Soluduğumuz havanın temiz olması sağlığımız için çok önemlidir.

Transkript

1 mız Temiz mi? Ana Tema Önerilen Süre Kazanımlar Öğrenciye Kazandırılacak Beceriler Yöntem ve Teknikler Araç ve Gereçler Soluduğumuz havanın temiz olması sağlığımız için çok önemlidir. 2-3 ders saati nın içindeki gazları belirtir. Atmosfer tabakalarını sıralar. kirliliğinin nedenlerini açıklar. nın temizliğinin önemini fark eder. nın temizliğini korumak için alınması gereken önlemleri belirtir. Ölçme, tahminde bulunma, çıkarımda bulunma, yansıtıcı düşünme, yaratıcı düşünme, karşılaştırma, eleştirel düşünme Anlatım, tartışma, beyin fırtınası Yeşil Kutu CD ve DVD si Giriş Yerküreyi atmosfer olarak adlandırılan bir gaz örtüsü çevreler. Bu gaz örtüsünün yeryüzüne yakın bölümünde, azot (% 78), oksijen (% 2), karbon dioksit (% 0,03), bazı soy gazlar ve değişen miktarda su buharı içeren bir hava karışımı bulunur. Herhangi bir maddenin, bu karışımın dengesini bozacak şekilde atmosfere karışması sonucunda hava kirliliği oluşur. mız Temiz mi? 7

2 Bilim insanlarına göre hava kirliliğinin iki temel nedeninden biri, kirlilik yapıcı doğal maddeler, diğeri de insan etkinlikleridir. Kum fırtınaları ve yanardağ patlamaları, havanın doğal yollarla kirlenmesine neden olur. Yoğunluğu giderek artan trafik, kentlerin büyümesi, hızlı ekonomik gelişme ve sanayileşmeyse hava kirliliğine yol açan insan etkinliklerinin başta gelenleridir. Temiz hava, çocuklar açısından çok önemlidir. Çocukların bedenleri yetişkinlerinkine göre daha küçüktür. Ancak, aldıkları hava miktarı bedenlerinin büyüklüğüne göre yetişkinlerinkinden daha fazladır. Bu da, kirliliğe yol açan tehlikeli maddelerin çocukların bedenlerinde daha yüksek oranlarda birikmesine neden olur. Etkinlikler yaşamımız için çok önemli! Öğrencilere, bir insanın soluk almadan ne kadar süre yaşamını sürdürebileceğini sorun. Ardından birkaç öğrenciyi seçin ve derin bir soluk alıp 30 saniye soluklarını tutmalarını söyleyin. Sonra da soluklarını tuttukları sırada neler hissettiklerini sınıfa açıklamalarını isteyin. 2 Giriş bölümündeki bilgileri sınıfa aktarın. nın yaşamımız için önemi konusunda bir tartışma başlatın. Ardından öğrencilere, Atmosfer bilgi sayfasını dağıtın ve insan etkinliklerinin atmosferi nasıl etkilediğini sorun. Açık alanlardaki hava kirliliği Öğrencilere DVD deki mız filmini izlettirin. 2 Öğrencilere hava kirliliğinden söz edin. Ardından, hava kirliliğine nelerin yol açtığına ilişkin bir beyin fırtınası yaptırın (Ulaşım, konutların ısıtılması, sanayi, enerji üretimi vb. için fosil yakıtların yakılması). 3 Öğrencilere 4 DVD deki 5 Öğrencilere Kirliliği başlıklı bilgi sayfasını dağıtın. Öğrencilerin, beyin fırtınası sırasında ortaya koydukları düşünceleri bu bilgi sayfasındaki bilgilerle karşılaştırmalarını sağlayın. mızı Nasıl Temiz Tutarız? adlı çizgi filmi öğrencilere izlettirin. Daha az aracın trafiğe çıkmasının, havayı temiz tutmanın yollarından yalnızca biri olduğunu açıklayın. Öğrencilerden başka yollar önermelerini isteyin. CD nin bölümünde bulunan Biz neler yapabiliriz? başlıklı bilgileri aktarın. Kapalı alanlardaki hava kirliliği Kapalı alanlardaki hava kirliliğinin en bilinen nedeni sigara dumanıdır. Ancak, kapalı alanlardaki hava kirliliğinin başka nedenleri de vardır. Çok sayıda insanın bir arada bulunduğu kapalı ortamlarda karbon dioksit miktarının artarken oksijenin azaldığını söyleyin. 2 Öğrencileri, kapalı bir alandaki hava kirliliğini gözlemleyebilmeleri için, birkaç saat ders işlenmiş bir sınıfa götürün. 3 Hangi maddelerin ya da etkinliklerin kapalı bir odada hava kirliliğine neden olabileceğine ilişkin bir beyin fırtınası yaptırın. İlk akla gelecekler şunlar olabilir: Çeşitli temizlik ürünleri, inşaat malzemeleri, boyalar, seyrelticiler, parfümler ve kozmetik ürünleri, baskı ve kopyalama cihazlarında kullanılan kimyasal maddeler, çeşitli sentetik malzemeler, laboratuvarlarda kullanılan kimyasal maddeler ve aletler, çizim, boyama ve model yapım malzemeleri vb. Yanıtları tahtaya yazın ve bunlar üzerinde konuşun. 8 mız Temiz mi?

3 4 kirliliğine yol açan kimyasal maddelere sık sık maruz kalmanın sağlığımızı nasıl etkileyebileceği konusunda bir beyin fırtınası yaptırın. İlk akla gelecekler şunlar olabilir: Solunum sistemi sorunları, aşırı duyarlılık ya da alerjik tepkiler, nörotoksik (sinir hücrelerinin zehirlenmesine bağlı) tepkiler, bağışıklık sisteminde zayıflama vb. Yanıtları tahtaya yazın ve bunlar üzerinde konuşun. 5 Formaldehit, radon ve asbest gibi daha az bilinen ve hava kirliliğine yol açan maddeleri tanıtın. Öğrencilere Tehlikeli Maddeler başlıklı bilgi sayfasını dağıtın ya da CD nin bölümünde bulunan Kapalı alanlar başlıklı bilgileri aktarın. 6 kirliliğinden kaynaklanan sağlık sorunlarının nasıl azaltılabileceği konusunu ele alın (İnsanların bu konuda bilgilendirilmesi, evlerde sentetik ürün kullanımının azaltılması, hava kirliliğinin daha sıkı denetlenmesi, kapalı ortamlarda sigara içilmemesi ve bu alanların düzenli olarak havalandırılması gibi). Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD nin bölümünden yararlanabilirsiniz. Tamamlayıcı Çalışmalar Öğrencileri, kapalı alanlardaki hava kirliliğiyle ilgili öğrendiklerini aileleriyle paylaşmaya yönlendirin. Kapalı alanlardaki hava kirliliğinin önlenmesi ve sağlığa yönelik tehlikelerinin azaltılması için yapılabileceklerin bir listesini hazırlamalarını isteyin. Öğrencilerin önerilerinden hangilerinin sınıfta da uygulanabileceği konusunda konuşun. Her öğrencinin, kendi önerisinden hareketle bir afiş hazırlamasını sağlayın. Bu afişlerle bir sergi düzenleyin. kirliliğinin başlıca nedeninin enerji elde etmek için fosil yakıtların kullanılması olduğunu anlatın. Fosil yakıt kullanımının yol açtığı kirliliği azaltmak için, birçok ülkede çeşitli yasal kısıtlamalar bulunduğunu söyleyin. Öğrencilerden, ülkemizdeki uygulamalara yönelik araştırma yapmalarını isteyin. mız Temiz mi? 9

4 Öğrenci bilgi sayfası Atmosfer Atmosfer, yeryüzünü çevreleyen dört hava tabakasından oluşur. En alt tabakaya troposfer denir. Troposferin ekvator bölgesindeki kalınlığı, 6-7 km, kutuplardaki kalınlığıysa 9-0 km dir. Atmosferdeki gazların yaklaşık % 75 ini bu tabaka içerir. Su buharının % 00 ü de bu tabakada bulunur. Yeryüzündeki yaşamın sürekliliğinde, troposfer son derece önemli bir rol oynar. olaylarının büyük bir bölümü bu tabakada gerçekleşir. kirliliği yaratan maddeler de daha çok atmosferin bu bölümünde bulunur. Bazı durumlarda bu maddeler, burada bulunan başka maddelerle tepkimeye girer. Troposferin dışında bulunan tabakaya stratosfer adı verilir. Bu tabaka, yeryüzünden yaklaşık 7-50 km yukarıda yer alır. Ozon gazı, troposferin içinde ayrı bir tabaka oluşturur. Ozon tabakasının iki temel işlevi vardır. Birincisi, atmosferin temel ısı dengesinin korunmasına yardımcı olmaktır. İkincisi, Güneş'ten gelen mor ötesi ışınımın yeryüzüne ulaşmasını engellemektir. Ozon tabakasının bu özelliği, yeryüzünde yaşamın var olmasının da nedenlerinden biridir. İnsan etkinlikleri sonucunda ortaya çıkan bazı kirlilik yapıcı gazlar, troposferden stratosfere yükselir ve ozon tabakasına zarar verir. Atmosferin en dışındaki iki tabaka mezosfer ve termosferdir. Mezosfer, atmosferin yerden yaklaşık km yukarıdaki bölümünde yer alır. Atmosferin en soğuk bölgesidir. Bu tabaka yeryüzünü gök taşlarından korur. Uzaydan gelen gök taşları, bu tabakaya girdiklerinde yanarlar. Termosfer tabakasıysa atmosferin yerden yaklaşık kilometre yukarıdaki bölümünde yer alır. Güneş ten gelen bazı ışınları soğurduğu için, bu tabakada sıcaklık çok yüksektir. 20

5 Kirliliği İnsanların bazı etkinlikleri sonucunda atmosfere salınan çeşitli kimyasal maddeler havanın içeriğini değiştirir ve kirlilik ortaya çıkar. kirliliği, yazın ve kışın farklı şekillerde oluşabilir. Yazın, güneş ışığı ve atmosferdeki kirleticilerin etkileşimiyle atmosferin yeryüzüne yakın bölümlerinde ozon artar. Ozonun atmosferin yeryüzüne yakın bölümlerde bulunması insan sağlığı açısından çok tehlikelidir. Bununla birlikte ozonun, atmosferin üst tabakalarında bulunması, Güneş in zararlı ışınlarının yeryüzüne ulaşmasını engellediği için gereklidir. Kışın ortaya çıkan hava kirliliğiyse kirletici maddelerin (özellikle fosil yakıt kullanımı sonucunda açığa çıkan kükürt dioksitin, azot oksitlerin ve parçacıkların), kentin üzerinde asılı duran bir soğuk hava kütlesinin altında sıkışıp kalması sonucunda oluşur. Bu durumda oluşan dumanlı sis insan sağlığı için çok zararlıdır. Kentsel hava kirliliği: Tüm dünyada kentler büyüyor. Bununla birlikte, hava kirliliği de artıyor. Örneğin, Avrupa ülkelerinde insanların % 70 ten fazlasının kentlerde yaşadığı hesaplanmış. Ülkemizdeyse 2000 yılı nüfus sayımı sonuçlarına göre bu oran yaklaşık % 65. Fosil yakıtların kullanılması, trafik ve sanayi etkinlikleri sonucu atmosfere salınan kirlilik yapıcı maddelerin miktarı gittikçe artmaktadır. Bu kirlilik, insan sağlığına zarar vermenin yanı sıra, kentlerde inşaat malzemelerinin hızlı yıpranmasına, tarihi yapıların ve bitki örtüsünün zarar görmesine de yol açar. Ulaşımdan kaynaklanan hava kirliliği: Atmosferdeki kirlilik yapıcı maddelerden karbon monoksitin % ı, azot oksit bileşiklerinin % i, hidrokarbonların yaklaşık % 50 si ve kurşunun % 00 ü kara yolu taşımacılığından kaynaklanmaktadır. Kara yolu taşımacılığı, havadaki kurşun, benzen, çeşitli parçacıklar ve benzopiren gibi zararlı bileşiklerin de önemli ölçüde artmasına neden olur. Öğrenci bilgi sayfası Sanayiden kaynaklanan hava kirliliği: Sanayi etkinlikleri de hava kirliliğine yol açar. Bu etkinlikler sonucunda salınan maddelerin etkisi, baca yüksekliğine ve rüzgârların yönüne bağlıdır. da uzun süre kalan başlıca kirlilik yapıcı maddeler arasında asitlenmeye neden olan bileşikler (kükürt dioksit, azot oksitler ve amonyak gibi) ve havadaki parçacıklara bağlanan maddeler (toz, ağır metaller ve dirençli organik kirleticiler gibi) bulunur. Sıcak noktalar: Sıcak nokta, belirli bir etkinliğin diğer yerlere göre daha fazla olduğu bölgeleri tanımlamada kullanılan bir terimdir. kirliliği açısından, sıcak nokta, kirlilik oranının yüksek olduğu bölgeleri ifade eder. kirliliğine ilişkin sıcak noktalar, genellikle trafiğin yoğun olduğu caddeler ve sanayi tesislerinin yakınındaki yerleşim alanlarıdır. Bu tip yerlerin yakınında yaşayan insan toplulukları ciddi sağlık sorunlarıyla karşı karşıyadır. Bu bölgelerdeki kirlilik, etkenleri yok edilince büyük oranda ortadan kalkar. 2

