Ebeveyne Duyulan Güvenin Psikolojik Kontrol ve Zorbalık / Zorbalığa Maruz Kalma Arasındaki Aracı Rolünün İncelenmesi*

Transkript

1 Ebeveyne Duyulan Güvenin Psikolojik Kontrol ve Zorbalık / Zorbalığa Maruz Kalma Arasındaki Aracı Rolünün İncelenmesi* Fatih BAYRAKTAR, Ankara Üniversitesi DTCF Psikoloji Bölümü Gözde ÖZDİKMENLİ DEMİR, Hacettepe Üniversitesi Psikoloji Bölümü Melike SAYIL, Hacettepe Üniversitesi Psikoloji Bölümü *Bu çalışma, TÜBİTAK tarafından SOBAG kapsamında desteklenmiştir (Proje No: 105K029)

2 Akran Zorbalığına Maruz Kalma: Bir öğrenci başka bir öğrenci ya da bir grup öğrenci tarafından amaçlı ve zarar verici tutum/davranışlara maruz kaldığında, kendisine lakap takıldığında, arkadaş grubu tarafından amaçlı biçimde dışlandığında; kendisine vurma, itme, tekmeleme gibi fiziksel şiddet uygulandığında; tehdit edildiğinde; hakkında dedikodu yapılıp arkadaşlarının onu sevmemesine neden olunduğunda bu öğrenci zorbalığa maruz kalıyor demektir. Olweus,1996

3 Zorbalığı diğer saldırganlık türlerinden ayıran temel özellikler; Zorba ve kurban arasındaki güç dengesizliği Sistematik biçimde uygulanması Amaca yönelik yapı

4 Zorbalığın bu özelliği, saldırganlıkla karşılaştırıldığında zorbalığın daha sabit ve sürekli bir davranış biçimi olduğunu göstermektedir.

5 Zorbalık ve zorbalığa maruz kalma riskini artıran etmenler: Bireysel özellikler Aileye ait özellikler Yetkeci ebeveyn stilleri Ebeveynler arası çatışma/şiddet Akran ilişkilerine dair özellikler Okula ait özellikler

6 Yetkeci Ebeveyn Stilleri ve Zorbalık/Zorbalığa Maruz Kalma: Düşük duyarlılık ve destek (Kochenderfer ve Ladd, 1997; Rigby, 1994) Yüksek Psikolojik Kontrol (Akt. Perry, Hodges ve Egan, 2001)

7 Bu bağlamda birçok çalışma zorba ve zorbalığa maruz kalan bireylerin aile özelliklerinin birbirlerine benzediklerini ve her iki grupta yer alan çocuk ve ergenlerin ebeveynlerine güven duymadıklarını, ebeveynlerinin tutum ve davranışlarını düşmanca algıladıklarını bulmuştur (Spriggs, Ianotti, Haynie ve Nansel, 2007; Bernstein ve Watson, 1997).

8 Araştırma sorusu bağlamında ele alındığında bir ebeveynlik uygulaması olarak psikolojik iki şekilde zorba ve kurban olmayla ilişkili olabilir. Birincisi; psikolojik uygulayan ebeveyne boyun eğme, çocuklarda ve ergenlerde utangaçlık, içe kapanma ve geride durmaya yol açtığı için kurban olmayla; İkincisi; e karşı gelen çocuklarda da saldırganlıkla ve zorba olmayla ilişkili olabilir (Barber, 2002).

9 Diğer yandan ebeveyne güven, algılanan psikolojik ün olası olumsuzluklarını giderici bir rol oynayabilir. Literatür çalışmaları daha önce de belirtildiği gibi ebeveyne güvenin hem zorbalıkla hem de zorbalığa maruz kalmayla negatif yönde ilişkili olduğunu göstermektedir. Bu durum ise zorbalıkla ve zorbalığa maruz kalmayla şu şekilde ilişkili olabilir: Zorbalar birincil sosyalleşme ortamı olan ailede algıladıkları güvensiz ortamı akran ilişkilerine genelleştirip zayıf nitelikli akran ilişkilerinde zarar görmemek için zorba rolüne girebilirler. Diğer yandan zorbalığa maruz kalanlar da yine akran ilişkilerine genelleştirdikleri güvensizlikleri nedeniyle yakın arkadaşlıklardan dolayısıyla onları zorbalardan koruyacak nitelikli ilişki örüntülerinden mahrum kalabilirler.

