Birinci Kesime İlişik Ek 1 1 Kasım 1914 tarihinden önceki Osmanlı Kamu Borçları Çizelgesi

Transkript

1 OSMANLI DAN KALAN BORÇLARININ ÖDENMESİ Giriş: Osmanlı Devleti ilk dış borcu 1854 de aldı ve 20 yılda borç sarmalına girerek iflas etti de Düyun-u Umumiye İdaresi kuruldu. Devlet Avrupa nın mali denetimine girdi ve ülke yarı sömürge haline geldi. Yarı sömürge durumundaki İmparatorluk, Almanya nın yanında girdiği Birinci Dünya Savaşı ndan yenilerek çıktı. 30 Ekim 1918 de imzaladığı Mondros Mütarekesi ile tam bir dağılma ve paylaşılma sürecine girdi.10 Ağustos 1920 de imzalanan Sevr Antlaşması ile de tarihten silindi. (Antlaşmada dikkati çeken husus, metninde artık Osmanlı Devleti ibaresinin olmayışıdır. Bütün hükümlerde artık Türkiye vardır.) Sevr Antlaşması nın en ağır hükümleri, (Türkiye nin mali denetimine ilişkin olanları) Mali Hükümler bölümündeydi. Bölüm, otuz madde ( nci maddeler) ve bir Ek ten oluşmaktaydı. Antlaşmanın 231 nci maddesi, mali hükümlerle ilgili gerekçeleri sergilemekteydi: Türkiye bu savaş nedeniyle Müttefiklere büyük kayıplar verdirmiştir. Türkiye nin bunlara karşı tazminat ödemesi gerekir. Türkiye küçük ve kaynakları kıt bir ülkedir. Hem bu tazminatları ödemesi, hem de gelişmesi gerekir. Bunun için gerekli önlemleri almak amacı ile bir Maliye Komisyonu kurulacaktır.. Antlaşmanın nci maddeleri ise, Maliye Komisyonu nun statüsünü ve Osmanlı İmparatorluğu ndan kalan borçlarla ilgili hususları açıklamaktadır: * Türkiye bütçesi, Parlamentodan önce Maliye Komisyonu na verilecek ve onun yapacağı değişikliklerle Parlamentoya sunulacaktır. Parlamentonun yapacağı değişiklikler de Maliye Komisyonu tarafından vize edilecektir. Maliye Komisyonu, Bütçenin uygulanmasını da denetleyecektir. Türk parasının değerini Maliye Komisyonu saptayacaktır. Türkiye nin bütün gelirleri (Düyun-u Umumiye İdaresi ne verilenlerin dışındakiler) Maliye Komisyonu nun emrine verilecek, bunların kullanılmasını Maliye Komisyonu düzenleyecektir. *Maliye Komisyonu nun onayı olmadan Türkiye iç ve dış borçlanmaya gidemeyecektir. Maliye Komisyonu Türkiye nin borçlarının ödenmesini ve taksitlendirilmesini de düzenleyecek ve denetleyecektir. *Kurulacak Maliye Komisyonu nun görevi, Türkiye nin bütün dış borçları ödenene kadar devam edecektir. Görüldüğü gibi Batı, Anadolu nun küçük bir parçasına sıkıştırılan Türkiye yi tam bir sömürge haline getirmeye karar vermişti. Lozan Barış Antlaşması ve Borçların Ödenmesi: 24 Temmuz 1924 te imzalanan Lozan Antlaşması, Sevr i ortadan kaldırdı. Türkiye Cumhuriyeti nin hukuki, iktisadi ve mali açılardan temelleri atıldı ve sınırları belirlendi. Yeni Türk Devleti Osmanlı borçlarının düzenlenmesini ve tasfiyesini gerçekleştirdi. Lozan Antlaşması nın II nci Bölümü, Mali Hükümler başlığı altında, I ve II nci Kesimlerden meydana gelmiştir. I nci Kesim, Osmanlı Kamu Borçları başlığı altında nci maddeleri ve borçları gösteren bir çizelgeyi, II nci Kesim ise, Çeşitli Hükümler başlığı altında ncü maddeleri kapsamaktadır. Lozan Antlaşması ile; - Kapitülasyonlar kaldırıldı. - Osmanlı Devleti