Sivas İl Merkezinde Yaşlı Nüfusta Bazı Kronik Hastalıkların Prevalansı ve Risk Faktörleri

Transkript

1 Cumhuriyet Üniversitesi Tıp Fakültesi Sivas İl Merkezinde Yaşlı Nüfusta Bazı Kronik Hastalıkların Prevalansı ve Risk Faktörleri Frequency of Some Chronic Diseases and Risk Factors Among the Elderly People in Sivas, Turkey Levent ÖZDEMİR *, Gülay KOÇOĞLU **, Haldun SÜMER **, Naim NUR ***, Hüseyin POLAT **, Ahmet AKER ****, Zahir BAKICI ***** ÖZET Bu araştırma Sivas il merkezinde yaşlılarda kronik hastalıkların görülme sıklığını belirlemek amacıyla yapılmıştır. Araştırmaya sağlık ocağı ETF kayıtlarından sistematik örnekleme yöntemiyle seçilen 65 yaş ve üzeri 368 erkek ve 382 kadın olmak üzere toplam 750 kişi katılmıştır. Yaşlılara yüz yüze görüşme tekniği kullanılarak anket uygulanmış, ağırlık, boy ve kan basıncı ölçümleri yapılarak kan örnekleri alınmıştır. Beden kitle indeksine göre yaşlıların %4.4 ü zayıf, %39.3 ü fazla kilolu, %24.8 i ise şişmandır. Kadınların ortalama beden kitle indeksleri, sistolik ve diyastolik kan basınçları, açlık kan şekeri, trigliserid, total kolesterol, HDL, LDL düzeyleri erkeklerden yüksektir. Erkeklerin ise ortalama hemoglobin ve hematokrit düzeyleri kadınlardan yüksek bulunmuştur. Yaşlıların %22.7 sinde koroner hastalık şüphesi, %60.9 unda hipertansiyon, %7.9 unda anemi, %19.7 sinde ise açlık kan şekeri yüksekliği saptanmıştır. Kronik hastalıklardan hipertansiyon kadınlarda daha yüksek iken (%69.4), diğerleri cinsiyete göre önemli farklılık göstermemektedir. Yaşlıların % 40.3 ünün total kolesterol, %53.9 unun LDL, % 45.6 sının HDL ve % 18.5 inin de trigliserid düzeyi açısından riskli grupta oldukları dikkati çekmiştir. Sonuç olarak Sivas il merkezinde yaşlıların %78.8 inde incelenen kronik hastalıklardan en az birinin olduğu, özellikle şişmanlık ve hipertansiyon açısından koruyucu önlemler alınması gerektiği kanısına varılmıştır. Anahtar Kelimeler: Yaşlı nüfus, kronik hastalıklar, prevalans SUMMARY We aimed to determine the frequency of chronic diseases among the elderly people, in Sivas located in Mid- Anatolia region of Turkey. This study is performed on 750 subjects who were selected from the registers of Health Centers in Sivas by systematic sampling method. According to their body mass index values the subjects were classified as 4.4 % underweighted, 39.3 % overweighed and 24.8 % obese. Mean body mass index values, blood pressures either systolic or diastolic; serum glucose, triglyceride, total cholesterol, HDL and LDL levels were significantly higher among the female subjects. Mean hemoglobin and hemotocrit levels were higher in the males % of the subjects were found to be suspicious for coroner heart diseases, while 60.9 % were hypertensive, 7.9 % were anemic and 19.7 % were diabetic. Hypertension was more prevalent among the women (69.4 %), while the frequencies of the other diseases were similar. Total cholesterol levels in 40.3 %, LDL levels in 53.9 %, HDL levels in 45.6 % and triglyceride levels in 18.5 % of the subjects were critically high. In conclusion, 78.8 % of the old people have at least one chronic disease and preventive measures should be taken especially for obesity and hypertension. Key words: Elderly people, chronic diseases, prevalence. C. Ü. Tıp Fakültesi Dergisi 27 (3): 89 94, 2005 * ** *** **** ***** Yrd.Doç Dr., C. Ü..Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı, Sivas Prof Dr., C. Ü..Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı, Sivas Dr., C. Ü..Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı, Sivas Prof Dr., C. Ü..Tıp Fakültesi Klinik Biyokimya Anabilim Dalı, Sivas Prof Dr., C. Ü.. Tıp Fakültesi Mikrobiyoloji ve Klinik Mikrobiyoloji Anabilim Dalı, Sivas 89

2 Sivas İl Merkezinde Yaşlı Nüfusta Bazı Kronik Hastalıkların Prevalansı ve Risk Faktörleri GİRİŞ Yaşlanma yaşamın kaçınılmaz bir sonucudur. Doğumdan ölüme kadar geçen süreçte insan vücudu yaşlanmaya yol açan pek çok zorlayıcı faktörle karşılaşır (1-3). Dünya sağlık örgütü 65 yaş ve üzeri nüfusu yaşlı olarak ifade etmektedir (4). Bu yaş grubu gelişmiş ülkelerde tüm nüfusun %12-18 ini oluştururken gelişmekte olan ülkelerde sadece %4-7 sini teşkil etmektedir (2, 3) yılı nüfus sayımı sonuçlarına göre bu oran ülkemizde %5.9 dur. Tıp biliminde gelişmeler yaşlı nüfusun artmasına yol açmaktadır. Kardiyovasküler, gastrointestinal, üriner ve endokrin sistemler ve vücut kompozisyonu yaşla birlikte değişir. İşitme, görme, tat alma ve koklama duyularında önemli derecede gerileme olur ve bunlar malnutrisyona yol açar (1). Bunun yanında böbrek bozuklukları, kemik hastalıkları, diyabet, kanserler, kardiyovasküler hastalıklar ve hipertansiyon gibi kronik hastalıklar yaşlılarda sık görülmektedir (1-3). Beslenme bozukluğu nedeni ile protein enerji malnutrisyonu (PEM), anemi ve bazı vitamin eksiklikleri de gözlenmektedir (2). Yaşlı nüfusun sürekli büyümesi nedeniyle bazı planlamalar ve projeksiyonların yapılması gerekmektedir. Bu noktadan hareketle yaşlı nüfusta bazı kronik hastalıkların sıklığını araştırdık. Diabetes Mellitus tarafından epidemiyolojik çalışmalar için önerilmiş kriterler kullanılmıştır (7). Açlık serum glukoz seviyesi 126 mg/dl olan kişiler diyabetik olarak kabul edilmiştir. Önceden diyabet tanısı olan ve ilaç kullanan kişiler serum glikoz seviyeleri normal olsa da diyabetik olarak kabul edildiler. Serum hemoglobin seviyesi 12 g/dl den daha düşük olanlar anemik olarak kabul edildi (8). Koroner kalp hastalığı şüphesi olan kişileri tespit etmek için WHO tarafından geliştirilen bir anket formu kullanıldı (9). Kolesterol ve trigliserid seviyesi 200 mg/dl den, LDL seviyesi 115 mg/dl den daha fazla olanlar yüksek, HDL seviyesi 40 mg/dl den az olanlar düşük olarak kabul edildi (10). Kan örnekleri Cumhuriyet Üniversitesi Hastanesi laboratuvarlarında değerlendirildi. İstatistiksel analizde ki-kare testi, student t testi, kullanıldı. Tablo 1. Hipertansiyon Sınıflaması (WHO) Sistolik (mmhg) Diyastolik (mmhg) Normal < 140 < 90 Hafif HT ve / veya Sınır HT ve / veya Orta ve Şiddetli HT > 180 ve / veya > 105 GEREÇ VE YÖNTEM Bu kesitsel araştırma Sivas il merkezinde 65 yaş üzeri nüfusta yapıldı. İl merkezindeki sağlık ocakları kayıtlarından sistematik örnekleme yöntemi kullanılarak kişiyi temsil eden 828 kişi seçilerek örnekleme dahil edildi. Çalışmaya alınan 828 kişinin 750 sine (%90.6) ulaşıldı (α=0.05, d=0.03, t=1.96, p=0.70, q=0.30, N=11023). Çalışmaya dahil edilen sağlık ocağı sayısı 5 idi. Yüz yüze görüşme tekniği ile anket formu kullanılarak veriler toplandı. Çalışmaya alınanların beslenme alışkanlıkları ve şikayetleri sorgulandı. Boy, kilo ve kan basıncı ölçümü yapıldı ve sonraki gün kan örneği alındı. Beden Kitle İndeksi (BKİ) değeri; 19.9 ve aşağısı zayıf, arası normal, arası hafif şişman, 30.0 ve üzeri şişman olarak değerlendirildi (5). Dünya Sağlık Örgütü nün hipertansiyon tanımlamasında olduğu üzere sistolik kan basıncı 140 mmhg ve üzeri, diyastolik kan basıncı 90mmHg ve üzeri hipertansif olarak kabul edildi (Tablo 1), (6). Diabetes mellitusun tanısında Expert Committee on the Diagnosis and Classification of İzole Sistolik HT > 140 ve < 90 - Sınır Sistolik HT ve < 90 BULGULAR Bu çalışmada yaş grubu örneklemin %55.1 ini oluşturmaktadır. Çalışmaya alınanların %49.1 i erkek %50.9 u kadındı. Okuma yazma bilmeyenlerin, evli ve dulların yüzdesi sırasıyla %60.9, %73.7 ve %25.2 olarak tespit edilmiştir. Emekli ve ev kadınlarının sıklığı sırasıyla %45.3 ve %49.3 olarak bulunmuştur. Tablo 2 de çalışmaya alınanların bazı sosyodemografik özelliklerinin cinsiyete göre dağılımı verilmiştir. Cinsiyete göre bazı kronik hastalıkların sıklığı Tablo 3 de verilmiştir. Çalışmaya alınanların %60.9 u hipertansif (%36.8 sınırda, %24.1 orta veya şiddetli), %19.7 si diyabetik, %22.7 si koroner hastalık şüpheli, %7.9 u anemik ve %24.8 i obes olarak tespit edilmiştir. Hipertansiyon ve obesite sıklığı kadınlarda erkeklere göre daha fazla iken (p<0.05) diğer hastalıkların gö- 90

3 Özdemir ve ark. rülme sıklığı açısındandan cinsiyetler arası farklılık tespit edilmemiştir (p>0.05). Yaş gruplarına göre hipertansiyon sıklığı Tablo 4 te verilmiştir yaş grubunun %36.8 i sınırda hipertansif, %23.5 i hipertansif olarak tespit edilmiştir. 80 üzeri yaş grubunda bu sıklıklar sırasıyla %41.7 ve 23.0 olarak tespit edilmiştir. Yaş grupları ile hipertansiyon sıklılığı arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki saptanamamıştır (p>0.05). Kikare testi kullanılarak yapılan ikili karşılaştırmalarda obesite ile yaş, cinsiyet, hipertansiyon ve sigara arasında; diabet ile yaş, ailede diabet öyküsü ve sigara arasında anlamlı ilişki tespit edilmiştir (p<0.05). Koroner kalp hastalığı şüphesi ile yaş ve hipertansiyon arasında; hipertansiyon ile cinsiyet arasında anlamlı ilişki tespit edilmiştir (p<0,05). Çalışmaya alınanların %21.2 sinin hiç kronik hastalığı bulunmazken %36.5 inin bir, %29.2 sinin iki, %10.8 inin üç, %1.9 unun dört, 1.0 inin beş kronik hastalığının bulunduğu tespit edilmiştir. Tablo 