ÖZELLEÞTÝRMEDE ÇALIÞANLARIN MÜLKÝYET SAHÝPLÝÐÝ: KARDEMÝR ÖRNEÐÝ

Transkript

1 ÖZELLEÞTÝRMEDE ÇALIÞANLARIN MÜLKÝYET SAHÝPLÝÐÝ: KARDEMÝR ÖRNEÐÝ Dr. Halis Yunus ERSÖZ Ýstanbul Üniversitesi, Ýktisat Fakültesi; Çalýþma Ekonomisi ve Endüstri Ýliþkileri Bölümü 1968 yýlýnda Karabük'te doðdu. Ýlk ve Orta eðitimini bu þehirde tamamladý. Lisans eðitimini Ý.Ü. Ýktisat Fakültesi Çalýþma Ekonomisi ve Endüstri Ýliþkileri Bölümünde aldý yýlýnda bu bölüme araþtýrma görevlisi olarak girdi yýlýnda "Türkiye'de Konut Politikalarý" teziyle yüksek lisans derecesi alan Ersöz, 2000 yýlýnda Sosyal Politika Açýsýndan Yerel Yönetimler (Ýngiltere, Ýsveç ve Türkiye Örneði) teziyle doktor oldu. Doktora çalýþmalarý sýrasýnda 1 yýl süreyle ABD'de Cornell Üniversitesinde misafir araþtýrmacý olarak bulundu. Halen Çalýþma Ekonomisi ve Endüstri Ýliþkileri Bölümünde görev yapmakta olan yazarýn "sosyal politika, endüstri iliþkileri, iþ hukuku, sendikacýlýk ve toplu pazarlýk sistemi" konularýnda çeþitli makale ve araþtýrmalarý bulunmaktadýr. GÝRÝÞ 20. yüzyýlýn son çeyreðine damgasýný vuran kavramlardan biri þüphesiz özelleþtirmedir. Özelleþtirme devletin ekonomik ve sosyal hayattaki rolü ve konumunu küçültmeyi ve devletin görev ve yetkilerini asli sorumluluklarý çerçevesinde sýnýrlandýrmayý amaçlayan ideolojik bir politikadýr. Özelleþtirme serbest piyasa ekonomisinin alanýný geniþletmeyi amaçlayan liberal politikalarýn en etkilisidir. 1970'li yýllarýn sonlarý ile 1980'li yýllarýn baþlarýnda liberal politikalarý benimseyen Ýngiltere ve ABD'de baþlayan özelleþtirme uygulamalarý kýsa bir süre içinde dalga dalga tüm dünya ülkelerine yayýlmýþtýr 1 (Shirley,1998:1-Alper, 1993:3-24). Türkiye'de özelleþtirme politikalarý ülkenin gündemine 1983 yýlý sonrasýnda girmesine raðmen bugüne kadar yeterli düzeyde özelleþtirme gerçekleþtirilememiþtir. Çünkü, Türkiye'de hala kamu kesimi oldukça büyüktür. Bununla birlikte kamu kesimindeki sayýsýz iþletme doðrudan satýþ, kiralama, imtiyaz, ihale vb. yöntemler ile özelleþtirilmiþtir. Dar anlamda "Bir iþ veya endüstrinin kontrol ve mülkiyetini kamudan özel kesime geçirme" olarak tarif edilen özelleþtirme sadece ekonomik içerikli bir kavram olmayýp, çok çeþitli sosyal etkileri olan bir uygulamadýr 2 (Savas, 1994:3). Nitekim, bir iþletmenin kamu sektöründen özel sektöre devri yönetim, çalýþma ve endüstri iliþkileri alanýnda köklü deðiþiklikler meydana getirmekte 13

2 ve özelleþtirilen bir çok iþletmede iþçilerin çalýþma koþullarý, iþçi-iþveren iliþkileri, sendikacýlýk ve toplu pazarlýk sistem ve geleneði bütünüyle deðiþmektedir. Bu nedenle özelleþtirmeye karþý tüm ülkelerde en güçlü muhalefet iþçiler ve onlarýn örgütlerinden gelmektedir. Kimi ülkelerde sendikalar hiç bir politika ve alternatif geliþtirmeksizin özelleþtirmeye karþý çýkarken, bazý ülke sendikalarý özelleþtirmeyi defacto bir durum olarak görüp özelleþtirme çalýþmalarýnýn içinde yer alarak temsil ettikleri iþçiler ve örgütleri için en uygun özelleþtirme yöntemlerini uygulamaya koymuþlardýr. Bu özelleþtirme yöntemleri çerçevesinde "çalýþanlarýn sahipliði", "çalýþanlarýn mülkiyet sahipliði" (employee ownership) uygulamalarý da bir özelleþtirme tipi olarak ortaya çýkmaktadýr 3 (Jones,1998:75). Aslýnda bu uygulamaya Kuzey Amerika ülkelerinde bir özelleþtirme türü olarak deðil, özel sektörde kapanma tehlikesiyle karþý karþýya kalan iþletmelerin içinde bulunduklarý finansal sýkýntýlarýn aþýlmasý amacýyla hisselerinin bir kýsmýnýn çalýþanlara devredilmesi amacýyla baþvurulmaktadýr. Ancak, çalýþanlarýn mülkiyet sahipliði geliþen ülkeler ve geçiþ ekonomilerinde daha çok bir özelleþtirme türü olarak ortaya çýkmaktadýr. Bu çalýþmanýn amacý bir özelleþtirme türü olan çalýþanlarýn mülkiyet sahipliði yöntemini Kardemir örneði çerçevesinde deðerlendirerek genel hatlarýyla ortaya koymaktýr. Kardemir'de bu özelleþtirme türünün ortaya çýkýþ süreci, gerekçeleri, baþlýca özellikleri ve özelleþtirme sonrasý yönetim anlayýþý ve endüstri iliþkilerindeki deðiþim incelenmiþ, Özçelik-Ýþ Sendikasýnýn bu süreçteki rol ve etkinliði etraflýca ele alýnmýþtýr. I. Kardemirin Tarihçesi Kardemir A.Þ. Türkiye'nin ilk büyük sanayi kuruluþlarýndan biri olup temelleri 3 Nisan 1937 tarihinde atýlmýþtýr. Özelleþtirme öncesinde Karabük Demir Çelik Fabrikalarý adý altýnda faaliyet göstermekte olan Kardemir A.Þ. bünyesinde sürekli deneyimli montaj elemanlarý ve kalifiye insan kaynaðý yetiþtirerek Türkiye'de aðýr sanayinin ve Ereðli ve Ýskenderun Demir Çelik Fabrikasýnýn kurulmasýna öncülük etmiþtir. Çevresindeki geniþ bir bölgenin ekonomik ve sosyal kalkýnmasýnda önemli bir rol oynayan Kardemir A.Þ., ayný zamanda bölgenin istihdam merkezi olmuþtur. Öyle ki, kimi dönemde Kardemir A.Þ.'de onbinleri aþan iþçi, mühendis ve teknik eleman istihdam edilmiþtir. Ülkemizde Cumhuriyetin ilk yýllarýnda demir-çelik endüstrisini kurmak adeta medeniyet mücadelesini kazanmanýn temel önkoþulu olarak deðerlendirilmiþtir Dünya Ekonomik Bunalýmýnýn ülke ekonomisine belirli düzeylerde olan etkisi de demir-çelik endüstrisini kurma kararlýlýðýnýn güçlenmesine yol açmýþtýr. Nitekim, mevcut ekonomik koþullar içinde demir-çelik sanayinin kurulup kurulamayacaðýnýn incelenmesine, 1925 yýlýnda Ýktisat Vekaleti tarafýndan baþlanmýþtýr. Ayný yýl ülkemizdeki petrol yataklarýnýn incelenmesi için Lüksemburg'lu Dr. Lucias; kömür ve demir madenlerini incenlemesi için Avusturya Leopen Maden Okulu Profesörlerinden Dr. Granigg getirilmiþti. Dr. Granigg Türkiye'de demir-çelik sanayini kurmaya elveriþli demir cevherinin bulunup bulunmadýðý, maden kömürlerinin bu sanayide kullanýlacak kok yapýmýna uygun olup olmadýðýnýn ve demir-çelik sanayinin ülkenin neresinde kurulmasý gerektiðini incelemek üzere gönde- 14

