buna dayalı olarak bir tebliğ çıkarılmıştır. Ancak hem bu BKK ve hem de tebliğle yapılan düzenlemelerin yasal dayanağı bulunmadığı nedeniyle Danıştay tarafından yürütülmesinin durdurulmasına karar verilmiştir. Bunun üzerine tarih ve 4283 sayılı Yap İşlet Modeli ile Elektrik Enerjisi Üretim Tesislerinin Kurulması ve İşletilmesi ile Enerji Satışının Düzenlenmesi Hakkında Kanun) çıkarılmıştır. Bu yasa ile, hidroelektrik, jeotermal, nükleer santraller ve diğer yenilenebilir enerji kaynakları ile çalıştırılacak santraller kapsam dışında tutulmuş olup, sadece termik santrallerin kurulması işletilmesi ve üretilecek elektrik enerjisinin belli esaslar ve usullar çerçevesinde satışını öngören bir model getirilmiştir. Yap-işlet modeli çerçevesinde inşa edilecek tesisler özel sektörün sahipliğinde olacaktır. 17

18 DEĞERLENDİRME Türkiye, altyapı finansmanında dünyadaki gelişmeleri takip ederek, klasik yöntemlerin dışında uygulanan yeni finansman yöntemlerini, pek çok ülkeye göre çok daha hızlı şekilde kullanıma sokma başarısını göstermiştir. Ancak,yeni finansman yöntemlerinin kullanıma sokulmasında gösterilen başarı, özellikle kamu otoritesinden kaynaklanan nedenler dolayısıyla, işin kalitesi ve tamamlanma sürecinde ve tamamlanma sonrasında hizmetin sürdürülmesinde gösterilememiştir. Bu sonuçta, uygulamalarda gerekli hukuki altyapının oluşturulmasında, taraflar arasındaki sözleşmelerin hazırlanmasında ve tesisin tamamlanma sürecinde denetimin yapılmasında gereken titizliğin ve dikkatin gösterilmemesi, zaten çok pahalı olan altyapı yatırımların daha da maliyetli olarak bitirilmesine ve kaynakların etkin olmayan şekilde kullanımına neden olmuştur. GAYRİMENKUL YATIRIM ORTAKLIKLARI (GYO) ALTYAPININ FİNANSMANINDA ALTERNATİF BİR ARAÇ OLABİLİR Mİ? 18

19 Gayrimenkul Yatırım Ortaklıkları (GYO), Altyapının finansmanında alternatif bir araç olarak kullanılabilir. Mevcut GYO lara ilişkin yasal mevzuat, GYO ların altyapı yatırımları yapmasına engel teşkil etmemektedir. GYO NEDİR? GYO, Gayrimenkuller ve gayrimenkule dayalı sermaye piyasası araçlarından oluşan portföyü işleten ve gayrimenkule dayalı projelere yatırım yapan sermaye piyasası kurumlarıdır. Ülkemizde geçmişi 10 yılı aşan GYO, 1992 yılında Sermaye Piyasası Kanunu ve Vergi Kanunlarında yapılan düzenlemelerle ilk kez hukuk sistemimize girmiş ve 1995 yılında Gayrimenkul Yatırım Ortaklıkları (GYO) nın Kuruluşlarına, Faaliyet İlke ve Kurallarına ve Hisse Senetlerini Halka Arz Etmelerine İlişkin Esasları düzenleyen 7 no.lu Sermaye Piyasası Kurulu Tebliği yürürlüğe girmiştir. 19

20 AMAÇLARI Ortaklık portföyünü oluşturmak, yönetmek ve gerektiğinde portföyde değişiklikler yapmak, Portföy çeşitlendirmesiyle yatırım riskini en aza indirecek bir biçimde dağıtmak, Gayrimenkullere ve gayrimenkule dayalı araçlara ilişkin gelişmeleri sürekli izlemek ve portföy yönetimiyle ilgili olarak gerekli önlemleri almak, Portföyün değerini korumaya ve artırmaya yönelik araştırmalar yapmak. GYO ları ani usulde kurulabileceği gibi daha önce kurulmuş bulunan ortaklıklar da GYO na dönüşebilmektedir. Mevzuata göre, GYO ları kayıtlı sermaye esasına göre, anonim ortaklık kurulurlar. Ortaklığın kurulabilmesi veya daha önce kurulmuş ortaklıkların GYO na dönüştürülmesi halinde başlangıç sermayelerinin en az YTL. olması gerekmektedir. GYO ların, çıkarılmış sermayesinin en az %49 u oranındaki hisse senetlerini, belirli süre ve esaslar dahilinde halka arz etmesi gerekmektedir. GYO nın kurucuları veya katılımcıları, Türkiye de yerleşik bireysel yatırımcılar, belediyeler, mali veya mali olmayan şirketler olabilir. Yerli ve yabancı gerçek ve tüzel kişilerin de GYO kurucusu veya pay sahibi olabilmeleri mümkündür. Böylece dış finansman imkanı yaratılması mümkün olabilmektedir. 20

