Almanya da ve Türkiye de Yafll l k ve Yafll lara Bak fl Güncel Durum, Sosyal ve Felsefi Tan mlar

Transkript

1 Almanya da ve Türkiye de Yafll l k ve Yafll lara Bak fl Güncel Durum, Sosyal ve Felsefi Tan mlar Burhan Ersoy Bana verilen süreyi ekonomik kullanmak suretiyle Osmanlı ve Selçuklu Vakıflarında İnsan Olgusu ve Yaşlıların Bakımı konusuna girmek istiyorum. İnsan fıtratında mevcut olan yardımlaşma hissi, şüphesiz ki insanlık tarihi kadar eskidir. Bu his, dinî emir ve hükümlerle birleşince daha bir kuvvet kazanır. Maddi bir karşılık beklemeden başkalarına yardım etmek gibi ulvi ve 29

2 Almanya da ve Türkiye de Yafll l k ve Yafll lara Bak fl Güncel Durum, Sosyal ve Felsefi Tan mlar fevkalade bir düşüncenin mahsulü olan vakıf müessesesi, yüzyıllardan beri İslam ülkelerinde büyük bir önem kazanmış, sosyal ve ekonomik hayat üzerinde derin tesirler icra etmiş olan dini ve hukuki bir müessesedir. İslam ülkelerinde vakıfların, asırlarca büyük bir fonksiyon icra etmesinin sebebini burada aramak gerekir. Çünkü "insanların en hayırlısı, insanlara faydalı olan, malın en hayırlısı, Allah yolunda harcanandır. Vakıf, iktisadi anlamda, ferdi çalışma ve gayretle elde edilen imkanların ve mal varlığının gönül rızasıyla paylaşılmasını öngören hukuki bir sistemdir. Bu sistemde, her türlü hırs ve tamahtan uzak bir şekilde, şahsi mal varlığı, kamunun kullanımına sunulmakta, böylece şahsi imkanlar kamu hizmetine dönüştürülmektedir. Burada faydacı felsefenin aksine, diğer insanların lehine, şahsın feragati ve fedakarlığı söz konusudur. Katılımcılık ve paylaşma ruhu hakimdir. Zira toplumun huzuru sağlanmadıkça, bireyin mutluluğunun sürekliliğinden söz etmenin mümkün olmadığı düşünülmektedir. Vakıf, bütün insanlığın mutluluğunu amaçlayan bir sistemler bütünüdür. Vakfeden kişi feragatın ve başkalarına yardımcı olmanın mutluluğunu; vakıftan yararlanan kişi ise, bir ihtiyacını karşılamış olmanın hazzını duymaktadır. Osmanlı sosyal müesseselerinin kurulup gelişmesinde büyük ve önemli hizmeti bulunan vakıfların kuruluş sebebini bu anlayışa bağlamak gerekir. Ayrıca, Ebû Hüreyre'den nakledilen bir Hadis-i Şerifte Hz. 30

3 Burhan Ersoy Peygamber'in şöyle buyurduğu belirtilmektedir: "insanoğlu öldüğü zaman bütün amelleri kesilir. Ancak devam eden sadaka (sadaka-i cariye), faydalanılan ilim ve kendisine dua eden bir evlat bırakanlarınki kesilmez." Hadisçiler, "sadaka-i câriyeyi" vakıf ile tefsir etmiş ve sadaka devam ettiği müddetçe sevabının da devam edeceğine kani olmuşlardır. Hz. Peygamberin bizzat kendisinin de kurduğu Medine deki Fedek Hurmalığı ve Hayber Hurmalıkları vakıfları, daha sonrasında sahabenin de böyle eserler vücuda getirmesine sebep olmuştur. Nitekim Câbir (r.a.) "Ben, Muhacir ve Ensar'dan mal ve kudret sahibi bir kimse bilmem ki vakıf ve tasaddukta bulunmuş olmasın." diyerek daha o dönemde bu gelişmenin hangi seviyeye ulaştığını belirtmektedir. Allah ın rızasını kazanmak gayesiyle, başkalarına karşılıksız yardım etmek gibi bir prensipten doğan vakıflar, toplumun hayır ve iyiliğine olan her yerde sağlam birer sigorta sistemi gibi çalışıyordu. Fakir, dul, öksüz ve borçlulara para yardımı yapmak; öğrencilere elbise ve yemek vermek; evlenecek genç kızlara çeyiz hazırlamak; her günün ihtiyaçları yanı sıra efendileri azarlamasın diye kase ve bardak gibi kap kacak kıran hizmetçilere verilmek üzere para vakıfları. Bu vakıfları kuran hayırsever insanlar, sadece bununla da yetinmiyorlardı; Halka meyve ve sebze verilmesi, çalışamayacak derecede hastalanan kayıkçı ve hamalların bakımı, çocukların emzirilmesi, şehirlerdeki cadde ve sokakların temiz tutulması için ecdat tarafından kurulan vakıflar, Selçuk Hatun gibi, bıraktığı vakıf bahçe ve tarlaya her yıl muhtelif cinsten 100 meyve ağacının dikilmesini şart koşanlar; 31