3 rilmiþtir. Granigg raporunda, demir cevheri ve kokun dýþarýdan getirilmesini ve tesislerin buna göre kurulmasýnýn uygun olacaðýný belirtiyordu. Bu rapor üzerine Ticaret Vekaletinde bir genel müdürlük kurularak Avrupa'dan uzmanlar getirilmiþ, Belçika ve Almanya'- daki firmalarda kömürün koklaþma testleri ile Lüksemburg'ta demir cevherinin analizleri yaptýrýlmýþtýr. Ancak bu incelemelere 1928 yýlýna kadar devam edilememiþ, bu yýl demir-çelik sanayinin durumu Erkan-ý Harbiye'de bir toplantý yapýlarak yeniden ele alýnmýþsa da, bütçeye ödenek konmadýðýndan demirçelik sanayinin kurulma çabalarý ikinci kez sonuç vermememiþtir yýlýnda Rus heyeti kapsamlý incelemelerde bulunmuþ, ardýndan Türkiye'nin ekonomik bakýmdan genel bir incelemesini yapan Amerikan heyetinin incelemeleri ve Ýktisat Vekaletinin madenleri tekrar tetkik ettirme çalýþmalarý sürmüþtür. Nihayet, aðýr demir sanayinin kuruluþ yerinin belirlenmesi ve diðer ONAY MERCÝÝ ve problemlerin incelenmesi için, Sümerbank ve Erkan-ý Harbiye birlikte çalýþarak, bu tesisin kesinlikle kurulmasý gerektiðine, kuruluþ yerinin de Karabük olmasýna karar vermiþlerdir 4 (TDÇÝ, 1987 :20). MAKALE 15 Demir Çelik Fabrikalarýnýn temeli 3 Nisan 1937'de Baþbakan Ýsmet Ýnönü tarafýndan atýlmýþ ve 3 yýl gibi kýsa sürede tamamlanmýþtýr. 6 haziran 1937'de kuvvet santralý iþletmeye baþlanmýþ ve diðer birimler birbiri ardýna bitirilmiþtir. Karabük'te kurulan Demir Çelik Fabrikalarý tarihine kadar Sümerbank'a baðlý Müessese Müdürlüðüne baðlý olarak çalýþmýþtýr. Çeþitli ünitelerin ilavesiyle geniþleyen iþletme bu tarihte Sümerbank'tan ayrýlarak Türkiye Demir ve Çelik Ýþletmeleri Genel Müdürlüðü adý altýnda baðýmsýz bir KÝT haline getirilmiþtir tarihinde Etibank'ýn bir müessesi olan Divriði Demir Madenleri TDÇÝ Genel Müdürlüðü bünyesine dahil edilmiþtir yýlýndaki bir deðiþikle TDÇ Ýþletmeleri Genel Müdürlüðü Karabük Demir Çelik Fabrikalarý Müessese Müdürlüðü adýný almýþ ve bu niteliðini özelleþtirme uygulamasýnýn baþladýðý 1994 yýlýna kadar sürdürmüþtür 5 (www. kardemir.com-kardemir A.Þ. Tanýtým Kitabý:4). Kuruluþundan Bugüne Statü Deðiþiklikleri GEÇERLÝLÝK KARAR TARÝHÝ TARÝHÝ STATÜSÜ tarih, 334 Sayýlý Demir Çelik Sanayi'nin Resmi Gazete de yayýnlanan Kurulmasý 786 no.lu kanun Sümerbank'a baðlý Müessese Müdürlüðü Türkiye Demir ve Çelik Ýþl Genel Müd. KARABÜK tarih, sayýlý T.D.Ç. Ýþletmeleri Genel Resmi Gazetede yayýnlanan Müdürlüðü Karabük Demir 7/10799 sayýlý BKK Çelik Fabrikalarý Müessese Müdürlüðü tarih, sayýlý Karabük Demir ve Çelik Resmi Gazetede yayýnlanan Ýþl. A.Þ.Genel Müdürlüðü tarih 94/5422 sayýlý BKK tarih, sayýlý KARDEMÝR Karabük Demir Resmi Gazetede yayýnlanan BKK Sanayi ve Ticaret A.Þ.

4 II. Özelleþtirme Öncesi Kardemir Demir Çelik Fabrikasý Karabük ve çevresinin geliþmesinde en önemli etken olmuþtur. Gerçekten, iþletmenin kuruluþ yeri olarak seçilen Karabük, 1937 yýlýnda öðlebeli köyünün bir rivayete göre 18, diðer bir rivayete göre ise 13 haneli ve aþaðý yukarý 100 nüfuslu bir mahallesi iken 6 (Fýndýkoðlu, 1961:3-6) günümüzde yüzbini aþan nüfusu, sosyo-kültürel özellikleri ile kompleks bir sanayi kenti haline dönüþmüþtür. Ýþletme, bölgenin ekonomik ve sosyal kalkýnmasýnda bir motor iþlevi görmüþ, sanayi ve kent kültürünün oluþmasýna hizmet etmiþtir. Karabük, çok uzun tarihi geçmiþe sahip diðer yerleþim birimlerine göre, çok daha hýzlý geliþmiþ, kýsa bir süre içinde modern bir Cumhuriyet kenti haline gelmiþtir 7 (Yazýcý,1992:90). Kýsaca iþletme kurulduðu ilk yýllardan itibaren bölgenin en önemli gelir ve istihdam kaynaðý olmuþ ve halen de bu özelliðini sürdürmektedir. Ayný veya yakýn ölçekte ikinci bir tesis bulunmadýðý gibi, ticaret ve küçük sanayi kuruluþlarýnýn önemli bir kýsmý demirçelik sanayi ile ilgili faaliyetlerde bulunmaktadýr. Karabük kadar, çevresindeki diðer il, ilçe ve kasabalarýn da ekonomik hayatý iþletmenin hayatiyetini saðlýklý bir þekilde sürdürmesine baðlýdýr. Gerçekten, 1940'lý yýllarýn baþýnda iþletmede çalýþan iþçi sayýsý azýnsanmayacak miktardadýr. Sanayileþme çabalarýnýn yeni yeni ortaya çýkmaya baþladýðý bu yýllarda, sayýlarý üç bini aþan iþçiler, ülkenin çeþitli bölgelerinden Karabük'e göç etmiþtir. Çalýþan Ýþçi Sayýsý ( ) Yýl Ýþçi Yýl Ýþçi Yýl Ýþçi Sayýsý Sayýsý Sayýsý Kaynak: Erdinç Yazýcý; Sosyo-Kültürel Deðiþme Sürecinde Karabük'te Ýþçi Ailesi; Özçelik-Ýþ Sendikasý; Araþtýrma Dizisi-1; 1992; s. 96. Çalýþan Sayýsý ( ) Kaynak: Kardemir A.Þ.; Ýnsan Kaynaklarý Müdürlüðü Verileri yýlý verisi Aðustos, 2000 yýlý verisi Temmuz, diðer yýllara ait veriler Aralýk ayý itibariyledir. Ýþletmede çalýþan iþçi sayýsý 1986 yýlýna kadar bazý yýllarda azalýp artmakla birlikte genel bir artýþ göstermiþtir. Bu yýldan itibaren ise iþçi sayýsýnda hýzlý bir azalma olmuþtur. Nitekim iþçi sayýsý, 16