21 Kamu ve özel sektör işbirliği ile yeni bir Anonim Şirket kurarak veya mevcut şirketlerini GYO ya dönüştürerek, altyapı yatırımları için bir Gayrimenkul Yatırım Ortaklığını oluşturabilirler. Kurulacak GYO nın ortakları, yapılacak altyapı yatırımının türüne göre; Belediye + Özel sektör veya Belediye +Özel Sektör +İller bankası veya Belediye + Özel Sektör + T.Kalkınma Bankası+ İller Bankası veya Belediye + Özel Sektör + T.Kalkınma Bankası+ İller Bankası+ Özel banka veya T.Kalkınma Bankası + Özel Sektör + Özel Banka -Ortak olarak Belediyenin yer alması, Belediyelere bırakılmış altyapı yatırımlarında bürokrasinin azaltılması ile süreden tasarruf sağladığı gibi, kırtasiye maliyetlerini de düşürücü etki yapacaktır. Yine, bazı yatırımların daha ekonomik olması açısından belediyeler arasında işbirliği faydalı olacaktır. -Altyapı yatırımlarında deneyimli özel sektör firmasının yer alması, işin kalitesini ve süresini azaltıcı etki yapacaktır. -Bir bankanın yer alması, gerektiğinde dış kredi bulunmasını kolaylaştıracak, aynı zamanda hisse senedi arzına ilişkin işlemleri kolaylaştıracak ve aracılık maliyetini düşürecektir. -T.Kalkınma Bankası nın dahil edilmesi, baraj, köprü, elektrik santrali v.b. farklı kamu kurumlarının yetkisinde yürütülen altyapı yatırımlarında, özel sektör-kamu işbirliğinin sağlanabilmesinde GYO nun araç olarak kullanılabilmesini olanak verecektir. 21

22 GYO lar; -Belirli bir projeyi gerçekleştirmek için süreli, -Belirli alanlarda yatırım yapmak amacıyla süreli veya süresiz, -Herhangi bir amaç sınırlaması olmaksızın süreli veya süresiz olarak kurulabilirler. -Muayyen altyapı yatırım projesini gerçekleştirmek üzere, kamuözel sektör ortaklığı ile kurulan GYO nun süreli ortaklık olarak kurulması, yeni KİT lerin oluşmasını engelleyebilir. Böylece, projenin tamamlanma aşamasında, hizmetin kaliteli şekilde yürütülmesi ve tesisin bakım ve onarımı için bu konuda deneyim sahibi firmaya kiralanabilir veya işletme hakkı devredilebilir. veya - Kamu-özel sektör ortaklığı ile kurulan GYO, süresiz ortaklık olarak da kurulabilir, ancak proje tamamlandıktan sonra kamu kuruluşu hisselerini makul bir bedel karşılığı firmaya devrederek, tesisin bakım onarım ve işletilmesi faaliyetinden çekilebilir. HEDEF: Altyapı yatırımının kaliteli şekilde ve bütçeye ilave yük getirmeden zamanında tamamlanması ve hizmetin ve tesisin kalitesinin sürdürülmesi ve kamu kurumunun ikinci aşamada yer almaması, sadece denetim görevini yerine getirmesi olmalıdır. 22