nden kalan borçların, hem Balkan Savaşları ndan, hem de 1 Ağustos 1914 den sonra Osmanlı Devleti nden ayrılmış olan devletler arasında, her birinin aldığı arazinin geliri ile orantılı olarak paylaştırılması kabul edildi. - Müttefiklerin, ödemenin altın veya sterlin ile yapılması konusundaki istekleri kabul edilmedi. Konunun ileride karşılıklı olarak görüşülerek kararlaştırılması hususunda anlaşmaya varıldı. - Osmanlı Devleti nin kamu borçları, Antlaşmanın II. Bölüm, I. Kesim ine göre aşağıdaki şekilde tespit edildi: (2) 1

2 Birinci Kesime İlişik Ek 1 1 Kasım 1914 tarihinden önceki Osmanlı Kamu Borçları Çizelgesi A Bölümü Borçlanma Sözleşme Tarihi Faiz (%) İtfa Devresi Çıkaran Banka Birleşik Borçlar İkramiyeli Türk Tahvilleri Osmaniye Osmanlı Bankası Tömbeki Osmanlı Bankası ark(rumeli) imendiferi Deutsche Bank Yüzde Gümrük Osmanlı Bankası % Balık Avcılığı 1888, Deutsche Bank Bağdat birinci tertip Deutsche Bank % Osmanlı Bankası % ,1903, Osmanlı Bankası Teçhizatı askeriye Deutsche Bank Bağdat ikinci tertip Deutsche Bank Bağdat üçüncü tertip Deutsche Bank % Osmanlı Bankası % Osmanlı Bankası Soma-Bandırma şimendiferi Osmanlı Bankası Hüdeyde-Sana şimendiferi Banque Perier (Fr.) Gümrük Deutsche Bank Konya Ovası sulaması Deutsche Bank Dok tersane ve inşaatı , Deutsche Bank % Osmanlı Bankası Tütün avansı Tütün Rejisi % Hazine tahvilatı Türkiye Milli Bankası (*) (Harp gemileri alımı) Bank-ı Osmani 1912 Hazine tahvilatı (*) Osmanlı Bankası Doğrudan doğruya çıkarılan Periye ve ürekası (*) tahvilat dahil. Avanslar Avanslar Sözleşme tarihi İtibari anapara Faiz (%) Bağdat irketi Fenerler İdaresi, Fenerler idaresi Köstence Kablo idaresi Tünel irketi Muhtelif tarihlerde Yetimler Sandığı Deutsche Bank ,5 Fenerler İdaresi Anadolu Demiryolu irketi Toplam Genel Toplam lira (*) 54 ncü maddeye müracaat. 54 ncü Madde: İşbu kesime ekli çizelgenin (A ) bölümünde sayılan 1911, 1912 ve 1913 Hazine Tahvilleri, sözleşmelerde belirlenmiş ödeme tarihlerinden başlayarak on yıl süre içinde kararlaştırılmış olan faizleriyle birlikte ödenecektir. Lozan Antlaşması 6 Ağustos 1924 de yürürlüğe girdi. Antlaşmanın 47 nci maddesine göre, kurulmuş olan Osmanlı Kamu Borçları Meclisi, Kasım 1924 de borçların yıllık ödeme miktarını borçlu devletlere tebliğ etti. Tebliğde, ödemelerin altın ve kıymetli para ile ödeneceği belirtiliyordu. Bu duruma, Türkiye, İngiltere, Yunanistan ve Fransa, Cemiyet-i Akvam nezdinde itiraz ettiler. Cemiyet-i Akvam, 10 Aralık 1924 de bir hakem seçti. Hakem, 18 Nisan 1925 de kararını verdi. Karara göre; 2

3 - Ödemelerin hangi parayla yapılacağı ve ödeme şartları ilgili taraflar (borçlu devletler ile alacaklı temsilcileri) arasında yapılacak görüşmelerde tespit edilecekti, - Borçlar cetveli, Antlaşma ile tespit edildiğinden, buna itiraz dikkate alınmayacaktı, - Türkiye, savaş öncesi Osmanlı borçlarının yüzde 67 sini ödeyecekti. - Geriye kalan borçların yüzde 11 ni Yunanistan, Yüzde 8 ni Lübnan ve Suriye, yüzde 14 nü ise, Balkan Savaşlarından sonra Osmanlı İmparatorluğu ndan toprak kazanan ülkeler ödeyecekti. Hakem kararından sonra Türkiye nin ödemekle yükümlü olduğu Osmanlı Borçları aşağıdaki tabloda görülmektedir: (3) (A) BÖLÜMÜ (B) BÖLÜMÜ (Avanslar) LOZAN ANTLA MASI SONRASINDA TÜRKİYE NİN KABUL ETTİĞİ OSMANLI BORÇLARI (Türk Lirası) Borçlar Tutarı Birleşik Borçlar İkramiyeli Türk Tahvilleri Osmaniye Tömbeki ark (Rumeli) Demiryolları % Gümrük Bağdat I nci Tertip Balık avı % % Teçhizat-ı Askeriye Bağdat II ncitertip Bağdat III ncü Tertip % % Soma-Bandırma Demiryolu Hüdeyde-Sana Demiryolu Gümrük Konya Ovası Sulaması Hazine Bonoları Hazine Bonoları Hazine Bonoları Borçlanması TOPLAM Bağdat Ortaklığı Fenerler Yönetimi Köstence Kablosu Ortaklığı Tünel Ortaklığı Öksüzler Eğitim Sandığı Deutsche Bank Anadolu Demiryolları TOPLAM GENEL TOPLAM Hakem kararı doğrultusunda, Türk hükümet temsilcileriyle, alacaklıların temsilcileri arasında Ağustos 1925 de başlayan görüşmeler Haziran 1928 de sonuçlandı. 13 Haziran 1928 de Paris te borçların ödeme şartlarını belirleyen bir sözleşmeye imzalandı. Sözleşmeye göre; - Lozan Antlaşması nda 10 yılda ödenmesi öngörülen hazine bonolarının ödeme süresi 20 yıla, yine 20 yılda ödenmesi öngörülen borçların ödeme süresi ise 30 yıla çıkarıldı. 3

4 - Borçların, borç sözleşmelerinde ( arasında yapılan sözleşmeler) yazılı dövizler üzerinden veya altın lira ile yapılması kabul edildi. - Türkiye 1912 öncesindeki Osmanlı borçlarının yüzde nü, daha sonra alınan borçların ise yüzde unu ödeyecekti. Buna göre Türkiye Cumhuriyeti, faiz ve anapara olarak 1929 dan itibaren aşağıdaki tabloda görülen miktarları ödeyecekti: 1928 PARİS SÖZLE MESİNE GÖRE TÜRKİYE CUMHURİYETİ NİN ÖDEME PLANI (*) (Altın Türk Lirası) Yıl Ödenecek Miktar (Her yıl) Haziran 1929 dan-mayıs 1936 ya kadar 7 yıl Haziran 1936 dan-mayıs 1942 ye kadar 6 yıl Haziran 1942 den-mayıs 1947 ye kadar 5 yıl Haziran 1947 den-mayıs 1952 ye kadar 5 yıl Haziran 1952 den-borç bitimine (1959) kadar ÖDENECEK TOPLAM ANA PARA Faiz ANA SÖZLE ME SONRASI KABUL EDİLEN BORÇ (*) Osmanlı dan Cumhuriyet e Dış Borçlar (Düyun-u Umumiye). Faruk YILMAZ, Berikan Basın Yayın LTD. Tİ. 2003, ANKARA Bu sözleşme ile birlikte, aynı tarihte, yine Paris te, Türk Heyeti Başkanı Paris Büyükelçisi Fethi (Okyar) Bey ile Osmanlı Düyun-u Umumiye Meclisi temsilcisi arasında Osmanlı Düyun-u Umumiye İdaresi nin tasfiyesiyle ilgili olarak bir sözleşme imzalandı. Sözleşmeye göre; Osmanlı Düyun-u Umumiye Meclisi Paris e nakledilecek, bunun için Türk hükümeti Meclis e nakit olarak sterlin verecek, Meclis de bütün görevlerini ve Türkiye deki tüm gayrimenkul varlığını Türkiye ye devredecekti. Paris Sözleşmesi 1 Aralık 1928 de TBMM tarafından onaylandı. Hükümet, 12 Ağustos 1929 dan itibaren, Eski Osmanlı İmparatorluğu %5 Faizli 1928 Hazine Bonolarını çıkardı. Sözleşmede belirtilen taksitler, 1929, 30, 31 ve 32 yıllarında, yıllık 2 milyon altın Türk lirası olarak tam ve zamanında ödendi 1929 dünya ekonomik bunalımı ile birlikte Türkiye Düyunlar Meclisi ne, bunalım nedeniyle tarafların sıkıntıya düşebileceğini belirtip, 1928 Sözleşmesi nin tekrar görüşülmesini teklif etti. Türkiye nin önerisi, senelik faiz ve amortisman (anapara) bedeli olarak altın Türk lirası ödenmesiydi. Böylelikle iki milyon altın lira olan yıllık borç taksiti altın liraya indirilmiş olacaktı. Uzun görüşmelerden sonra Türk Hükümeti temsilcileri ile hamillerin temsilcileri arasında 22 Nisan 1933 de Paris te bir anlaşmaya varıldı. Anlaşmaya göre; - Türk hükümetinin teklif ettiği yıllık borç ödemesi miktarı altın liradan altın liraya indirildi, itfa müddeti (borç vadesi) 50 yıla çıkarıldı, - Sözleşme ile borçların en kıymetli dövizle ödenmesine son verildi. Ödeme akçesi olarak Fransız frankı belirlendi. Bu kapsamda 1928 Sözleşmesi nden kalan liralık borç, altın lira olarak yeniden tespit edildi ve Fransız frankına çevrildi. O tarihte bir altın TL.= frank olduğundan, Türkiye Cumhuriyeti nin borcu frank olarak tespit edildi. Yine o tarihte 1TL.=12 frank olduğundan, Türkiye nin borcu liraya indi.(4) Türkiye Cumhuriyeti, 1933 den itibaren faiz ve amortisman olarak yılda 700 bin altın lira karşılığı Fransız frangı ödeyecekti. Antlaşma 28 Mayıs 1933 de TBMM tarafından onaylanarak yürürlüğe girdi. Borcun adı da Yüzde 7.5 Faizli Türk Borcu olarak tespit edildi. Hükümet 1 Ekim 1933 den itibaren Türk borçlarını kapsayan yeni tahviller bastırıp eskileriyle değiştirmeye başladı. 1933, 1934 ve 1935 yıllarında, yıllık 700 bin altın Türk lirası karşılığı Fransız frankı, Düyun Meclisi ne tam ve zamanında ödendi. İkinci Dünya Savaşı nın ufukta görülmeye başladığı günlerde gerek uluslararası piyasalarda para karşılığı mal almak yerine, Kliring sisteminin (malın malla takası) uygulanmaya başlaması, gerekse hazırlanmakta olan II nci Beş Yıllık Plan nedeniyle Türkiye nin geniş ölçüde dövize ihtiyaç duyması, hükümeti bir 4

5 ödeme kolaylığı aramaya itti. Bu kapsamda Fransa ile 4 Mayıs 1936 da Paris te bir ödeme planı antlaşması imzalandı. Antlaşma Düyun Meclisi tarafından kabul ve alacaklılara tebliğ edildi dönemi için geçerli olan bu anlaşmaya göre; -Türk Hükümeti her yıl, yıllık taksitlerin (700 bin altın lira) yüzde 50 sini teşkil eden yaklaşık Fransız frangını döviz olarak ödeyecek, diğer yüzde 50 yi teşkil eden miktar için ise Fransız hükümeti Türkiye den mal alacaktı. Fransa bu malların ithali için gerekli kolaylıkları gösterecekti. Türk Hükümeti 1936, 37 ve 38 yıllarına ait taksitleri zamanında ödedi. 5 Nisan 1938 de Düyun Meclisi ne bir mektup yazılarak, döviz sağlamaktaki güçlükler nedeniyle, faiz ve anaparanın tamamının mal bedeliyle Fransız frangı üzerinden ödenmesi için yeni bir anlaşma teklif edildi. 18 Temmuz 1938 de Türk ve Fransız Hükümetleri arasında Paris te yapılan antlaşmaya göre; - Türk dış borçları, taksitlerin yüzde 50 si döviz, yüzde 50 si mal bedeli olarak değil, yüzde 100 ü mal bedeli olarak ödenecek, bu mallar kurulacak bir Fransız Türk Şirketi tarafından Fransa ya satılacak ve bedeli Düyun Meclisi tarafından alacaklılara Fransız frangı olarak ödenecek, - Türk hükümeti, Fransa tarafından satın alınacak yıllık 400 bin ton kömürün, (yıllık borç taksitlerinin karşılığı olan meblağ) Fransız sömürgelerine ve Fransa nın himayesindeki memleketlere ihracı hususunda, Fransız Türk Ticaret Şirketine izin verecekti. Antlaşma doğrultusunda, 1938, 1939 ve 1940 yıllarında, taksit bedelleri Türk lirası olarak Düyun Meclisine ödendi. Meclis de bu paraları Fransız frankına dönüştürmesi için Şirket e verdi. Şirket de alacaklılara peyderpey Fransız frankı üzerinden ödeme yaptı. İkinci Dünya Savaşı nın çıkmasıyla birlikte Türk Hükümeti, Düyun Meclisi nin, Türk dış borçlarına ilişkin görevinin sona ermesi gerektiğine, bu nedenle de, borçlar servisi görevini kendi üzerine almaya karar verdi. Bu doğrultuda 30 Eylül 1940 ta, Paris teki Düyun-u Umumiye Meclisi yle olan ilgisini ve Meclis e ödenen komisyonu kesti. Borçların ödenmesini bizzat üstlendi. Türk Hükümeti 25 Mayıs 1944 de, borçlarına ilişkin tahvilleri erken ödeyeceğini ilan etti. Alacaklılar ellerindeki tahvilleri 10 yıllık süre içinde ibraz edeceklerdi. İbraz edilmeyen tahviller zaman aşımına uğrayacaktı. Zaman aşımı tarihi 25 Mayıs 1954 tü. Türkiye, arasında aşağıdaki tabloda gösterilen miktarı ödemişti: Mali Yıl YILLARI ARASINDA YAPILAN DI BORÇ ÖDEMELERİ (*) (TL) 5 Ödenen Yıllık Taksitler TOPLAM TOPLAM BORÇ (1933 Sözleşmesine Göre) KALAN BORÇ (*) Osmanlı dan Cumhuriyet e Dış Borçlar age.

6 Hükümetin erken ödeme ilanıyla birlikte, yoğun bir başvuru oldu. Hükümet bu tahvilleri 1944 den itibaren yılda 1.8 milyon liralık taksitlerle ödemeye başladı yılında borçlar bitti. Düyun İdaresi nin, Türkiye ile ilgili muhasebe arşivleri imha edildi. Sonuç: Görüldüğü gibi, yüz yıl süren ve Osmanlı Devleti nin yıkılmasına neden olan borçlanma sürecinden ve Düyun u Umumiye İdaresi nden kurtulmak pek kolay olmamıştır. Düyun-u Umumiye sürecinden, bugün gümrük duvarları yıkılmış, açık bütçeyi prensip haline getirmiş, dış borcu kamu açıklarının kapatılmasında tek yol olarak gören, sonra da yeni krediler alabilmek için IMF programlarına harfi harfine uymak zorunda kalan ülkeye bakıldığında, başta yöneticiler olmak üzere, herkesin alması gereken ibretli dersler olduğu görülmektedir. Tabi ders alındığı takdirde. Aksi halde tarihin tekrarı kaçınılmazdır. Tayfun UZUN tayfun@uzun.us KAYNAKÇA ve NOTLAR: (1) Mondros Mütarekesi, Yunanistan ın Limni adasındaki küçük Mondros limanında, Agamemnon adlı İngiliz zırhlısında imzalandı. İngiliz güldürü ya da mizah anlayışının, tarihin sislerine gömülüp gitmiş olaydan binlerce yıl sonra, efsaneden benzeri bir olay çıkarması ibret verici ve Batı yı tanımamız açısından önemlidir: Türkler (yakışıklı Paris), Anadolu yu (Güzel Helen) Batı (Menelaos) dan alıp kaçırmışlardır. Şimdi Agamemnon, dört 30.5 luk ve on 24 lük topuyla, 18 bin tonluk bir zırhlı olarak canlanmış ve malını geriye almaya gelmiştir. (Sevr Dosyası, Cahit Kayra, Boyut Kitapları, Mayıs 1997, İstanbul.) (2)Türkiye Cumhuriyeti nin Uluslararası Temelleri: Lozan-Montrö, Reha Parla, Özdilek Matbaacılık LTD. Lefkoşa. (3)Osmanlıdan Cumhuriyet e Dış Borçlar (Düyun-u Umumiye) Faruk YILMAZ, Berikan Basın Yayın LTD. ŞTİ. 2003, AN- KARA (4) Osmanlıdan Cumhuriyete Dış Borçlar...age 6