5 1986 yýlýnda iken, % 50'ye yakýn bir azalýþla özelleþtirme öncesinde (Aralýk 1994) 4.765'e inmiþtir. Ýþçi sayýsý 1977 ve 1978 yýlllarýnda en yüksek düzeye çýkmýþ, yýllarý arasýnda ise daima onbinlerin üzerinde gerçekleþmiþtir yýlý Aðustos verilere göre istihdam edilen iþçi sayýsý 4.873'e yükselmiþtir. Ayný tarihte iþletmede 498'de memur çalýþmaktadýr yýlý Temmuz Ayý itibariyle ise çalýþan sayýsý 4.127'si iþçi olmak üzere 4.607'ye inmiþtir. Ýþletme 1989 yýlýna kadar karlý bir KÝT olarak faaliyetini sürdürmüþ, ancak birçok KÝT gibi kamu bürokrasisinin hantallýðý ve merkeziyetçi yapýsýnýn yanýsýra, gerekli yatýrým ve modernizasyon çalýþmalarýnýn ihmal edilmesinin yol açtýðý verim düþüklüðü ile sermaye yetersizliði nedenleriyle 1989 yýlýndan itibaren zarar etmeye baþlamýþtýr yýlý dahil son 6 yýlda iþletme 174 milyon dolar zarar etmiþtir. Ancak zararýn % 75'i, yani 130 milyon dolarý faiz giderlerinden kaynaklanmýþtýr. Ýþletmenin kuruluþundan bu yana elde ettiði mali birikimlerin iþletme sermayesine ilave edilmemesi ve dýþ alanlara transfer edilmesinden ortaya çýkan sermaye yetersizliði, yüksek faizle borçlanmayý zorunlu hale getirmiþtir. Sermaye yetersizliði, tesisler için gerekli olan teknolojik yenileþtirmenin gerçekleþtirilememesine ve dolayýsýyla verim düþüklüðüne neden olmuþtur. Ayný dönemde yýllýk ortalama ciro 216 milyon dolar, ortalama personel giderleri ise 125 milyon dolardýr. Personel giderlerinin artýþýnda oy temin etmek uðruna politikacýlarýn atanmýþ yöneticileri gereðinden fazla eleman çalýþtýrmaya zorlamalarýnýn yanýsýra, yine ayný beklentilerle yüksek ücret artýþý vermeleri etkili olmuþtur. Öyle ki, personel giderleri oldukça yüksek olup, iþletmenin toplam cirosunun % 58'ine yükselmiþtir. Bu oran dünya entegre demir çelik tesislerinde % arasýnda deðiþmektedir 8 (Özçelik-Ýþ Sendikasý,1999: ). Diðer taraftan, Demir Çelik Fabrikalarý eðitim ve saðlýk kurumlarý, spor ve sosyal tesisleri, çalýþanlarý için lojmanlarý, eðlence ve dinlenme yerleri ve beþbini aþan iþçisi için yapýmýný gerçekleþtirdiði konut alanlarý (5000 Evler Toplu Konut Alaný) ile her sosyal statüdeki halkla güçlü bir baða sahip olan bir iþletmedir. Bu nedenle iþletmenin kapatýlmasý veya özelleþtirilmesi önerileri, tüm bölge halkýnca þiddetle reddedilmiþtir. III. Özelleþtirme Çalýþmalarý ve Kardemir'in Ortaya Çýkýþý 5 Nisan Kararlarýndan sonraya ortaya çýkan ekonomik kriz ortamýnda dönemin Hükümeti, 1994 yýlýnda 5 trilyon zarar eden ve kamuya yükünün 10 trilyonu aþtýðýný belirttiði iþletmede üretimin yýl sonuna kadar durdurulmasýna, yani kapatýlmasýna karar vermiþti. Bu karara karþý baþta iþyerinde yetkili olan ve civarýnda çalýþaný temsil eden iþçi sendikasý olmak üzere, sivil toplum kuruluþlarý, ticaret ve sanayi odalarý ile yöre halký büyük bir kampanya baþlattýlar. 7 ay devam eden kampanya boyunca binlerce iþçi ve aileri kapanma kararýný protesto eden toplantý ve yürüyüþler düzenlediler. Bu eylemler bölgedeki siyasi parti temsilcileri, belediye baþkaný, ticaret ve sanayi odalarý ve esnaf ve sanatkarlar odalarý ve diðer sivil toplum örgütlerince ve tüm yöre halkýnca desdeklendi 9 (Hürriyet, ). Kararlý biçimde sürdürülen direniþ ve giriþimler baþarýlý oldu ve iþletmenin kapatýlmasý kararýndan 17