23 Kamu-Özel Sektör İşbirliğinin GYO Şeklinde Olmasının Avantajları-I - Kamu ve özel sektör, GYO nun ortakları olarak faaliyet riski, Pazar riski, projenin yapım ve tamamlanma riski, ve finansal risk gibi pek çok riski paylaşacaklardır. - Özel kesim, bu modelde hem aktif olarak şirket ortağı olarak proje sponsoru olarak yer alacak hem de pasif olarak menkul kıymet yatırımcısı olarak rol alacaktır. - Altyapı yatırımını yapacak Şirketin ortaklarının hem kamu hem özel sektör olması, önceki uygulamalarda olduğu gibi kamuya büyük maliyet getiren fiyat farkı uygulaması, dışsallıklar nedeniyle ortaya çıkan v.b. yükleri ortadan kaldıracaktır. - Finansman kaynağının, tahvil veya GOS aracılığı ile sağlanması durumunda, bu menkul kıymetlerin belli bir vade ve getiri ile ihraç edilmesi gerektiğinden, fiyat/getiri oranlarının piyasa koşullarına göre dikkatle hesaplanmasını gerektirmektedir. Ayrıca, getirinin ve anaparanın belli dönemlerde ödenmesi ve bunun getireceği olası yükler, hisse senedi ihracı ile kaynak temininde ortadan kalkmaktadır. Kamu-Özel Sektör İşbirliğinin GYO Şeklinde Olmasının Avantajları-II - Hisse senedi şeklinde menkul kıymet ihracı ile uzun vadeli kaynak temini, tahvil veya GOS şeklinde kaynak temininde olabilecek devletin mali piyasalarda dışlama (crowding-out) etkisi yaratılmasını önleyecektir. -Tahvil veya GOS u diğer alternatif yatırım araçlarına göre, yatırımcıya cazip kılmak üzere, devlet garantisi verilmesi ve getirinin vergiden muafiyeti gibi kamu otoritesinin avantajlar sağlaması söz konusudur. GYO na ait menkul kıymetlerde bu tür avantajlar sağlanmasına gerek yoktur. -Herhangi bir altyapı tesisinin GYO kapsamında yapılması ve işletilmesi, yatırımın ve hizmetin kalitesini artıracaktır. -Projenin öngörülen sürede bitimini kolaylaştıracaktır. -GYO nun halka açık şirket olması, SPK nın devamlı denetiminde olması sonucunu getirecektir. -Kamunun, yatırım için kaynak arayışına girme ve borçlanma zorunluluğu ortadan kalkacaktır. -Yatırımın riski kamu ve özel sektör ve menkul kıymete yatırım yapanlar arasında paylaşılacaktır. 23

24 Görüldüğü gibi, 1980 li yılların ortalarından beri, ülkemizde altyapı finansmanında kullanılan, ancak bazı sorunlara neden olan Yap-İşlet-Devret, Yap-işlet modelleri, 1990 lı yıllardan beri dünyanın pek çok ülkesinde başarılı şekilde uygulanan kamu-özel sektör işbirliğine dayalı modellerdir. Bu konuda, yaşanan sorunlar, büyük ölçüde modelden kaynaklanmamıştır. GYO modeli de, bu modeller gibi kamu-özel sektör işbirliğine dayalı bir model olarak kullanılabilir. GYO nun farkı sermaye piyasalarından hisse senedi ihracı ile uzun vadeli ve daha düşük maliyetli kaynak kaynak temin edilebilmesi; Yatırımın riskinin kamu ve özel sektör ve menkul kıymete yatırım yapanlar arasında paylaşılabilmesinin mümkün olmasıdır. SONUÇ Bugün, gelişmiş ülke olsun gelişmekte olan ülke olsun deneyimler, altyapı yatırımlarının, kamu-özel sektör işbirliği ile yapılması gerektiği yönündedir. Kamu-özel sektör işbirliği, yatırımın riskinin paylaşılmasını sağlayacaktır. Kamu-özel sektör işbirliği, kaçak ve kayıpları büyük ölçüde önleyebilir. Kamu-özel sektör işbirliği, altyapı yatırımlarının kamuya getirdiği yükü azaltabilir. Kamu-özel sektör işbirliği, kaliteyi ve ekonomik etkinliği getirecektir. Finansman kaynağının, sermaye piyasalarından sağlanması, en ucuz ve uzun vadeli kaynağa erişim imkanı verecektir. Altyapı tesislerinin likit hale getirilmesi, yeni yatırımlar için çok önemlidir. 24

25 Projenin özelliğine göre, hangi finansman modeli seçilirse seçilsin, geçmişte yaşanan deneyimlerden faydalanılarak, mevcut hukuki altyapının çok iyi incelenmesi ve eksiklerin giderilmesi önemlidir. Projenin etkin bir şekilde yürütülmesi ve tamamlanmasında, fizibilite raporlarının hazırlanmasında, ihalesinde, inşaatın kontrolünde, taraflar arasındaki sözleşmenin hazırlanmasında denetim çok önemlidir. Hangi model seçilirse seçilsin bu denetimin, bağımsız bir kurul tarafından yapılması daha sağlıklı olabilir. Hangi model seçilirse seçilsin, iyi denetim kaliteyi artıracaktır. Yapılacak altyapı yatırımlarının öncelikler, çok iyi belirlenmelidir. Aynı anda çok sayıda projeye başlanması, projelerin tamamlanma süresini, dolayısıyla maliyetini artırdığı unutulmamalıdır. 25