2. Çalışmaya alınan bireylerin bazı sosyodemografik özelliklerinin cinsiyete göre dağılımı Tablo 3. Yaşlılarda kronik hastalıkların cinsiyete göre dağılımları Erkek (n= 368) Kadın (n= 382) Toplam (n= 750) % % % Hipertansiyon (χ 2 =23.32, p<0.05) Hipertansif Sınır Hipertansif Yok Diyabet (χ 2 =3.79, p>0.05) Var Yok Koroner Kalp Hastalığı Şüphesi (χ 2 =3.30, p>0.05) Var Yok Erkek Kadın Anemi (χ 2 =2.60, p>0.05) n % n % Yaş grupları Eğitim durumu Okuma yazması yok İlkokul Orta Lise Üniversite Medeni durum Evli Bekar Dul Var Yok BKİ (χ 2 =91.02, p<0.05) Zayıf Normal Hafif Şişman Şişman Tablo 4. Hipertansiyon sıklığının yaş gruplarına göre dağılımı (%) Sınırda Hipertansif Hipertansif (n=413) (n=213) (n=76) (n=48) (χ 2 =2.37, p>0.05) 91

4 Sivas İl Merkezinde Yaşlı Nüfusta Bazı Kronik Hastalıkların Prevalansı ve Risk Faktörleri Çalışmaya alınanların bazı ölçüm değerleri Tablo 5 de verilmiştir. BKİ, kan basıncı, serum glikoz seviyeleri, trigliserid, total kolesterol, HDL ve LDL ortalamalarının kadınlarda erkeklere göre yüksek olduğu tespit edilmiştir (p<0.05). Hemoglobin ve hematokrit ortalamaları ise erkeklerde kadınlara göre daha yüksek olarak tespit edilmiştir (p<0.05). Koroner kalp hastalığı ile ilişkili bazı risk faktörlerinin cinsiyete göre dağılımı Tablo 6 da verilmiştir. Çalışmaya alınanların %40.3 ünde serum kolesterol, %18.5 inde trigliserid, %53.9 sinde LDL seviyeleri yüksek, %45.6 unda HDL seviyeleri düşük olarak tespit edilmiştir. Çalışmaya alınanların %13.2 si sigara kullanırken %1.5 inin alkol aldığı tespit edilmiştir. Kolesterol, trigliserid ve LDL seviyelerinde yükseklik kadınlarda daha sık, sigara ve alkol kullanımı erkeklerde daha sık olarak tespit edilmiştir. Serum HDL düzeyi erkeklerde kadınlara göre düşük olarak tespit edilmiştir (p<0.05). Çalışmaya alınanların %13.6 sının serum kolesterol seviyelerinin 240 mg/dl dan yüksek olduğu görülmüştür. Tablo 5. Bireylerin laboratuvar bulgularının cinsiyete göre dağılımı Erkek Kadın X± SD X± SD Test Yaş (yıl) 70.4 ± ± 5.0 t=2.21 p>0.05 Boy (cm.) ± ± 5.8 t=27.64 p<0.05 Ağırlık(kg.) 72.3 ± ± 11.6 t=3.98 p<0.05 Sistolik kan basıncı (mmhg) ± ± 24.5 t=-6.25 p<0.05 Diyastolik kan basıncı (mmhg) 87.1 ± ± 14.6 t=-3.16 p<0.05 BKİ (kg/m 2 ) 25.6 ± ± 4.8 t=-8.2 p<0.05 Serum Glukoz Seviyesi (mg/dl) 89.9 ± ± 49.9 t=-2.7 p<0.05 Trigliserid (mg/dl) ± ± t=-1.9 p<0.05 Kolesterol (mg/dl) ± ± 48.6 t=-6.9 p<0.05 HDL (mg/dl) 39.5 ± ± 12.5 t=-6.0 p<0.05 LDL (mg/dl) ± ± 39.8 t=-5.4 p<0.05 Hemoglobin (g/dl) 14.7 ± ± 1.9 t=6.6 p<0.05 Hematokrit (%) 43.3 ± ± 5.6 t=6.4 p<0.05 Tablo 6. Cinsiyete göre bazı risk faktörleri (%) Erkek (n= 368) Kadın (n= 382) Toplam (n= 750) Test Yüksek kolesterol χ 2 =35.93 p< 0.05 Yüksek trigliserid χ 2 =8.04 p< 0.05 Yüksek LDL χ 2 =17.10 p< 0.05 Düşük HDL χ 2 =26.36 p< 0.05 Sigara içimi χ 2 =91.90 p< 0.05 Alkol alımı χ 2 =11.59 p< 0.05 TARTIŞMA Yaşlılıkla ilgili sorunlar bütün ülkelerde artış göstermektedir (1, 3). Bu çalışmada en az bir kronik hastalığı olanların sıklığı %78.0 olarak tespit edilmiştir. Sadece %14.4 ü daha önceden tanı almıştır. Bu kişilerin hastalıklarının farkında olmamalarının en önemli nedeninin konuyla ilgili eğitim eksikliği olduğunu düşünmekteyiz. Yaşlı nüfusta en yaygın sağlık problemi hipertansiyon olarak tespit edilmiştir (%60.9). Hipertansiyon 92