10 Bu bağlamda çalışmanın amacı ebeveyne duyulan güven duygusunun ebeveynden algılanan psikolojik le zorbalık ve zorbalığa maruz kalma arasında aracı değişken olarak oynadığı rolün incelenmesidir.

11 Anneye Güven Anne psikolojik Baba psikolojik Psikolojik Ebeveyne Güven Zorbalık / Zorbalığa M.K. Zorbalık /Zorbalığa M.K. puanı Babaya Güven

12 Araştırmanın hipotezleri Algılanan psikolojik ün hem zorbalıkla hem de zorbalığa maruz kalmayla pozitif yönde ilişkili olduğu düşünülmektedir. Ebeveyne olan güvenin hem zorbalıkla hem de zorbalığa maruz kalmayla negatif yönde ilişkili olduğu düşünülmektedir. Ebeveyne olan güvenin algılanan psikolojik le zorbalık/zorbalığa maruz kalma arasında aracı değişken olarak rol oynayabileceği, dolayısıyla psikolojik le zorbalık/zorbalığa maruz kalma arasındaki ilişkinin gücünü azaltabileceği düşünülmektedir. Farklı toplumsal cinsiyet rollerinden dolayı kız ve erkek ergenlerde modeldeki ilişkilerin farklılaşabileceği düşünülmektedir.

13 YÖNTEM Örneklem: Araştırmanın verileri belirtilen proje çerçevesinde toplanmıştır. Örneklemi Ankara ilindeki farklı liselerin 9. ve 10. sınıflarında okuyan 543 ergen (314 kız, 230 erkek) oluşturmaktadır. Örneklemin ortalama yaşı dir (S =.96). Örneklemdeki ergenlerin kendi raporlarına göre annelerin %55 i, babaların ise %72 si lise ve üzeri eğitim almıştır. Ebeveyn raporlarına göre ise örneklemin %66 sı orta, %19 u ortanın altı, %15 i ise ortanın üstü gelir grubundadır.

14 Veri Toplama Araçları: Kişilerarası Güven İnancı Ölçeği'nin (Rotenberg ve ark., 2005) anne ve baba alt boyutları (6 şar madde- sırasıyla Cronbach Alfa=.63,.66). Psikolojik Kontrol Ölçeği nin Anne ve Baba Formları (Barber, 1996) Anne Formu - Cronbach Alfa=.91 Baba Formu - Cronbach Alfa =.93 Akran Zorbalarını Belirleme Ölçeği (Pekel,2003): Cronbach Alfa=.82 Akran Kurbanlarını Belirleme Ölçeği (Gültekin, 2001): Cronbach Alfa:.80

15 Aracı değişken modellerinin test edilmesinde Yapısal Eşitlik Modeli temel alınmıştır. Özellikle kız ve erkek ergenlerin sosyalleşmesindeki ve toplumsal cinsiyet rollerindeki farklılıklara işaret eden bulgulardan hareketle cinsiyet değişkeni de analize dahil edilmiş ve önerilen modeller kız ve erkeklerde ayrı olarak sınanmıştır.

16 İşlem: Veri toplama işlemi Milli Eğitim Bakalığı ndan alınan uygulama izni sonucunda gerçekleştirilmiştir. Ayrıca öğrenci velilerine bilgi formlarıyla birlikte araştırmanın amaçlarını anlatan bir bilgilendirme yazısı da gönderilmiştir. Uygulama, ölçeklerin fazlalığından dolayı iki ayrı aşamada gerçekleştirilmiş ve uygulamacı olarak Hacettepe Üniversitesi Gelişim Psikolojisi doktora programından üçü kız biri erkek dört kişi görev almıştır.