4 Almanya da ve Türkiye de Yafll l k ve Yafll lara Bak fl Güncel Durum, Sosyal ve Felsefi Tan mlar Abdullah oğlu Hacı İbrahim, Yeni Cami'de duran leylekler için yılda 100 kuruş yem parası vakfetmişti. Müslüman-Türk insanının engin şefkat ve merhamet duygusu ile İslam dininin; inananları mutlak kardeş yapan prensiplerinin kaynaşmasının en güzel ürünleri olarak, kurulan vakıflarımız içerisinde, doğrudan olduğu kadar, dolaylı olarak da sosyal hayatı, yetimleri, hastaları, güçsüzleri hedef alan çok sayıda örnek bulunmaktadır. Bunlardan bir kaçını hatırlamak gerekirse; Fatih Sultan Mehmed ( , ) in kurduğu vakıflar içerisinde, Ayasofya Camii ile ilgili görevler ve görevliler sayıldıktan sonra, Padişah ın bu caminin batı yönündeki kapısı yanında bina ettirerek Daru t-tâlim adını verdiği okulda öncelikle yetim çocuklar, onlardan boş kontenjan kalması halinde diğer fakir Müslüman çocukların eğitimini istemiştir. Kurulan Erâmilhâne de barındırılan hanımlar ve çocuklarının maddi ihtiyaçlarının karşılanması yanında, eğitim ve terbiyeleri konusuna da özel bir itina gösterilmektedir. 14. yüzyılda Osmanlı Devletinin kuruluş döneminde Anadolu yu da gezen ünlü seyyah İbni Batuta, Anadolu insanının yardım etme noktasında ne kadar ileri olduğunu anlatırken Anadolu nun şefkat memleketi olduğunu belirtmektedir. Akıl Hastalarının Müzikle Tedavisi Vakfı / Beyazıd-ı Veli Mürekkep Vakfı / El Hacı Mustafa Ağa Yaşlılara İş Vakıfları 32

5 Burhan Ersoy Dullar Evi / Bursa Yol Güvenlik Vakıfları Mahalle Fakirlerini Gözetleme Vakfı Tazmin Vakıfları Hamallara Yönelik Vakıflar / Nakib ül Eşraf Esad Efendi Temizlik Vakıfları Parasını Düşüren Çocukları Koruma Vakfı / (Tunus ta kuruldu) Sokak Hayvanlarını Koruma Vakfı Öğrencilere Bayramlık Elbise Vakfı / Zeyni Hatun Yoksullara Et Yardımı Vakfı / Ramazan ayında et, kalanı ile elbise, ayakkabı, iç çamaşırı Çocukları Gezdirme Vakfı / Haseki Hacı Mustafa Ağa Yetimlere Eğitim Vakfı / Fatma Hatun 1612 Esirleri Kurtarma Vakfı / Saliha Hatun 1308 (Dönüş masrafları da karşılanarak) Mahkumlara Su Temini Vakfı Yazın başlangıç ve bitişinden önce 20 okka bal alınıp, bal şerbeti ikram edilerek susayanlara Kar Vakfı Öğretmenlere İkramiye Vakfı Öğrencilere Alfabe Vakfı 33

6 Almanya da ve Türkiye de Yafll l k ve Yafll lara Bak fl Güncel Durum, Sosyal ve Felsefi Tan mlar Ayrıca vakıfların hizmet sahalarını aşağıda görüleceği şekilde de bir tasnife tabi tutabiliriz: a) Dini hizmetlerin ifası için yapılmış bulunan vakıflar: Cami, mescit, tekke, namazgâh vs. b) Eğitim ve kültürle ilgili vakıflar: Mektep, medrese, kütüphane, dâru'l-hadis, dâru'l-kurra vs. c) Sivil ve askeri sahada hizmet eden vakıflar: Evler, saraylar, kışlalar, tophaneler, silah sarayları, bahçeler. d) Ekonomik sahada hizmet veren vakıflar: Çarşılar, bedestenler, arastalar, hanlar, kapanlar, dükkanlar, imalathaneler vs. e) Sosyal hizmetler için kurulmuş bulunan vakıflar: Hastaneler, Dâru'şşifalar, Kervansaraylar, İmâretler, Dâru'l-acezeler, Miskinlerevi, Dullarevi, vs. f) Su hizmetleri ile ilgili vakıflar: Çeşme, sebil, şadırvan, su kemerleri, bentler, hamamlar, kaplıcalar vs. g) Spor hizmetleri için yapılmış bulunan vakıflar: Pehlivan ve kemankeş (okçuluk) tekkeleri, ok meydanları, spor abideleri (İstanbul Şişli Okmeydanı bunlardan biridir). Osmanlı döneminde kurulan ve toplam sayılarının in üzerinde olduğu tahmin edilen vakıflar içerisinde, toplumun her türlü sıkıntıları ile ilgili düzenlemeler içeren daha pek çok vakıf kurumunun bulunduğu şüphesizdir. 34