5 Özdemir ve ark. sıklığı yaşla birlikte artmaktadır (11). Yaşlılarda yapılan çeşitli çalışmalarda hipertansiyon prevalansı %25 ile %60 arasında bildirilmiştir (12-19). Onat ve arkadaşlarının yılları arasında yaptığı bir kohort araştırmasında izlem sonunda ortalama kan basıncı değerinin 4-5 mmhg arttığı tespit edilmiştir (20). Bizim çalışmamızda Onat ın 1997 deki çalışma grubuna göre erkeklerde ortalama diyastolik kan basıncı seviyesi 7 mmhg yüksek, diyastolik kan basıncı seviyesi 9 mmhg düşük olarak tespit edilmiştir. Ortalama sistolik kan basıncı seviyesi bayanlarda Onat ın 1997 deki çalışma grubu düzeylerinden hafifçe düşüktü. Kayseri de yapılan başka bir çalışmada 65 yaş üzeri erkeklerde ortalama kan basıncı seviyesi bizim çalışmamızla benzer iken, bizim çalışmamızdaki bayanların hem sistolik hem de diyastolik kan basıncı değerlerinden daha düşük olduğu görülmektedir (18). Değişik ülkelerde cinsiyete göre kan basıncı değerleri farklılık göstermektedir. Türkiye de 40 yaş üzerinde hipertansiyon kadınlarda daha sıktır. Şişmanlığın kadınlarda daha sık olmasının bu duruma neden olduğu sanılmaktadır (11). Bu çalışmada olduğu gibi pek çok çalışmada hipertansiyon prevalansı kadınlarda erkeklere göre daha yüksek olarak tespit edilmiştir (12-14, 16-19). Şişmanlıkla ilgili problemler de bütün dünyada gittikçe artmaktadır (18). Yaşlılar besin alımlarını ve vücutta kullanımını etkileyen bazı sorunlarla karşı karşıya kalmaktadır (2). Özellikle kadınlarda obesite yaşlı grupta yaygın bir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu çalışmada kadınların %64.1 i hafif şişman veya obes olarak tespit edilmiştir. Bazı diğer çalışmalarda obesite sıklığı %50.0 ile %75.7 arasında değişmektedir (21). Şişmanlık; diyabet, koroner kalp hastalığı ve hipertansiyon için önemli bir risk faktörüdür. Diyabet sıklığı yaşlılarda ve obeslerde daha yüksektir. Pek çok çalışmada gösterildiği gibi kadınlarda obesite oldukça sıktır. Çalışmamıza katılanların %19.7 sinin serum glukoz seviyeleri normal limitlerin üzerindeydi. Ortalama serum açlık gukoz düzeyi kadınlarda 98.5 mg/dl iken erkeklerde 89.9 mg/dl olarak tespit edildi. Telatar ve arkadaşları 60 yaş üzeri grupta diyabet prevalansını %21.0 olarak (22) Atıcı ve arkadaşları 65 yaş üzeri grupta yaptıkları çalışmada diyabet prevalansını %28.6 olarak bildirmişlerdir (23). Bu çalışmalarda diyabet prevalansının kadınlarda, şişmanlarda ve ailede diyabet öyküsü olanlarda daha yüksek olduğu ifade edilmiştir. Çalışma grubunun %22.7 sinde koroner kalp hastalığı şüphesi tespit edilmiştir. Alkol ve sigara kullanımı, düşük HDL, yüksek kolesterol, yüksek LDL ve trigliserid seviyesi, hipertansiyon ve obesite varlığı koroner kalp hastalığı