6 vazgeçilerek iþletmenin özelleþtirme kapsamýna alýnmasý ve çalýþanlarca satýn alýnmasýna destek olunmasý planý gündeme geldi 10 (Milliyet, ). Böylece, iþletme tarihinde özelleþtirme kapsamýna alýnarak önce baðýmsýz bir Genel Müdürlük haline getirilmiþ, blok hisse devri usulüyle tarihli sözleþme ile çalýþanlar, Karabük halký, esnafý ve sanayicilerinin (Karabük Sanayi ve Ticaret Odasý, Karabük ve Safranbolu Esnaf ve Sanatkarlar Derneði) kurduðu Kardemir A.Þ.'ye devredilmiþtir. Diðer yandan, ABD'de çelik iþçilerinin, iþçi sendikasý önderliðinde 1990'lý yýllarýn baþýnda benzer þekilde iþletmelerini satýn aldýklarý görülmektedir. Örneðin, 1980 yýlýndan beri güçlükle ayakta duran ve 1990'lara gelindiðinde bütünüyle kapanma tehlikesi ile karþý karþýya kalan Sharpsville çelik tesisinin % 53'ünü iþçiler satýn almýþlardýr. Sendikanýn önderliðinde yöre halký da harekete geçirilerek oturma eylemi, mitingler, gösteriler yapýlmýþ ve hatta 1993 yýlýnda tipi altýnda 42 gün süreyle fabrika iþçilerce iþgal edilmiþtir. 11 (Clifford, 1995:30) Ýþçi sendikalarý çalýþanlarýn mülkiyet sahipliði planlarýnýn baþlangýçta üyelerinin menfaatlerine en uygun çözüm olup, olmadýðý konusunda bazý þüphelere sahip iken, sonralarý bu planlarý üyelerinin iþlerini korumak için bir strateji olarak görmeye baþlamýþlardýr. Nitekim, Amerikan Çelik Ýþçileri Sendikasýnýn eski baþkaný "baþlangýçta çalýþanlarýn mülkiyet sahipliðini iþyerlerini kurtarmanýn bir alternatifi olarak uygulamak zorunda kalýrken, bugün bu MAKALE 18 metoda baþvurmada terettüd etmediklerini" belirtmektedir. Nitekim, Amerikan Çelik Ýþçileri Sendikasýnýn üyeleri 35 iþyerinde çalýþanlarýn mülkiyet sahipliði uygulamasýna katýlmýþlar ve bunlarýn 24'ü sendika liderliðinde iþletmenin hisselerinin satýn alýnmasý þeklinde ortaya çýkmýþtýr. 14 iþyerinde üyeler, iþletmenin daha büyük bölümünün sahibi olmuþlardýr 12 (Clifford,1995:30). Gerçekten, Kardemir'inde çalýþanlar, esnaf ve sanatkarlar, sanayici ve tüccarlar ile halka devredilmesi, bu gruplarýn zorunlu olarak iþletmenin kapanmasýný önlemek amacýyla iþçi sendikasý baþkanlýðýnda iþletmeye talip olmalarýndandýr. Nitekim, Özçelik-Ýþ Karabük Þube Baþkaný "özelleþtirmeye baþtan beri karþý olduklarý halde, iþletmenin kapatýlmasýný önlemek için böyle bir yönteme baþvurduklarýný belirtmektedir" 13 (Hürriyet, ). Ülkemizde ilk defa uygulanan bu özelleþtirme yöntemine göre, tarihli Özelleþtirme Yüksek Kurul kararýyla iþletme, 1 TL sembolik bedelle % 35 kuruluþ çalýþanlarýnýn, % 40 yöre sanayi odalarý ve esnaf derneklerinin, % 25 oranýnda da yöre halký ile kuruluþ emeklilerinin hissedarlýðýnda kurulan Hisse Daðýlýmý Hisse Sahiplerinin Planlanan Gerçekleþen Sayýsý (%) (%) Ýþçiler ,8 Karabük Sanayi ve Ticaret Odasý ,2 Karabük ve Safranbolu Esnaf ve Sanatkarlar Derneði ,3 Yöre Halký ,7 Toplam

7 Kardemir A.Þ.'ye devredilmiþtir. Ancak hisse daðýlýmý planlanan þekilde devam etmemiþ ve çalýþanlarýn payý % 51,8'e yükselmiþtir. Üstelik, yine ayný tarihli karar uyarýnca Özelleþtirme Fonu'ndan 21.6 milyon ABD dolarý iþletme sermayesi, 20.6 milyon ABD dolarý yatýrým finansmaný, 46 milyon ABD dolarý da çalýþanlarýn kýdem ve ihbar tazminatlarý ile diðer yükümlülüklülerinin karþýlanmasýnda kullanýlmak üzere toplam 88.2 milyon ABD dolarý nakit kaynak aktarýmý yapýlmýþ, iþletmenin özelleþtirme öncesine ait 250 milyon ABD dolarý tutarýndaki borçlarý da Türkiye Demir Çelik Ýþletmeleri Genel Müdürlüðünce üstlenilmiþtir Kardemir A.Þ. ise sözleþme gereði hisse daðýlýmýný grup ve oranlarýna göre en geniþ katýlýmý saðlayacak biçim ve tarzda ortaklýk yapýsýnýn oluþturulacaðýný ve tesislerin en az üç yýl süreyle çalýþtýrýlacaðýný taahhüt etmiþtir. Buna göre 7-14 Temmuz tarihleri arasýnda gerçekleþtirilen halka arz iþlemi ile iþletme, ortaklý hale gelmiþtir 14 ( Böylece ülkemizde ilk defa yöre halký, sanayici ve çalýþanlara bedelsiz devir suretiyle gider tasarrufuna yönelik bir uygulama yapýlmýþtýr 15 ( medyatext.com). Yani devlet iþletmenin her yýl getirdiði zarardan kurtulabilmek ve kamu giderlerini azaltmak için böyle bir uygulamaya baþvurmuþtur. Bu uygulama "çalýþanlarýn mülkiyet ortaklýðý-sahipliði" olup, bu yönteme geliþmiþ ve geliþmekte olan ülkelerde ve geçiþ ekonomilerindeki özelleþtirmelerde son yýllarda sýkça baþvurulmaktadýr. Çalýþanlarýn mülkiyet sahibi olduðu özelleþtirme yöntemi, özelleþtirmeyi hýzlandýran bir kaldýraç ve özelleþtirme karþýsýndaki sosyo-politik muhalefeti karþýlayan bir paratoner rolü yüklenmektedir. Ayrýca, siyasal, iþlevsel ve denetim açýsýndan en az maliyetli yöntem olduðu ileri sürülmektedir 16 (Bogetic,1993:464). Diðer taraftan, çalýþanlarýn mülkiyet sahipliði sadece bir özelleþtirme yöntemi olmayýp, ABD ve diðer bazý geliþmiþ ülkelerde çalýþanlarýn mülkiyet sahipliði planlarý (ESOP) çerçevesinde kapanma tehlikesiyle karþý karþýya kalan özel sektör iþletmelerinde de artan sýklýkla uygulana gelmiþtir 17 (Olson:1982, ). ABD'- deki çoðu örnekte, çalýþanlarýn mülkiyeti sistemi finansman, vergiler ve/veya çalýþanlarýn motivasyonu saðlamak amacýyla þirket yönetimleri tarafýndan baþlatýlmýþtýr. Gerçekte yönetim, diðer tür emeklilik planlarýna göre daha fazla vergi indirimine sahip olan bu uygulamaya, saðlamakta olduðu finansman ve vergi teþviki sebebiyle baþvurmaktadýr. Yýllar boyunca çalýþanlarýn mülkiyetten sahipliðinin yararlarýna iliþkin sayýsýz iddia ortaya atýlmýþtýr. Baþlýca bu sistemin iþçiyi çoþkulu ve dikkatli çalýþmaya teþvik ettiði, iþçi devri, devamsýzlýk ve þikayetleri azalttýðý, verimliliði artýrdýðý ileri sürülürken, yöntemin mahzurlarýna dikkat çeken bir grup araþtýrmacý, çalýþanlarýn mülkiyet sahipliðinden sonra isteðe baðlý devamsýzlýk azalmakla birlikte genel olarak devamsýzlýðýn arttýðýný ileri sürmüþlerdir. Hatta, Saskatchewan üniversitesinde bu alanda birkaç geniþ araþtýrma yürüten Richard Long çalýþanlarýn mülkiyet sahipliði uygulamasýndan sonra örgütsel performansta herhangi bir artýþ, azalýþ veya deðiþme meydana gelmediðini belirtmektedir. Çalýþanlarýn mülkiyet sahipliðinin iþçilerin tutumlarý üzerindeki etkisinin 19

8 belirlenmesi ise nitelik itibariyle karmaþýktýr. Bir araþtýrmada geleneksel iþletmeden, çalýþanlarýn mülkiyeti sistemine geçildiðinde çalýþanlarýn iþteki tutumlarýnýn daha iyi hale geldiðini ortaya koyarken, diðer bir araþtýrmada hisse sahibi olan çalýþanlarda, hisse sahibi olmayan partnerlerine göre, önemli tutum farklýlýklarýnýn meydana gelmediði belirtilmektedir. Ayrýca, diðer bir araþtýrma serisinde geleneksel iþletmeden çalýþanlarýn mülkiyeti sistemine geçiþin çalýþanlarda iþ tatmini ve motivasyon azalýþýna sebep olduðu ileri sürülmektedir. Kýsaca, bugüne kadar yapýlan araþtýrmalara göre çalýþanlarýn mülkiyet sahipliðinin iþ tatmini, örgütsel iþlerlik, iþe devamdaki artýþ, örgütsel performans gibi konularda çok daha iyi sonuçlar verdiði ileri sürülebilir. Fakat, bu sonuçlarýn daima bu uygulamanýn bir ürünü olamayabileceði ve baþka sebeplerle meydana gelebileceði dikkate alýnmalýdýr 18 (Pierce-Furo, 1990:32-34). IV. Kardemir'in Temel Özellikleri A. Yönetim Yapýsý Kardemir uygulamasýnýn en çarpýcý yönü iþçi sendikasý görevlilerinin, iþçileri temsilen iþletmenin yönetim kurulunda yer almasý ve bu görevlilerin yönetim kurulunda çoðunluðu oluþturmalarýdýr. Nitekim, yönetim kurulundaki 7 üyenin 4'ü iþçi temsilcisi olarak yer almaktadýr. Kalan üç üyenin ikisi sanayici ve tüccarlarý, son üye ise halk ve esnafý temsil etmektedir. Özelleþtirmenin ilk yýllarýnda iþçiler profesyonel yöneticiler tarafýndan temsil edilirken, bu yöneticilerin yerlerini iþçi sendikasý görevlileri almaya baþlamýþtýr. Üstelik bu görevliler ayný zamanda sendikadaki görevlerini de sürdürmektedirler. Nitekim, 1996 yýlýnda boþalan bir yönetim kurulu üyeliðine getirilen iþçi sendikacý temsilcisi, sendikadaki genel teþkilatlanma sekreterliði görevine de devam etmiþtir. Hem sendikacý ve hem de yönetici olarak görev yapmanýn hiçbir sakýncasý bulunmadýðýný belirten Özçelik-Ýþ Sendikasý Teþkilatlanma Sekreteri, "yýllardýr sözleþmelere þirket yönetimlerine girmek için madde koyduklarýný, fakat iþverenin tutumu nedeniyle bu uygulamayý hayata geçiremediklerini ve bu durumun ilk defa Kardemir'de gerçekleþtirilebildiðini ifade etmektedir" 19 (Yeni Yüzyýl ). Sendika görevlilerinin yönetim kurulunda yer almasý uygulamasýný, bir dönem Özçelik-Ýþ Sendikasý baþkanlýðý ile beraber Kardemir A.Þ. yönetim kurulu üyeliðini yürüten Özçelik-Ýþ Sendikasý Genel Baþkaný Recai Baþkan, "zaten iþin içinde olup, hertürlü karardan kendilerinin sorumlu tutulduklarýný, bu nedenle bizzat yönetmelerinin daha uygun olacaðý þeklinde açýklamaktadýr" 20 (Posta, ). Daha sonra Özçelik-Ýþ Sendikasý Genel Baþkanýndan boþalan yönetim kurulu üyeliðine ayný Sendikanýn Karabük Þubesi Eðitim Sekreteri atanmýþtýr. Hatta Kardemir A.Þ.'nin ortaklýklarýnýn yönetim kurullarýnda dahi iþçi sendikasýnýn görevlileri yer almaktadýr. Örneðin; Sabancý Holding ile Kardemir 20

9 A.Þ. ortaklýðýnda kurulan ve çimento üretimi yapacak olan Karçimsa A.Þ.'nin 3 yönetim kurulu üyeliðinden birine Özçelik-Ýþ Sendikasýnýn Karabük Þube Baþkaný getirilmiþtir 21 (Zaman Gazetesi, ). Sendika yöneticilerinin iþçileri temsilen yönetim kurulunda yer almalarýna yönelik eleþtiriler, özellikle iþletmenin zarar etmeye baþladýðý 1998 yýlýndan itibaren artmýþtýr. 22 Mart 2001 tarihinde yapýlan 6. Genel Kurulda Ticaret ve Sanayi Odasý üyelerini Temsil eden Karabük Ticaret ve Sanayi Odasýnýn sunduðu raporda, mevcut yönetim yapýsýnýn deðiþtirilerek yerine, profesyonellerden oluþan bir yönetici grubun getirilmesi ve profesyonel yönetim anlayýþýna geçilmesinin bir zorunluluk olduðu ve iþçi sendikasýnýn da iþletmeyi yönetmek yerine, asli görevine dönmesi gerektiði belirtilmektedir. Hatta Karabük Ticaret ve Sanayi Odasý eleþtirdiði yönetim yapýsýnýn deðiþtirilmesi amacýyla B grubu üyeleri temsilen aday göstermemiþ ve bu grubu temsilen aday olanlarý desdeklemeyeceðini açýklamýþtýr 22 ( rapor). B. Yeni Yönetim Anlayýþý Yeni yönetim iþletmeyi kara geçirmek amacýyla orgüt yapýsýný gözden geçirmiþ ve yeni yönetim ve üretim tekniklerini hýzla uygulamaya koymuþtur. ISO 9002 ve toplam kalite yönetimi çalýþmalarý baþlatýlmýþ, kalite takýmlarý oluþturulmuþ ve özelleþtirmeden yaklaþýk birbuçuk yýl sonra iþletme ISO Kalite Sistem Belgesi alýnmýþtýr 23 (Türkiye, ). Örgütsel yapýyý rasyonelize etmek ve modernleþtirmek amacýyla baþlatýlan yeniden yapýlanma çalýþmalarý çerçevesinde bazý birim ve üniteler kaldýrýlýr veya birleþtirilirken, bazýlarýnýn yetki ve sorumluluklarý yeniden düzenlenmiþtir. Örneðin, özelleþtirmeden önce faaliyette bulanan 5 ayrý müdürlük (Personel, Eðitim, Sosyal Hizmetler, Organizasyon, Ýstatistik) "Ýnsan Kaynaklarý Müdürlüðünün" çatýsý altýnda toplanmýþtýr. C. Ýþçi Sendikasý Merkezli Bir Model Olmasý Kardemir modelinin ortaya çýkýþýnda Özçelik-iþ sendikasýnýn iþçilerin hak ve menfaatlerini koruma ve geliþtirme yönündeki kararlýðý çok önemli bir etkiye sahip olmuþtur. Ýþçi sendikasý önderliðinde oluþan ve geliþen protesto gösteri, yürüyüþ ve toplantýlarý kýsa sürede bölge yaþayanlarýný da kapsamýna almýþtýr. Ýþçi sendikasý kapanma tehlikesiyle karþý karþýya kalan iþletmeyi kurtarmak için iþletmeye iþçilerle birlikte talip olmuþtur. Aylar süren mücadele sonunda ortaya çýkan modelin yürütülmesi de iþçi sendikasý merkezinde geliþme göstermiþtir. Nitekim, bu yapýnýn Kardemir'in özelleþtirilmesinden 6 yýl sonrada etkili olduðu, son genel kurul tartýþmalarý ve sonuçlarýndan anlaþýlmaktadýr. V. Çalýþanlarýn Mülkiyetindeki Ýþletmelerde Endüstriyel Ýliþkiler Özelleþtirme endüstriyel iliþkiler 21

10 açýsýndan çok önemli sonuçlar doðurmakta ve özelleþtirilen iþletmelerde bu alanda ciddi bir kargaþa ve belirsizlik meydana gelmektedir. Özelleþtirmenin ilk sonuçlarý iþçi çýkarýlmasý ve sendikasýzlaþtýrma olarak ortaya çýkmaktadýr. Özelleþtirmeler sonucu iþçi çýkarmalarýn artmasýyla iþçi sendikalarý çok sayýda üye kaybettiði gibi, iþyerindeki toplu iþ sözleþmesi yapma yetkisini de kaybedebilmektedir. Diðer taraftan özelleþtirilen iþletmelerde yetkili iþçi sendikasý varlýðýný sürdürse dahi toplu iþ sözleþmesinin kapsam ve nitelik ve içeriðinde önemli farklýlýklar meydana gelebilmekte, iþyeri çalýþma barýþý olumsuz etkilenebilmekte ve iþ uyuþmazlýklarýna yol açabilmektedir 24 (Dereli, 1993:24-26) Ancak bu koþullar genellikle bir kamu iþletmesinin özel sektöre geçmekle birlikte "iþletme bünyesi dýþýndaki" bireylere, kuruluþlara veya yabancý yatýrýmcýlara satýldýðý, yani mülkiyetin kamudan özel sektöre ve iþletme çalýþanlarý dýþýna geçtiði durumlar için sözkonusudur. Buna "dýþ özelleþtirme" denilmektedir. "Ýç özelleþtirme", "çalýþanlar tarafýndan satýn alma" ise bir kamu iktisadi teþebbüsünün iþletmenin çalýþanlarý ve yöneticileri tarafýndan satýn alýnmasýdýr. Ýç ve dýþ özelleþtirmenin uygun bir kombinasyonu (iþletme hiselerinin belirli oranlarda müteþebbisler ve çalýþanlar tarafýndan alýnmasý) olan "karma özelleþtirme" ise hem politik ve hem de diðer açýlardan pür özelleþtirme programlarýna göre daha üstündür. Son yýllarda Ýngiltere ve Þili'de çalýþanlarýn özelleþtirme sürecine katýlýmýyla çok sayýdaki büyük iþletme karma özelleþtirme yöntemiyle özelleþtirilmiþtir 25 (Bogetic,1993:464). Kardemir özelleþtirmesi de karma bir özelleþtirme yöntemi olup, çalýþanlarýn pay sahibi veya mülkiyet sahibi olduðu iþletmelerde endüstri iliþkileri sistemi, sendikacýlýk ve toplu pazarlýk pazarlýk anlayýþý, geleneksel iþletmelere veya dýþ özelleþtirme yöntemi ile özelleþtirilen iþletmelere göre oldukça farklý þekillerde ortaya çýkmaktadýr. Çünkü, bu iþletmelerde pay sahibi olan çalýþanlarýn yönetime katýlma imkanlarý ve yönetim kararlarý üzerindeki etkileri artmaktadýr. Kardemir örneðinde ise çalýþanlar iþletmenin en büyük ortaðý olarak yarýdan fazla hisseye ve buna baðlý olarak yönetim kurulunda en fazla üyeye sahiptir. Ayrýca, bu örneðin çalýþanlarla iþçi sendikasý ortak giriþimi sonucu ortaya çýkmasý ve sendikanýn özelleþtirme sonrasý yönetimdeki etkinliðini sürdürmesi bu iþletmedeki endüstri iliþkilerini incelemeye deðer kýlmaktadýr. Öyle ki, çalýþanlarýn temsilcisi olarak iþletmeyi yöneten profesyonellerin toplu sözleþme masasýna iþveren sýfatýyla oturmakta ve ücretlerini ödeyen çalýþanlarýn, üyesi olduðu sendikayla pazarlýk yapmaktadýrlar. Gerçekten, iþçi sendikalarýnýn bir iþletmede çalýþanlarýn mülkiyet sahipliðinin kurulmasý aþamasýndaki rolünün ne olduðu konusu açýk iken, iþletmenin iþçilerin mülkiyetine geçtikten sonra sendikanýn rol ve konumunun ne olacaðý pek açýk deðildir. Herhangi bir þirkette sendikanýn rolü her 22

11 dönemde üyelerinin menfaatlerini temsil etmektir. Fakat, iþçi mülkiyetindeki þirketlerde sendikalar bu görevi geleneksel iþletmeler göre farklý bir konsepte temsil ederler. Geleneksel mülkiyet yapýsýndaki iþletmelerde sendikanýn rolü daha yüksek ücretler, daha iyi sosyal yardýmlar ve bireysel iþçilerin haklarýnýn korunmasýnda pastadan daha fazla pay almak amacýyla pazarlýk etmektir. Her dört yýlda bir toplu pazarlýk, görüþme dönemlerinde ekonomik konular üzerinde yoðunlaþýrken, toplu iþ sözleþmesi dönemleri arasýnda sözleþmeye dayalý þikayet prosedürü çerçevesinde amirlerin tecavüzüne karþý bireysel haklarýn korunmasýný saðlar. Buna karþýlýk yönetimin rolü, pazarlýk masasýnda mülkiyet sahiplerinin çýkarlarýný temsil etmek, pazarlýk dönemleri arasýnda da firmayý etkin ve verimli bir þekilde çalýþtýrmaktýr. Çalýþanlarýn haklarýnýn savunulmasý ise yöneticilerin iþ tanýmlarý, sorumluluklarý içinde yer almaz. Buna karþýlýk iþçi mülkiyetindeki þirketlerde durum oldukça farklýdýr. Çalýþanlar ya yöneticiler ya mülkiyet sahibi aile ya da dýþarýdaki mülkiyet sahipleri ile birlikte mülk sahipleri veyahutta bu nitelikteki iþletmelerin çoðunda olduðu gibi çalýþanlar, iþletmenin mülkiyetinin büyük bir kýsmýna veya tamamýna sahiptirler. Sendika üyeleri hem iþçi hem de mülkiyet sahibidir. Yöneticiler ise bir yandan mülkiyet sahibi çalýþanlarý iþçileri olarak yönetirken, diðer yandan bu mülkiyet sahibi olan bu iþçiler adýna iþletmede çalýþýrlar. % 100'ü çalýþanlarýn mül-kiyetinde olan iþletmelerde ise mülkiyet sahibi ve çalýþanlarýn rolleri açýkça diðerlerinden farklý olup, bu konumdakiler ayný zamanda iki rol yerine getirirler. Yani bunlar doðrudan hem çalýþan ve hem de mülk sahipleridir 26 (Logue-Glass- Patton,1998: ). Yukarýdaki açýklamalar çerçevesinde özelleþtirme sonrasý Kardemir'deki çalýþma iliþkileri genel hatlarýyla incelendiðinde, yukarýda ifade edilen menfi sonuçlarýn birçoðunun ortaya çýkmadýðý görülmektedir. Özelleþtirmenin ilk sonucu olan iþçilerin iþten çýkarýlmasý gündeme gelmediði gibi çalýþan sayýsý ve dolayýsýyla sendika üye sayýsý yýllar itibariyle artmýþtýr yýlýnda iþletmedeki taþeron uygulamasýna son verilerek 850 taþeron þirket iþçisi önce Kardemir A.Þ. bünyesinde kurulan Desdek Hizmetleri Þirketinin kadrosuna ve daha sonrada daimi kodroya geçirilerek sendikaya üye olmalarý saðlanmýþtýr. Böylece, iþletmedeki sendikalý iþçi sayýsý artýrýlmýþ ve bu iþçiler toplu sözleþme kapsamýna alýnmýþtýr 27 (Milli Gazete, ). Yalnýz bu iþletmede iþçi çýkarýlmamakla birlikte genç ve eðitimli eleman istihdam edilmesi amacýyla 25 yýlýný doldurmuþ iþçiler gönüllü olarak emekli edilmiþlerdir. Kardemirde özelleþtirme sonrasý kiþi emekli olup iþyerinden ayrýlýrken yeni iþçi istihdam edilmiþtir 28 ( /mitkrb.html). 23

12 Tabloda görüldüðü gibi döneminde Kardemir'de istihdam edilen iþçi sayýsý 999 kiþi artarken, memur sayýsý 336 kiþi azalmýþtýr. Ýþletmede özelleþtirme öncesi çalýþan memurun yarýdan fazlasý diðer kamu kuruluþlarýna geçmiþtir. Ayrýca, bu veriler iþletmenin iþçi devir hýzýnýn özelleþtirmeyle birlikte artarak devam ettiðini göstermektedir. Konu, toplu iþ sözleþmelerinin kapsam ve içeriði açýsýndan ele alýndýðýnda her iki alanda da çalýþanlarýn haklarýnda bir gerileme ortaya çýkmadýðý görülmektedir yýlýndan itibaren yapýlan tüm toplu iþ sözleþmeleri deðerlendirildiðinde iþçilerin sadece "kýdemli iþçiliði teþvik primlerine" iliþkin düzenlemenin, özelleþtirme sonrasý toplu iþ sözleþmelerinde yer almadýðý görülmektedir. Özelleþtirme öncesinde toplu iþ sözleþmelerinde 84 madde yer alýrken, özelleþtirme sonrasý bu sayý 83'e düþmüþtür (Bkz. Özçelik-Ýþ Sendikasý ile Kardemir A.Þ. arasýnda yapýlan toplu iþ sözleþmeleri). Ýþçilerin hak türlerinde bir deðiþme MAKALE Ýþe Giren-Çýkan Personel Sayýsý Toplam Ýþçi Memur Yýllar Ýþe Ýþten Ýþe Ýþten Ýþe Ýþten Giren Çýkan Giren Çýkan Giren Çýkan G.Toplam Kaynak: Kardemir A.Þ.; Ýnsan Kaynaklarý Müdürlüðü Verileri. 24 olmamakla birlikte bu haklarda oransal bir gerileme meydana geldiði söylenebilir. Öyle ki, özelleþtirilmenin yapýldýðý ilk yýl ücretlere zam yapýlmadý ve iþçiler özelleþtirme öncesindeki ücretlerle çalýþmaya devam ettiler. Ýkinci yýl ise ücretlere % 60 oranýnda zam yapýldý ve 30'ar milyon kar payý daðýtýldý 29 (Yeni Þafak, ) yýlýna gelindiðinde ise iþçiyi kapsayan toplu sözleþme görüþmelerinde uyuþmazlýk çýkmasýnýn ardýndan resmi arabulucu devreye girmiþ, ancak greve gidilmeden toplu iþ sözleþmesi baðýtlanmýþtýr tarihleri arasýnda geçerli olacak bu sözleþmede iþçi ücretlerine ilk altý ay için % 40 zam yapýlmýþ ve sonraki 6 aylýk dönemlerdeki ücret zamlarý enflasyon artýþ oranýna baðlanmýþtýr. Ayrýca, enflasyon artýþ oranýna ilaveten % 5'lik refah payý artýþý da verilmiþtir. Öyle ki, enflasyon oraný sonucu ortaya çýkan çýplak saat ücretlerine % 5 tutarýnda ilave yapýlacaktýr (Özçelik-Ýþ Sendikasý 4. Dönem Toplu Ýþ Sözleþmesi). Diðer taraftan, iþçi ve iþveren taraflarýnýn toplu iþ sözleþmeleri görüþmelerindeki tutum ve davranýþlarýnýn iþbirliðine dayalý pazarlýk modeli çerçevesinde ortaya çýktýðý görülmektedir 30 (Demirbilek,1996:30-32). Ayrýca,

13 yönetim kurulundaki iþçi temsilcilerini (genellikle sendika yöneticileri) üyeleri adýna seçen Özçelik-Ýþ Sendikasýnýn toplu pazarlýðýn her iki tarafýný da temsil eden bir davranýþ kalýbý içinde hareket ettiði ve iþletmenin önceliklerini esas aldýðý görülmektedir. Nitekim, Özçelik-Ýþ Sendikasý Genel Baþkaný Recai Baþkan'ýn, 1999 yýlý toplu iþ sözleþmesi görüþmelerinde, iþçi ücretlerine yapýlacak zam oranýnýn düzeyini iþletmeye yapýlan yeni yatýrýmlarýn sonucuna baðlamasý ve yatýrýmlarýn olumlu etkisinin yüksek olmasý halinde ücret zammýnýn da yüksek olacaðýný, aksi durumda, ücret zammý için daha gerçekçi olunmasý gerektiði yönündeki açýklamasý, iþçi sendikasýnýn yaklaþým biçimini göstermektedir. Ayrýca Baþkan, hedeflerinin hiçbir zaman grev yapmak olmadýðýný ama artýk özveride bulunan iþçileri rahatlatma zamaný geldiðini ifade etmektedir. 31 ( com/nethaber). Öte yandan, ayný dönem toplu iþ sözleþmesi görüþmeleri için hem dönemin Kardemir Genel Müdürünün ve hem de Sendika Genel Sekreterinin uyuþmazlýkla sonuçlanan görüþmelerle ilgili grev olasýlýðýnýn zayýf olduðu fikrini paylaþmalarý, Özçelik-Ýþ Sendikasý Genel Sekreterinin Türkiye'de ilk kez çalýþanlarýn, temsilcileri aracýlýðýyla yönetime katýldýklarý bu iþletmede bilonçolarýn ellerinde olduðu ve þirketin finans durumuna bütünüyle vakýf olduklarýný belirtmesi sendikacýlýk ve toplu pazarlýk anlayýþý ile ilgili önemli ipuçlarý vermektedir 32 (Cumhuriyet, ). SONUÇ Bir özelleþtirme türü olarak Kardemir uygulamasýnýn ortaya çýkýþý uzun mücadele ve pazarlýklar sonucu olmuþ ve çalýþanlar, sivil toplum örgütleri, ticaret ve sanayi odalarý ve yerel halk ile dönemin hükümeti bu model üzerinde uzlaþmýþlardýr. Kardemir, ülkemizdeki diðer kamu iktisadi teþebbüslerinin özelleþtirilmesi için önemli bir örnek olarak ortaya çýkmýþtýr. Bu tür bir uygulama bir yandan toplumda sermayenin yayýlmasýný saðlarken diðer yandan özelleþtirmeye yönelik siyasi ve toplumsal muhalefeti minimuma indirmektedir. Çünkü, iþletme çalýþanlarýna ve halka satýlmaktadýr. Çalýþanlarýn mülkiyet sahipliðinin diðer özelleþtirme türleri ve geleneksel mülkiyet sahipliðine göre olumlu veya olumsuz yön ve özelliklerini ortaya koyan çok sayýda araþtýrma bulunmaktadýr. Ayrýca, bu uygulamanýn yönetim, çalýþma ve endüstriyel iliþkiler ile geleneksel sendikacýlýk anlayýþý üzerindeki etksini ve çalýþanlarýn sendikalarý ve yönetime karþý tutum ve davranýþlarýndaki deðiþimi deðerlendiren birçok çalýþma da vardýr. Bu çerçevede Kardemir uygulamasýnýn temel özelliklerinin bütünüyle ortaya konulmasý, ülkemizde yaklaþýk yirmi yýldýr tamamlanamayan özelleþtirmenin hýz kazanmasýna imkan saðlayabilecektir. Gerçekten, önündeki siyasi ve sosyal engelleri kaldýrýlan, tekelleþme ve iþsizliðe sebep olmayan ve iþçilerin çalýþma koþullarý ve endüstriyel iliþkiler sisteminin iþleyiþinde herhangi bir negatif bir deðiþikliðe yol açmayan bir özelleþtirme türü olarak çalýþanlarýn mülkiyet sahipliði tüm kesimlerin üzerinde uzlaþacabileceði bir araçtýr. 25

14 DÝPNOTLAR 1 Mary M. Shirley; (1998) "Trends in Privatization"; Economic Reform Today; No. 1; 1998.; Yusuf Alper; Özelleþtirme; Ankara: Türkiye Saðlýk Ýþçileri Sendikasý; 1993; ss E. S. Savas; Özelleþtirme: Daha Ýyi Devlet Yönetmenin Anahtarý; (Çev. Ergun Yeter); Ankara: MPM; 1994; s Derek C. Jones; The Economic Effects of Privatization: Evidence From A Rusian Panel; Comparative Economic Studies; Volume. 40. Issue. 2; Summer 1998; p TDÇÝ; 50. Yýlda Demir Çelik Fabrikalarý; Ankara: TDÇÝ. Genel Müdürlüðü Yayýný; 1987; s "Türkiye'de Demir Çelik Sanayi Kurmak Ýçin Yapýlan Ýlk Çalýþmalar".; Kardemir A.Þ.;Yeni Baþlayan Elemanlar Ýçin Kardemir Tanýtým Kitabý; Ýnsan Kaynaklarý Eðitim ve Tanýtým Müdürlüðü; s Z. Fahri Fýndýkoðlu; "Karabük'ün Teþekkülü ve Bazý Demografik ve Ýktisadi Meseleler"; Sosyoloji Konferanslarý; No. 61; 1961; s Erdinç Yazýcý; Sosyo-Kültürel Deðiþme Sürecinde Karabük'te Ýþçi Ailesi; Özçelik-Ýþ Sendikasý; Araþtýrma Dizisi- 1; 1992; s Özçelik-Ýþ Sendikasý; 9. Olaðan Genel Kurul Raporu; Ankara: Mart 1999; ss Hürriyet; "Ýþçinin Kardemir Mucizesi"; Milliyet; "Ýþçi Bir Koydu Onbir Aldý"; Stephen Clifford; A Steel Worker Solution; Progressive; Vol. 59; February 1995; p Clifford; a.g.e.; p Hürriyet; "Ýþçinin Kardemir Mucizesi"; medyatext.com/elegans/sonbahar99/html/fevzi.html, ; Fevzi Arýcýoðlu; "Uluslararasý Piyasalarda Ýlk Halka Arz" 16 Zeljko Bogetic; "The Role of Employee Ownership in Privatisation of State Enterprises in Eastern and Central Europe"; Europe-Asian Studies; Volume. 45; Issue. 3; 1993; p Deborah Groban Olson; Wisconsin Law Review; v. 5; 1982; pp Jon L Pierce-Candace A Furo; "Employee Ownership: Implications For Management"; Organizational Dynnamics; Volume. 19; Issue. 3; Winter 1990; pp Yeni Yüzyýl; "Hem Sendikacý Hem Patron"; Posta; "Kardemir'de Ýpler Ýþçide" Zaman Gazetesi; "Sabancý-Kardemir Arasýnda Örnek Ortaklýk" Türkiye; "Kardemir Ayaða Kalktý" Toker Dereli; "Özelleþtirmenin Endüstri Ýliþkilerine Etkisi"; Basisen Dergisi; Sayý. 51; Ekim 1993; ss Bogetic; a.g.e.; p John Logue-Richard Glass-Wendy Patton; Participatory Employee Ownership: How it Works; Ohio: Worker Ownership Institute; 1998; pp Milli Gazete; "Kardemirde Taþeron Ýþçiliðe Son"; Yeni Þafak; "Kardemir Büyük Düþünüyor"; Tunç Demirbilek; Toplu Pazarlýðýn Davranýþþal Boyutu; Ýstanbul; Basisen Eðitim ve Kültür Yayýnlarý; No. 28; 1996;ss Cumhuriyet; "Çalýþanlarýn Yönetime Katýldýðý Mülkiyet Modeli Olarak Kardemir Baþarýsýný Kanýtladý";