17 SONUÇLAR Kız ve Erkek Ergenlerde Zorbalığa Maruz Kalma ile Ebeveynlerden Algılanan Psikolojik Kontrol ve Ebeveyne Duyulan Güven değişkenleri arasındaki korelasyonlar (Alt üçgendeki korelasyonlar kız ergenlere, üst üçgendekiler erkek ergenlere aittir) Anne Psikolojik Baba Psikolojik Babaya Güven Anne Psikolojik Baba Psikolojik Kontrol Babaya Güven Anneye Güven Zorbalığa Maruz Kalma -.44**.21** -.24**.26**.45** -.19** -.25**.13* -.24** -.20** -.65** -.28** Anneye Güven -.34** ** ** Zorbalığa Maruz Kalma.15**.18**

18 Kız ve Erkek Ergenlerde Zorbalık ile Ebeveynlerden Algılanan Psikolojik Kontrol ve Ebeveyne Duyulan Güven değişkenleri arasındaki korelasyonlar (Alt üçgendeki korelasyonlar kız ergenlere, üst üçgendekiler erkek ergenlere aittir) Anne Psikolojik Baba Psikolojik Babaya Güven Anneye Güven Anne Psikolojik Baba Psikolojik Kontrol Babaya Güven Anneye Güven Zorbalık -.44** -.21** -.24**.26**.54** ** -.25**.16* -.24** -.20** -.65** -.20** -.34** ** ** Zorbalık.29**.26**

19 Kızlar için Zorbalık Modeli χ2 ( 3, N= 314 = 17.64, p<.01), RMSEA=.13, GFI=.98, AGFI =.89, CFI=.94, NNFI =.81. Anne psikolojik.86 Anneye Güven.82 Psikolojik Ebeveyne Güven Zorbalık Zorbalık puanı Baba psikolojik Babaya Güven.39

20 Kızlar için Zorbalığa Maruz Kalma Modeli χ2 ( 3, N= 314 = 16.75, p<.01), RMSEA=.12, GFI=.99, AGFI =.90, CFI=.94, NNFI =.80 Anneye Güven Anne psikolojik Baba psikolojik.46 Psikolojik Ebeveyne Güven Zorbalığa Maruz Kalma Zorbalığa maruz kalma puanı Babaya Güven.17

21 Erkekler için Zorbalığa Maruz Kalma Modeli χ2 ( 3, N= 230 = 6.35, p<.01), RMSEA=.07, GFI=.99, AGFI =.95, CFI=.90, NNFI =.95 Anneye Güven Anne psikolojik Baba psikolojik.58 Psikolojik Ebeveyne Güven Zorbalığa Maruz Kalma Kurban olma puanı Babaya Güven.24

22 Erkekler için Zorbalık Modeli χ2 ( 3, N= 230 = 2.09), p=.06, RMSEA=.00, GFI=.99, AGFI =.98, CFI= 1.00, NNFI = Anne psikolojik.74 Anneye Güven.86 Psikolojik Ebeveyne Güven Zorbalık Zorbalık puanı Baba psikolojik Babaya Güven.36

23 Aracı Değişken Kriterleri (Baron ve Kenny, 1996) Bağımsız Değişken ve Bağımlı Değişken arasındaki ilişki anlamlı olmalıdır. Aracı Değişken ile Bağımlı Değişken arasındaki ilişki anlamlı olmalıdır. Aracı değişken bağımsız değişken ile bağımlı değişken arasındaki ilişkinin gücünü azaltmalı ve bu azalma anlamlı olmalıdır (Sobel testi).

24 Erkeklere ait zorbalık modelinde ebeveyne duyulan güvenin standardize edilmiş dolaylı etkisi -.26 (p<.01) bulunmuştur. Ebeveyne güven, algılanan psikolojik ile zorbalık arasındaki ilişkinin gücünü anlamlı biçimde düşürmektedir (z=2.26, p=.02)

25 Erkeklere ait zorbalığa maruz kalma modelinde ebeveyne duyulan güvenin dolaylı etkisi -.25 (p<.01) Ebeveyne güven, algılanan psikolojik ile zorbalığa maruz kalma değişkeni arasındaki ilişkinin gücünü anlamlı biçimde düşürmektedir (z=2.32, p=.02)

26 Araştırma bulguları ebeveyne duyulan güvenin erkek ergenlerde psikolojik le zorbalık ve zorbalığa maruz kalma arasında aracı role sahip olduğunu göstermektedir; öyle ki ebeveynden algılanan psikolojik arttıkça ebeveyne duyulan güven azalarak kurban ya da zorba olma olasılığını arttırmaktadır. Aracı değişken analizleri psikolojik ün zorbalık ve zorbalığa maruz kalmayla pozitif yönde ilişkili olduğuna ve ebeveyne duyulan güvenin bu ilişkinin gücünü zayıflattığına işaret etmektedir. Diğer bir deyişle ebeveyne duyulan güven hem zorbalarda hem de zorbalığa maruz kalanlarda psikolojik den doğan riskleri azaltıcı bir rol oynuyor görünmektedir

27 TARTIŞMA Risk etmeni olarak her iki ebeveynden algılanan psikolojik kızlar ve erkekler için zorbalık ve zorbalığa maruz kalma açısından benzer işlevlere sahip görünmektedir. Bu sonuç literatürdeki çalışmalarla tutarlıdır (ör: Perry ve ark.,2001). Anneden algılanan psikolojik tüm modellerde ebeveynin psikolojik ü gizil değişkenini daha güçlü biçimde yordamasına rağmen, babadan algılanan psikolojik ün de belirleyici olduğu görülmektedir. Bu sonuç yalnızca anne değil baba figürünün de sonuç değişkenler açısından değerlendirilmesi gerektiğini düşündürmektedir.

28 Koruyucu etmen olarak ebeveyne duyulan güven yalnızca erkeklerde işlevsel bulunmuştur. Bu sonuç toplumsal cinsiyet rolleri açısından değerlendirildiğinde özellikle kız ergenlerin akranlarla kurdukları güven ilişkilerinin daha baskın olduğu (örn:buhrmester ve Furman, 1987; Rotenberg, MacDonald ve King, 2004) ve bu nedenle ebeveynlerine duydukları güvenin sonuç değişkenler açısından daha az belirleyici olduğu söylenebilir. Rotenberg ve ark. (2004), Rotenberg ve ark. (2005) kızların genel olarak akranlarına ve özellikle hemcinslerine daha fazla güven duyduklarını ve akranlarına daha fazla yardım ettiklerini bulmuşlardır. Nitekim Jantzer, Hoover ve Narloch (2006) da kızların erkeklere oranla akran ilişkilerinde daha fazla güven hissettiklerini ve bunun hem zorbalık hem de zorbalığa maruz kalma açısından belirleyici olabileceğini belirtmişlerdir.

29 Çalışmanın kısıtları ve gelecek araştırmalara dair öneriler: Tüm veriler bireysel raporlara dayandığından bu durum kaçınılmaz olarak olumlu ya da olumsuz yönde yanlılık yaratmış olabilir. Bu nedenle modelin akran ve öğretmen raporlarına dayanarak yeniden test edilmesi modelin geçerliğini artırabilecektir. Zorbalık ve zorbalığa maruz kalma tek boyut olarak ele alınmıştır. Ancak zorbalığın sözel, ilişkisel, fiziksel alt-boyutları olduğu ve cinsiyetler arasında bu alt-boyutların görülme sıklığının farklılaştığı bilinmektedir. Bu nedenle modelin alt-boyutlara göre yeniden sınanması ebeveyne güvenin hangi alt boyutlarda koruyucu olduğunu göstermesi açısından önemli olabilir. Bu araştırmanın bulguları özellikle zorbalık ve zorbalığa maruz kalma açısından aileden algılanan psikolojik ve güven inancının rolünü ortaya koyması açısından önem taşımakla birlikte farklı özelliklere sahip zorba ve kurban olmanın hangi yollarla gerçekleştiği boylamsal olarak incelenmelidir. Ebeveyne güvenin aracı değişken rolü yanında düzenleyici değişken rolü de olabilir. Bu bağlamda olası yüksek psikolojik düşük ebeveyne güven, yüksek ebeveyne güven düşük psikolojik etkileşimleri başka araştırmalarla sınanmalıdır. (Bizim çalışmamızda bu olasılık sınanmış ancak anlamlı etkileşimler bulunmamıştır) Son olarak ailesel etkiler açısından diğer potansiyel risk etmeni ya da koruyucu olabilecek anne baba uygulamaları (örneğin algılanan duyarlık, izleme vb.) ve ebeveyne kendini açma gibi ebeveyn-ergen ilişki özellikleri de ele alınarak farklı ebeveyn pratiklerinin ve ergenle ilişkilerin sonuç değişkenler açısından oynadıkları roller değerlendirilebilir. Bu yaklaşım zorbalık ve zorbalığa maruz kalmanın tek boyutlu ebeveyn stillerinden ziyade küçük parçalara bölünmüş ebeveyn davranışlarıyla ilişkisini daha iyi anlamamız açısından yol gösterici olabilir.

30 KATILIMINIZ VE DİNLENDİĞİNİZ İÇİN TEŞEKKÜRLER!!!