6 Öğrenci bilgi sayfası Tehlikeli Maddeler Yaşadığımız ortamlardaki havanın temiz olması, sağlıklı yaşamın gereklerinden biridir. İnsanlar, kapalı alanlarda daha fazla zaman geçirirler. Ancak, genellikle kapalı alanlardaki hava kirliliği göz ardı edilir. Yakıtların yanması sonucunda salınan çeşitli gazlar, sigara dumanı, asbest, temizlik ürünlerinden açığa çıkan gazlar, radon gazı gibi maddeler kapalı alanlarda hava kirliliğine neden olabilir. Yetersiz havalandırma, yüksek sıcaklık ve nem düzeyleri de bu kirliliğin artmasına yol açar. Formaldehit, suda çözünebilen, renksiz ve kendine özgü bir kokusu olan, zehirli bir gazdır. Birçok dezenfektan ve tarımda kullanılan kimyasal maddenin içinde bulunur. Bunun yanı sıra, mobilya kaplamalarında yapıştırıcı olarak ve bazı malzemelerin ateşe dayanıklılığını sağlamak için de kullanılır. Bazı cilalar, yağlar, şampuanlar, diş macunları, bira, şarap, duvar kâğıdı, boya, sigara ve hatta otomobil döşemelerinde bile çok az miktarda da olsa formaldehite rastlanabilir. Bu madde, yıllarca gaz olarak kalabilir ve bu süre içinde kokusunu kaybeder. Formaldehit buharı, başta solunum sistemi olmak üzere insan sağlığını olumsuz etkiler. Formaldehitin zararlı etkileri, zeolit adı verilen mineraller yardımıyla önlenebilir. Zeolitler, formaldehit buharını yakalayarak tutar. Tıpkı toz, kötü kokular, duman ve kirlilik yapıcı diğer maddeleri tuttuğu gibi. Radon, kaya, toprak ve sudaki doğal uranyumun radyoaktif bozunması sonucunda oluşan bir gazdır. Kokusuz, tatsız ve görünmeyen bir gaz olduğundan varlığını hissetmek pek kolay değildir. Zemindeki ve duvardaki çatlaklardan evlere sızabilir. Radonun solunum yoluyla alınması akciğer dokusunda zarara yol açar ve kanser riski doğurur. Evlerdeki çatlakları onarmak ve havalandırmayı artırmak, radon gazına karşı alınabilecek önlemlerden bazılarıdır. Ayrıca, yer altı sularında da radon bulunabilir. Asbest, belli kayaç tiplerinde doğal olarak oluşan bir grup mineralin adıdır. Ateşe, paslanmaya dayanıklıdır ve iyi bir ısı yalıtım malzemesidir. Solunum ya da ağız yoluyla alınması, kanser gibi önemli sağlık sorunlarına yol açar. Akciğerlerde ve sindirim sisteminde uzun yıllar kalabilir. Bu nedenle asbestin etkileri yıllar sonra bile ortaya çıkabilir. Bu etkilerine karşın, asbest içeren malzemeler doğru şekilde işlenir, kullanılır ve düzenli olarak bakımdan geçirilirse sağlık için büyük bir tehlike oluşturmaz. Birçok ülkede asbest kullanımı yasaktır. Türkiye deyse bazı asbest türlerinin kullanımına izin verilmektedir. 22