ile ilişkili risk faktörleridir (24). Bazı epidemiyolojik çalışmalarda hiperkolesteroleminin 60 yaş üzeri grupta koroner kalp hastalığı için çok önemli bir risk faktörü olduğu gösterilmiştir (25). Çalışmamızda kolesterol seviyeleri her iki cinste Kayseri ve Marmara da yapılan çalışmalardan daha düşük olarak tespit edilmişken trigliserid seviyeleri daha yüksek olarak tespit edilmiştir (18, 20). LDL ve HDL düzeyleri de çalışmamızda daha düşüktür. Çalışmamıza katılan kişilerin %25.9 u sigara kullanmaktadır ve sigara alışkanlığı erkeklerde daha yaygındır. Bilir ve arkadaşları Van ili kent merkezinde yaşayan 65 yaş ve üzeri nüfusta yaptıkları çalışmalarında araştırmaya katılan 31 (%25.0) kişinin halen sigara içmekte olduğunu ifade etmişlerdir. Kadınların % 76.1'inin hiç sigara içmemiş olup %13.4' ünün halen sigara içtiğini, erkeklerin ise % 38.6'sının sigara içtiğini belirtmişlerdir. 65 yaş ve üzeri yaş grubunda erkekler kadınlara göre sık ve daha fazla sayıda sigara içmektedirler. Çalışmamızın sonuçları sigara kullanma sıklığı açısından bu çalışma ile uyum göstermektedir. Alkol tüketenlerin hepsi erkekti ve alkol tüketim sıklığı düşüktü. Düşük miktarda alkol alımının HDL seviyesini artırdığı ve aşırı miktarda tüketimin hipertansiyona yol açtığı bilinmektedir (2). Genel olarak çalışmamızda kronik hastalıklar için risk faktörleri Kayseri deki çalışmadan daha yaygındı (18). Çalışmamızda yaş grubunun benzememesi nedeniyle bulgularımız diğer çalışmalarla karşılaştırmak için uygun değildi. Türkiye de anemi özellikle fertil kadınlarda sıktır (1). Yaşlı kadınlarda anemi prevalansı yaklaşık olarak %9.4 tür. Gelişmiş ülkelerde bu sıklık %2.0 dır (2). Atilla ve Egemen evde yaşayan yaşlı kadınlarda anemi prevalansını %11.3 olarak tespit etmişlerdir (13). Fleming ve arkadaşları yaşlar arasında demir eksikliği anemisi sıklığını %2.7 olarak bildirmişlerdir (27). Anemi; malnütrisyon ve havyansal gıdaların yetersiz tüketimi sonucu oluşabilmektedir. Sosyo ekonomik düzeyin düşüklüğü diğer bir etken olarak karşımıza çıkabilmektedir. Sonuç olarak Sivas ta yaşayan yaşlı nüfusun %78.8 inde bazı kronik hastalıklar, yüksek lipid seviyeleri, hipertansiyon ve obesite gibi bazı risk faktörleri tespit edilmiştir. Bu yaş grubu için koruyucu önlemlerin alınması gerekmektedir. Yaşlıların sağlık düzeyinin bu tür önlemlerle iyileştirilebileceği düşüncesindeyiz. 93

6 Sivas İl Merkezinde Yaşlı Nüfusta Bazı Kronik Hastalıkların Prevalansı ve Risk Faktörleri KAYNAKLAR 1 Baysal A. Yaşlılık ve Beslenme. Türkiye Diyetisyenler Derneği Yayını:7, Erdal R. Halk Sağlığı Yönünden Yaşlılık. Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı Yayını, No: 89/50, Kısa Dizi No:9, Ankara, Güler Ç. Toplum Sağlığı Sorunu Olarak Yaşlılık. In: Gökçe Y. et al (ED.), Geriatri, Hekimler Yayın Birliği, Ankara, WHO. The uses of epidemiology in the study of the elderly. WHO Technical Report Series, No: 706, WHO. Physical status: the use and interpretation of anthropometry; Report of a WHO expert committee. WHO Technical Report Series, No: 854, Guidelines Subcommittee of World Health Organization. International Society of Hypertension Guidelines for the management of hypertension. J. Hypertension 1999; 17: Follow-up Report on the Diagnosis of Diabetes Mellitus. Expert Committee on the diagnosis and Classification of Diabetes Mellitus. Diabetes Care 2003, 26: Özcebe OH. Hematolojik Hastalıklar. In: Gökçe, Y. ve ark (ED.), Geriatri, Hekimler Yayın Birliği, Ankara, WHO Monograph Series. Cardiovascular Survey Methods. No: 56, Mackay J, Mensah GA, Mendis S and Greenlund K. The atlas of heart disease and stroke (Geneva, World Health Organization, Onat A. Ulusal hipertansiyon tedavi ve takip kılavuzu. Türk Kardiyoloji Derneği Arşivi 2000; 28: Aslan B ve ark. Güzelbahçe erişkinlerinde kalp damar hastalığı risk faktörlerinin sıklığı. Ege Tıp Dergisi 1999; 38 (3): Atilla S, Egemen A. Yaşlıların ev koşullarında beslenme durumları. Beslenme ve Diyet Dergisi 1991; 20 (1): Güneş G, Pehlivan E Malatya Yeşilyurt sağlık ocağı bölgesinde 40 yaş üzeri nüfusta hipertansiyon prevalansı ve bazı risk faktörlerinin saptanması. Klinik Bilimler ve Doktor Dergisi 1998; 4 (3): Mandıracıoğlu A, Doğan F. Yaşlılarda hipertansiyon prevalansı. Ege Tıp Dergisi 1993; 32 (3-4): Sürücüoğlu SM. Ankara huzurevinde ve güçsüzler yurdunda beslenen yaşlıların beslenme alışkanlıkları ve sağlık durumları üzerine bir araştırma; Beslenme ve Diyet Dergisi 1997; 1: Toksöz P, Ilçin E. Diyarbakır bölgesinde hipertansiyon prevalansı ve bunun beslenmeye ilişkin bazı etmenlerle ilişkisi. Beslenme ve Diyet Dergisi 1992; 21 (1): Unal S. ve ark. Kayseri bölgesi kentsel populasyonunda aterosklerotik risk faktörleri. Türk Kardiyoloji Derneği Araştırması 1998; 25: Yağmur C. Adana huzurevinde barınan yaşlılarda sosyal, sağlık ve beslenme durumları. Beslenme ve Diyet Dergisi 1994; 23 (2): Onat A ve ark. Marmara Bölgesi halkında kanda kolesterol iyi seyrederken kan basıncı yükselme eğiliminde. Türk Kardiyoloji Derneği Arşivi. 1998; 26: Seidell JC. Obesity; a growing problem. Acta Paediatr Supp 1999, 88 (428): Telatar M. ve ark. Trabzon il merkezinde erişkin yaş grubunda (20 yaş ve üzeri) diabetes mellitus prevalansı. Endokrinolojide Yönelişler 1998; 7 (2): Atıcı S. ve ark. Tip II diabetes mellitus prevalansı ve risk faktörleri. Endokrinolojide Yönelişler 1999; 8 (4): Erdinçler D, Akan P. Yaşlıda hiperlipidemi. Sendrom 1998; 5: Miller JP. Cholesterol; a risk factor in the elderly? Geriatric Med 1994; 24: Bilir N, Özcebe H, Vaizoğlu S, Aslan D, Subaşı N. Van ili kent merkezinde yaşayan 65 yaş ve üzeri kişilerin sigara içme durumları. Türk Geriatri Dergisi, 2004,7(2): Fleming DJ et al. Iron status of the free-living, elderly Framingham Hearth Study cohort:an iron-replete population with a high prevalence of elevated iron stores. Am J Clin Nutr 2001; 73 (3): Yazışma adresi : Dr. Levent Özdemir Cumhuriyet Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı AD Sivas. lozdemir@cumhuriyet.edu.tr Tel: