Çocuklar İçin Doğru Olanı Yapmak: Çocuk hakları programlaması için uygulayıcı rehberi

Transkript

1 Çocuklar İçin Doğru Olanı Yapmak: Çocuk hakları programlaması için uygulayıcı rehberi Çocuklar, aileleri ve toplulukları için olumlu ve kalıcı değişimlerin yaratılmasını en etkili yolu çocuk hakları temelli yaklaşımların benimsenmesidir. Elinizdeki bu rehber, Çocukları Kurtarın ın dünya çapında edindiği deneyimlerden yola çıkarak, kalkınma ve insani yardım çalışanlarının çocukları ve onların haklarını programlarının merkezine koymalarını kolaylaştıracak fikir ve araçlar sunar. Sade bir dille yazılmış olan Çocuklar için Doğru Olanı Yapmak, programlama döngüsünün kilit aşamalarını çocuk hakları bakış açısı ile ele almaktadır. Atılması gereken pratik adımları ortaya koyar, sık sorulan soruları ve kaygıları cevaplar ve baştan sona alan çalışmaları ile zenginleştirilmiştir. Ekteki CD ROM da ise başka araçlar ve yararlı malzemeler sunulmuştur. Bir rehberden beklenen her şey burada var ve Everychild ülke programları ve ortaklarının bu rehberden çok çeşitli şekillerde faydalanacaklarından eminim. Ruth Steele, Everychild.

2 Çocuklar için Doğru Olanı Yapmak Çocuk hakları programlaması için uygulayıcı rehberi

3 Uluslar arası Çocukları Kurtarın İttifakı, 28 ülkeden üyeleri ve 100den fazla işlevsel programı ile dünyanın önde gelen çocuk hakları örgütüdür. Çocuk hakları için mücadele etmekte ve dünya çapında çocukların hayatlarında kalıcı iyileştirmeler sunmaktayız.

4 İçerik Önsöz 1 Önsöz 2 Teşekkür Kısaltmalar v vii ix x 1 Giriş 1 2 Çocuk hakları programlaması 4 3 Çocuk hakları durum analizi 21 4 Programın planlanması 40 5 İzleme, değerlendirme, öğrenme ve geri besleme 54 6 Ortaklar ve çalışma ilişkileri 71 7 Çocuk hakları savunmacılığı 86 8 Çocuk hakları programlaması ve acil durumlar Hak temelli bir örgüt olmak 129 Terimler 143

5 Önsöz yılında Birleşmiş Milletler Genel Kurulu Çocuk Hakları Sözleşmesini (BMÇHS) kabul ettiğinde ve Üye Devletler tarafından onaylama süreci başladığında, dünya çapındaki kamu kurumları, toplum ve çocuklar arasındaki ilişkinin kalitesi konusunda yeni bir tarihi döneme girdik. Bu Sözleşme iki temel öncüle dayanan yeni bir toplumsal kontrata hayat verdiçocukların haklar konusunda etkin birer özne olarak tanınması ve Birleşmiş Milletler aracında hükme bağlandığı gibi, taraf devletlerin bu hakların tam olarak uygulanması için gerekli koşulları sağlamak konusunda devredilemez sorumlulukları olduğu. Bu yolculuk sırasında- ekonomik, kültürel, toplumsal ve diğer çeşitli bağlamlarda, ciddi çatışma altındaki bölgeler dahil olmak üzere, ulusal ve uluslar arası düzeyde örgütlü sivil toplumun başı çekmesi ile Sözleşme yeni yasalara eklemlenmiş ve anlaşmalar ve doktriner tanımlara girmiştir. Esasında Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Komitesi nin oluşturduğu evrensel izleme sistemi gözlem ve önerileri ile Sözleşme nin hüküm ve ilkelerinin uygulanışını arttırmak için çabaların yoğunlaşması gereğini vurgulayarak bu yolculukta taraf devletlerin yanında olmuştur. Uluslar arası Çocukları Koruyun İttifakı diğer uluslar arası sivil toplum örgütleri ile birlikte, bu süreçte araştırılan farklı yolları geliştirmiş ve geliştirmeye devam etmektedir. Aynı zamanda, son birkaç yılda, Çocuk Hakları Sözleşmesi nin meşruiyetinin- diğer insan hakları anlaşmalarında olduğu gibi- devletlerin politika yapma yaklaşımlarında hak temelli yaklaşımlar izleme

6 Çocuklar için Doğru Olanı Yapmak kapasitelerine bağlı olduğunu fark etmiştir. Birçok farklı girişim aracılığıyla İttifak, stratejik olarak dünyanın farklı yerlerinde ve farklı toplumsal düzeylerde kabul edilebilecek bir kavramsal gündem geliştirmeye yönelik çalışmıştır. İttifak bu yayın ile, çocuk haklarının korunması politikalarına olan taahhüdünü tekrar teyit etmekte ve bu yönde gerçek adımlar atılmasına ihtiyaç olduğun, çocuk hakları temelli kamu politikası programlamasının uygulanması üzerine bir rehber biçiminde dikkat çekmektedir. Şüphesiz ki, ittifakın kendi deneyimleri ile zenginleştirilmiş olan ve geniş bir olası uygulama senaryosu çeşitliliğini göz önüne alan bu rehber, BMÇHS ni retorik ve hak temelli yaklaşımlara sahte bir bağlılıktan çıkarıp, daha uygulamaya dönük bir düzeye, dünya çapında çocuk ve ergenlerin haklarını garanti altına alacak politikaları doğrudan etkileme düzeyine çıkarma yönünde büyük bir teşvik sunmaktadır. Uluslararası, bölgesel ve ulusal kurumların çocuk haklarını geliştirmesi ve korumasının esas olduğu bir bağlamda, Çocukları Kurtar İttifakı nın bu yayını BMÇHS nin uygulanması ile ortaya çıkacak yeni sorunlara yönelerek, çocuk hakları tarihindeki bu yeni döneme özellikle önemli bir katkı sunmaktadır. Dr Norberto I Liwski Eski Üye BMÇHS Komitesi

7 Önsöz 2 Çocuk haklarının gerçekleşmesi mücadelesi Çocukları Kurtarın ın misyonunun kalbinde yatar. Çocukların aç kalmaya devam ettiği, engellenebilir hastalıklara maruz kaldığı, istismar edildiği ve sömürüldüğü ve eğitime erişimlerinin engellendiği bir dünyada, Çocukları Kurtarın çocukların hayatlarına mümkün olan en iyi başlangıcı yapmaları ve haklarının evrensel olarak tanınması için çalışmaktadır. Çocukları Kurtarın ın yaptığı her işin altlığını BM Çocuk Hakları Sözleşmesi (BMÇHS) oluşturur. Devletlerin büyük çoğunluğu tarafından onaylanmasıyla Sözleşme çocuk hakları ve yaşamlarının iyileştirilmesi konusunda dünya çapında yenilenmiş bir sahiplenme yaratmıştır. Dolayısıyla, Çocukları Kurtarın gelişiminde ve insani çalışmalarında çocuk hakları programlaması yaklaşımını benimser. Bu yaklaşımın dayandığı kavramlar el kitabımız olan Çocuk Hakları Programlaması: Programlamaya Hak Temelli Yaklaşımlar Nasıl Uygulanır da ortaya konmuştur. Ancak, çocuk haklarına dayanan yaklaşımların sistematik olarak uygulanması ihtiyacı gittikçe artan bir biçimde kabul görse de, kavramsal anlayıştan uygulamaya geçişin zor olduğu görülmüştür. Uygulama halen parçacıkdır ve sistematik değildir. Bu uygulayıcı rehberi el kitabımızı tamamlamakta ve birçok açıklama, araç, kontrol listesi, alan çalışması, program örneği ve kilit başvuru kaynakları içermektedir. Bunların büyük bölümü kendi küresel deneyimlerimizden alınmıştır. Çocuk hakları

8 Çocuklar için Doğru Olanı Yapmak programlamasının uygulayanlar için daha önce işe yarayan uygulamaları sunmakta ve tekrar tekrar ortaya çıkan bazı soruları cevaplamaktadır. Kalkınma ve insani program uygulayıcıları bir çocuk hakları gerçekliği yaratmaya davet ediyoruz. Çocuk hakları programlamasını gündelik işlerinizden biri haline getirin. Lütfen bu araçları kullanın, değiştirin ve yeni araçlar geliştirin. Sizin deneyimlerinden öğrenmeye ihtiyacımız var. Lütfen bunları belgeleyin ve bizimle paylaşın. Birlikte, çocuk hakları programlamasında tüm çocuklar ve gençler için gerçek ilerleme yakalayabiliriz. Barry Clarke Başkan, Uluslar arası Çocukları Kurtarın İttifakı

9 Teşekkür Bu rehber Çocukları Kurtarın ÇHP-PDA (Çocuk Hakları Programlaması Profesyonel Değişim Ağı) tarafından geliştirilmiştir. Proje ağı temsilen Duncan Trotter tarafından koordine edilmiş, malzemelerin çoğu serbest danışman Amanda Harding tarafından bir araya getirilmiştir. Ayrıca Çocukları Kurtarın programları ve bürolarından deneyimlerini bizimle paylaşarak katkı yapanlara teşekkür borçluyuz. Kaynaklarının bu yayının ekinde yer alan CD-ROM da kullanılmasına izin veren şu örgütlere Çocukları Kurtarın teşekkürlerini sunar: Çocuk Hakları Bilgi Ağı (ÇHBA), ajanslar Arası Daimi Komite (AADK), Çocuk Hakları Sözleşmesi STK Grubu. ALNAP izni ile tekrar yayınlanan İnsani Eylemde Krizden Etkilenmiş Topluluklar: Uygulayıcılar için el kitabı, Güncellenmiş baskısına 2008 de erişilebilecektir. UNICEF IRC izniyle tekrar yayınlanan G Lansdown, Çocukların Gelişen Yetenekleri, 2005, UNICEF Innocenti Araştırma Merkezi ve Çocukları Kurtarın İsveç. Bu yayının kopyaları UNICEF IRC den ücretsiz elde edilebilir ya da adresinden indirilebilir. Acil Durumlar Kapasite Yaratma Projesi için yayıncı Oxfam GB izniyle kullanılan Acil Durumlarda Etki Ölçümü ve Hesap Verebilirlik: Yeterince İyi bir Rehber. Metnin tamamı Oxfam Yayınevinden ciltli olarak elde edilebilir. Uluslar arası Çocukları Kurtarın İttifakı ÇHP-PDA üyeleri Mikkel Balslev (Danimarka, ÇHP- PDA Koordinatörü) Bill Bell (İngiltere) Glenn Bond (Avusturalya) Guy Cave (Myanmar) Sylvia van Dijk (Meksika) Eva Geidenmark (İsveç) Anne Ma Grosland (Norveç) Dan Roso (Birleşik Devletler) Carlotta Sami (İtalya) Susanna Tan (Finland) Duncan Trotter (İngiltere) Jay Wisecarver (İsveç)

10 Kısaltmalar ÇK ÇHT ÇHP ÇHDA TTÖ ADHP İTÖ KEİ STK YASB HTY BMÇHS Çocuk koruma Çocuk hakları temelli Çocuk hakları programlaması Çocuk Hakları Durum Analizi Topluluk temelli örgüt Acil duruma hazırlık planı İnanç temelli örgüt Küresel etki izleme Sivil toplum örgütü Yoksulluk Azaltma Strateji Belgesi Hak temelli yaklaşımlar birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Sözleşmesi

11 1 Giriş Elinizdeki çocuk hakları programlaması (ÇHP) uygulayıcı rehberi çocuk hakları ilkelerini ve değerlerini 1 programınızın her adımında uygulamanıza yardımcı olacaktır. ÇHP yaklaşımı kullana ekip ve örgütün yöneltmiş olduğu birçok nasıl sorusu burada cevaplanmaktadır. ÇHP çocukları programınızın merkezine koyar. Çocukları hak sahibi olarak görür ve onları kendi gelişimlerinin birer aktörü olarak görmenizi sağlar. Hükümetleri, çocuk haklarının gerçekleştirilmesinde ana yükümlülük sahibi olarak görür ve onların vatandaşlarına karşı hesap verebilirliğini geliştirir. Plan ve etkinliklerinizin çocuk hakları ile ilgili 4 temel ilkeye dayanmasını sağlar: hayatta kalma ve gelişim, ayrım gözetmeme, çocuk katılımı ve çocuğun yüksek yararı. Rehberdeki her bölüm şunları sunar: denenmiş ve sınanmış kilit adımlar, sürece başlarken size yardımcı olacak ipuçları, birçok ülke ve bağlamdan başarılı uygulama örnekleri, sık karşılaşılan çelişkiler ve olası çözümleri hakkında bir evet, ama bölümü, daha fazla bilgi için kilit web siteleri ve yayınlar. Kilit adımlar ve alan çalışmaları genellikle Çocukları Kurtarın ın kendi küresel deneyimlerinden alınmıştır. Rehber, çocuk hakları temelli bir yaklaşım benimsemenin çocuklar, aileleri ve toplulukları için olumlu ve kalıcı değişim yaratmada en etkili yol olduğunu göstermektedir. Bu kolay bir süreç değildir- birçok örgüt sorunlarla halen boğuşmaktadır. 2 Hem kısa hem de uzun vadede zaman, kaynak (insan kaynağı ve mali kaynak) ve bağlılık gerektirecektir. Örgütünüzün çalışma biçimini, kültürünü, yapısını ve yönetimini değiştirmeniz gerekebilir. Çocuklarla, topluluklarla, ortaklarla ve bağışçılarla çalışma şeklinizi de değiştirmeniz gerekebilir. Ancak yatırımınız büyük ödüller verecektir.

12 ÇOCUKLAR İÇİN DOĞRU OLANI YAPMAK Bu rehber kimin için? Rehber öncelikle çeşitli durum ve bağlamlarda, insani ve kalkınma programlarında çalışanlar için tasarlanmıştır. Kıdemli ulusal program ekiplerinin ihtiyaçları göz önünde tutularak yazılmıştır. Örgütsel karar vericiler, politika danışmanları ve program destek ekipleri de hedeflenmiştir. Ayrıca, ortak örgütleriniz, bağışçılarınız ve hak temelli yaklaşımlar ve/veya çocuk hakları konularına ilgi duyan diğer kişilere de yöneliktir. Rehber şunları varsayar: BMÇHS ile ilgili ileri düzeyde bilgi sahibi olduğunuzu ÇHP, kavramları ve ilkeleri konusunda bilginiz olduğunu ve programlamanın temel kavramlarına aşina olduğunuzu (örn. Program döngüsü, planlama, amaç ve hedefler belirleme, uygulama, izleme ve değerlendirme) 3 İnsani ve kalkınma çalışmalarında iyi uygulamalar ile ilgili temel bilgiye sahibi olduğunuzu Tercihen Çocuk Hakları Programlaması: Programlamaya Hak Temelli Yaklaşım Nasıl Uygulanır (Çocukları Kurtarın, 2005) adlı kitabı okumuş olmak. Bu rehber nasıl kullanılır? Bu rehberin size yeni stratejiler ve planlar geliştirirken ya da mevcut belgeleri güncellerken çocuk hakları bakış açısını yakalamanızı sağlayacak bir çerçeve vereceğini umarız. Aşağıdaki ipuçları rehberden en iyi biçimde yararlanmanızı sağlayacaktır. 2. Bölümü okurken acele etmeyin, çünkü diğerlerine göre daha kavramsaldır. Çocuk hakları programlamasıyla ne kastettiğimizi ve kilit araçlar ve süreçleri ortaya koyar. 2. bölümün anlaşılması çok önemlidir çünkü arkasından gelen bölümlerin her biri için temel oluşturur. 3., 4. ve 5. bölümler çocuk hakları programlaması döngüsünün üç kilit aşaması üzerinedir- durum analizi, planlama ve izleme, değerlendirme, öğrenme ve geri besleme. 6.,7. ve 8. bölümler çocuk hakları temelli yaklaşım uygulamasının üç yönünü daha derinden inceler- ortaklar ve çalışma ilişkileri, savunuculuk ve acil durumlar. 9. bölüm hak temelli bir örgüt olmanın ne demek olduğunu ele alır. 2

13 1 GİRİŞ Ekibinizin üyeleri ile birlikte çeşitli araçları inceleyin. Bunların katı kurallar değildir ve incelenip sizin kendi bağlamınıza uyarlanmalıdırlar. Buradaki fikirleri sınamanızı ve deneyimlerinizi diğerleri ile paylaşmanızı destekliyoruz. Rehberi yeni ekip üyelerinizle, ortak ve bağışçılarınızla, planlama çalıştaylarınızda, eğitimlerinizde ve program döngünüzün her aşamasında kullanabilirsiniz. CD ROM kaynakları Ekteki CD ROM da, rehberde ya da daha fazla bilgi bölümlerinde belirtilen çeşitli kaynaklar bulunmaktadır. Notlar 1 Bu kavramlar daha önce Çocukları Kurtarın el kitabı, Çocuk Hakları Programı: Hak temelli yaklaşımlar programlamaya nasıl uygulanır, Çocukları Kurtarın, 2005 de kullanılmıştır. 2 Çocukları Kurtarın ın bugüne kadarki ilerlemesi üzerine bir analiz için Çocuk Hakları Programlaması Benimsenmesi ve Uygulanmasında İlerlemenin Kıyaslanması Çalışması, Çocukları Kurtarın, Örneğin, Araç setleri: İzleme, değerlendirme ve etki değerlendirme için uygulama rehberi, Çocukları Kurtarın,

14 2 Çocuk hakları programlaması Bu bölümün sonuna geldiğinizde: çocuk hakları programlamasının temelini oluşturan insan hakları standartları ve ilkelerin farkında olacak kilit ÇHP araçlarını ve bunların nasıl kullanılacağını anlayacak program etkinliklerinizi yükümlülük sahiplerinin yükümlülüklerini yerine getirmelerine ve hak sahiplerinin haklarını aramalarına yardımcı olacak şekilde nasıl planlayacağınızı bileceksiniz. Bu bölüm çocuk hakları programlaması ile ne demek istediğimizi açıklamaktadır. Program etkinliklerinizin ve savunmacılık çalışmalarınızın çocuk haklarını korumak ve gerçekleştirmek ve başkalarının aynısını yapmasına yardımcı olmak üzerine kurulu olmasını sağlamak için ihtiyacınız olan kilit araçları ortaya koymaktadır. Çocuk hakları programlaması nedir? Yardım ve kalkınma çalışmalarına haklar temelli yaklaşım temel insan hakları ilkeleri ve standartlarına dayalıdır. Çocuk hakları programlaması (ÇHP) bunlar ve BM Çocuk Hakları Sözleşmesi (BMÇHS) ilkeleri üzerine kuruludur de Çocukları Kurtarın ÇHP üzerine örgütsel bir niyet bildirisi (karşı kutuda) geliştirdi. Bu Birleşmiş Milletlerin 2003 de kabul ettiği İnsan Hakları Temelli Kalkınma üzerine Ortak Anlayış ını yansıtmaktadır. Benzer şekilde, eğer örgütünüz ÇHP yi üstlendiyse, rehber olarak BMÇHS nde yer alan standart ve ilkeleri kullanmalısınız. Programınızın ve savunuculuk çalışmalarınızın tamamı iki kilit etkinlik üzerine kurulmalıdır: yükümlülük sahiplerinin yükümlülüklerini yerine getirmelerine yardımcı olmak ve çocukları (hak sahipleri olarak) haklarını arama konusunda desteklemek. (Sayfa 9 daki yükümlülük sahipleri ve hak sahipleri ile ilgili bölüme bakınız). 4

15 2 ÇOCUK HAKLARI PROGRAMLAMASI Çocuk Hakları Programlaması: Çocukları Kurtarın ın Ortak Anlayışı 1 Hakların Gerçekleştirilmesi Kalkınma ve insani yardım ve tüm politika müdahaleleri dahil olmak üzere tüm Çocukları Kurtarın çalışmaları, BMÇHS ve diğer uluslar arası insan hakları araçlarında da öngörüldüğü gibi, çocukların haklarının gerçekleştirilmesi konusunda ilerleme sağlamalıdır. Standart ve İlkeler BMÇHS ve diğer insan hakları araçlarından alınan çocuk hakları standart ve ilkeleri her Çocukları Kurtarın ın her sektör, her yer ve programlama sürecinin her aşamasındaki çalışmalarına yol göstermelidir. Yükümlülükler ve Talepler Çocukları Kurtarın ın tüm çalışmaları yükümlülük sahiplerinin yükümlülüklerini yerine getirme, çocuk haklarına saygı gösterme, koruma ve gerçekleştirme kapasitelerinin gelişmesine katkıda bulunmaktadır. Çocukları Kurtarın, hak sahibi olarak çocukları, doğrudan ya da aileleri ve toplulukları üzerinden güçlendirmeli ve desteklemeli ve haklarını talep etmelerine katkıda bulunmalıdır. ÇHP yi her bir kelimenin anlamı üzerinden kavramanız daha kolay olabilir: Çocuk- 18 yaşın altındaki tüm kız ve oğlanlar, gelişen yetenekler ve yetişkinlere göre hassasiyetler ile karakterize edilen bir dönem. Haklar- çocuklar için geçerli olan uluslar arası insan hakları olarak tanımlanır, temelde BMÇHS nde ortaya konmuşsa da diğer insan hakları sözleşmelerinde de yer alır. Programlama-belirlenmiş bir amaç ya da hedefe yönelik ve iyi kalkınma uygulamalarına yer veren bir dizi etkinliğin (analiz, planlama, uygulama ve izleme dahil olmak üzere) yönetimi. Bunlar bir arada ÇHP için işe yarar bir tanım sunarlar: Çocuk hakları programlaması, çocukların konumlarının iyileştirilmesi, böylece tüm kız ve oğlanların haklarını tam olarak kullanmaları ve çocuk haklarını tanıyan ve saygı gösteren toplumlarda yaşamaları genel amacına sahip programların planlanması, uygulanması ve izlenmesinde çocuk hakları ilkelerinin kullanılması demektir. 5

16 ÇOCUKLAR İÇİN DOĞRU OLANI YAPMAK Çocuklar ve çocukluk Dünyanın farklı yerlerinde çocukluk anlayışı çeşitlilik göstermektedir. Çocukların en iyi gelişme için nelere ihtiyaç duydukları, hangi çevrelerin bu ihtiyaçları en iyi cevap verdiği ve belirli yaşlardaki çocuklar için ne tür ve düzey korumanın uygun olduğu hakkında farklı algılar bulunur. 17 yaşındaki bir çocuğun ihtiyaçları ve kapasitesi 6 aylık bir bebeğinkinden çok farklıdır. 10 yaşındaki bir çocuk ekonomik ve ev içi sorumluluklardan korunmaktayken, başka bir ülkedeki çocuk için bu sorumluluklar hem kendisi hem de ailesi için yararlı görülebilmektedir. Devletler, toplumlar, ebeveynler ve diğer veliler, çocukluk algısındaki bu çeşitlik içinde evrensel insan hakları standartlarını nasıl yorumlamalı ve uygulamalılar? Çalıştığınız yerin bağlamında ele almanız gereken sorulardan biri budur. ÇHP nı etkin biçimde kullanabilmek için çocukluk ve çocukların gelişen yetenekleri üzerine belirli bir farkındalık ve anlayışa ihtiyacınız vardır. (aşağıdaki kutuya bakınız). Gelişen yetenekler ve çocukluk 2 Çocukluk kavramı farklı toplumlarda farklı anlamlar taşır. Bunun sonucunda yetişkinler çocukları bir dizi önceden belirlenmiş varsayıma göre değerlendirir ve bu varsayımlar çocuklara nasıl davranıldığını ve neler başarabilme kapasiteleri olduğunu belirler. Genel eğilim, çocukların çocuk olarak sunabileceklerine değer verme yerine çocukların yetkinliklerini bir dizi yetişkin standardına göre değerlendirme yönündedir. BMÇHS farklı çevre ve kültürlerden farklı yaşam deneyimleri olan çocukların yetkinlikleri farklı yaşlarda edineceklerini ve bu sürecin koşullara göre farklılaşacağını kabul eder. Çocuklar yetkinlikleri sadece yaşa bağlı olarak değil, deneyim, kültür ve ebeveynlerinin destek ve beklenti düzeylerine göre edinirler. Gelişen yetenekler kavramı BMÇHS nde kurulan güçlendirme ve koruma dengesinin merkezindedir. Bu denge çocukları; dinlenmeye değer, saygı gören ve hakların uygulanmasında gittikçe artan bir otonomi sağlanan, kendi yaşamlarında etkin birer aktör, bir taraftan da bağıl olgunluk ve gençlikleri oranında korunma hakkına sahip görür. Gelişen yeteneklerin haklara gösterilen saygıyı etkilemediğinin, BMÇHS ndeki tüm hakların kapasitelerinden bağımsız olarak tüm çocukları kapsadığının kabulü çok önemlidir. Konumuz bu hakları uygulama sorumluluğunun kimde olduğudur. 6

17 2 ÇOCUK HAKLARI PROGRAMLAMASI Kilit araçlar ÇHP yi gündelik çalışmalarınızda kullanmanız için gereken kilit araçlar burada verilmektedir. Bu rehberin farklı bölümleri üzerine çalışırken araçları daha kolay tanıyabilmeniz amacıyla her araca karşılık gelen bir simge bulunmaktadır. Yükümlülük sahibi ve hak sahibi ilişkisi BMÇHS nin 4 genel ilkesi Etki ve yükümlülük çemberleri Değişimin boyutları Üç ayak Öğrenme ve geri besleme halkası Aşağıdaki şema çocuk hakları temelli program döngüsünün köklerinin insan hakları ve çocuk hakları ilkeleri anlayışına nasıl dayandığını göstermektedir. Yükümlülük sahipleri ile hak sahipleri arasındaki ilişki döngünün takip eden tüm aşamalarını belirler. Döngü, etki ve yükümlülük çemberleri aracını (çocuk hakları durum analizinin (ÇHDA) yürütülüşünü 3. Bölüm de göreceksiniz) kullanarak analiz ile devam eder ve çerçeve olarak değişimin boyutların kullanarak (4. Bölüm) planlamaya geçer. Uygulama çalışmanın üç ayak üzerinde dengelenmesi olmalıdır. İzleme ve değerlendirme ise öğrenme ve geri besleme halkasının temellerini oluşturmalıdır. 7

18 ÇOCUKLAR İÇİN DOĞRU OLANI YAPMAK Çocuk hakları program döngüsü 6. Dışsal etkileme, savunuculuk ve hesap verebilirlik 2. Analiz (ÇHDA) (etki ve yükümlülük çemberleri 5. İzleme, değerlendirme, öğrenme ve geri besleme 1. İnsan hakları ilkeleri ve çocukluk anlayışı ve farkındalığı 4. Uygulama (Üç ayak) 3. Planlama (Değişimin boyutları) Çalışma biçimleri üzerine önemli bir not ÇHP yaklaşımı kullanmak, insan hakları ve çocuk hakları ilkeleri üzerine kurulu bazı çalışma biçimlerini (süreçlerini) benimsemek anlamına gelir. Bunları çalışmanızın her aşamasında ve bu rehberde sunulan araçları kullanırken göz önünde bulundurunuz. Kilit süreçler şunlardır: Program döngüsünün her aşamasında çocuklara yer vermek En hassas çocuklarla çalışmak ve ayrımcılığın karşısında olmak Güç ilişkilerini çocukla ve onların hakları aleyhine yeniden tanımlayarak bir haklar iklimi yaratmak Ortaklık içinde çalışmak Devletle birlikte ve devleti yapabilir kılarak çalışmak Sivil toplumu güçlendirmek ve topluluk katılımını teşvik etmek 8

19 2 ÇOCUK HAKLARI PROGRAMLAMASI Bunların ilk ikisi doğrudan BMÇHS nin dört genel ilkesinden ikisiyle ilişkilidir (BMÇHS nin dört genel ilkesini 10ç sayfada göreceksiniz). Haklar iklimi kavramı, çocuk hakları durum analiz (ÇHDA) üzerine hazırlanmış olan 3. Bölüm de tanıtılmaktadır. Ortaklık içine çalışmak üzerine daha detaylı bir inceleme 6. Bölüm de yapılmıştır. Bu çalışma biçimlerinin uygulanma derecesi içinde bulunduğunuz bağlamla ilişkili olacaktır. ÇHP için her bir kilit araç hakkında ayrıntılar burada verilmiştir. Yükümlülük sahibi ve hak sahibi ilişkisi Hak temelli yaklaşımların esaslarından biri yükümlülük sahiplerinin yükümlülüklerini yerine getirme ve bu konuda hesap vermelerinin istenmesi ile hak sahiplerinin haklarını talep etme konusunda güçlendirilmesi sürecidir. Bu nedenle, içinde bulunduğunuz bağlamda, bu ilişkinin farklı düzeylerde nasıl çalıştığını anlamanız gerekmektedir. Programınız yükümlülük sahibihak sahibi ilişkisinin etkin olarak çalışmasına ortam sağlamalıdır. Yükümlülük sahiplerinden hesap sorulması ve yükümlülüklerini yerine getirmeleri için desteklenmesi konusunda eyleme geçmeniz gerekebilir. Ayrıca hak sahipleri olarak çocukları (ve sivil toplumun diğer öğelerini) da haklarını talep etmeleri için güçlendirmeniz ve bu konudaki kapasitelerini arttırmanız gerekebilir. Aşağıdaki şema bu ilişkiyi açıklamaktadır. Yükümlülük sahibi ve hak sahibi ilişkisi Hesap verebilirlik Yükümlülük sahipleri Haklara saygı göstermeleri, korumaları ve gerçekleştirmeleri sağlanmış Katılım İnsan hakları Evrenseldir (ayrımcılık gözetmeme) Geri alınamaz (verilemez/alınamaz) Bölünmez Birbirleriyle bağlantılıdır (birinin kaybı hepsini etkiler) Yükümlülük sahipleri Hak sahiplerine karşı sorumluluklarını yerine getirir haklarını talep eder Hak sahipleri Yükümlülük sahiplerine hesap sorabilme gücü verilmiş Hak sahipleri Yükümlülük sahiplerinden 9

20 ÇOCUKLAR İÇİN DOĞRU OLANI YAPMAK Yükümlülük sahibi kimdir? Yükümlülük sahipleri BMÇHS ve diğer uluslar arası insan hakları sözleşmelerinde yükümlülükler atfedilenlerdir. Devlet en temel yükümlülük sahibidir. İnsan haklarına saygı göstermek, onları korumak ve gerçekleştirme yükümlülüğü bulunmaktadır. Sorumluluklarından bazılarını başkalarına devredebilir (örneğin özel şirketler ya da sivil toplum grupları).uluslar arası topluluğun da devletin çocuk haklarını gerçekleştirme sorumluluklarını yerine getirmesine destek olma yükümlülüğü vardır. Ebeveynler ve çocukların bakımını üstlenen diğer kişiler de, çocuklara yönelik belirli sorumlulukları olan yükümlülük sahipleridir. Bunlar ikincil yükümlülük sahipleri olarak tanımlanabilirler. İçinde bulunulan toplum ve kültürün ahlak kodlarına bağlı olarak diğer birey ve grupların da çocuklara karşı bazı sorumlulukları olabilir. Bunlar genellikle yasal değil ahlaki yükümlülüklerdir. Devletin sorumlulukları ile ilgili biraz daha ayrıntıya girilirse: Ana yükümlülük sahibi olarak devletin çocuk haklarına saygı gösterme, onları koruma ve gerçekleştirme yükümlülüğü bulunmaktadır. Saygı-Devletler hakların kullanılışına doğrudan ya da dolaylı olarak engel olamamalıdır. Koruma-Devletler üçüncü şahısların hakların kullanılışına engel olmasına karşı önlemler almalıdır. Gerçekleştirme (kolaylaştırma)-devletler hakların tam olarak gerçekleşmesi yönünde yasal, yönetsel, bütçesel, yargısal, geliştirici ve diğer uygun önlemleri almalıdır. Gerçekleştirme (sunum)- Devletler hakların gerçekleştirilmesi için destek ya da hizmetleri doğrudan sunmalıdır. Hak sahibi haklarını talep edebilir ve yükümlülük sahiplerine yükümlülüklerini yerine getirme konusunda hesap sorabilir kılınmalıdır. Bir çocuğun bunu doğrudan yapabilirliği onun gelişen yeteneklerine göre zamanla değişecektir. Hak sahiplerinin de diğerlerinin haklarına saygı gösterme yükümlülüğü bulunur. BMÇHS nin 4 genel ilkesi Yükümlülük sahibi- hak sahibi ilişkisinin çocuklar için etkili bir biçimde çalışması için BMÇHS nin 4 genel ilkesinin yerine getirildiği bir haklar iklimi ne ihtiyaç vardır. Bunlar; hayatta kalma ve gelişme, ayrımcılık gözetmeme, çocukların katılımı ve seslerinin duyulması hakkı ve çocuğun yüksek yararıdır. Bunlar çocukların durumunu ve gelişen yeteneklerini göz önünde bulundururken insan hakları ilkelerine dayalıdırlar. Daha kapsamlı bir 10

21 2 ÇOCUK HAKLARI PROGRAMLAMASI açıklama Çocuk Hakları Programlaması: Programlamaya Hak Temelli Yaklaşım Nasıl Uygulanır (Çocukları Kurtarın, ikinci baskı, 2005) el kitabında bulunabilir. Bu rehber ilkelerin nasıl uygulanacağını tarif etmektedir. BMÇHS nin 4 genel ilkesi En yüksek yararlar Hayatta kalma ve gelişme Katılım Ayrım gözetmeme Hayatta kalma ve gelişme Çocukların hayatta kalışı çoğunlukla doğrudan çocuğun yaşam hakkı ile ilgili iken, çocuğun gelişim hakkı ( BMÇHS nde tarif edildiği gibi) fiziksel, psikolojik, duygusal, toplumsal ve ruhsal gelişmeyi içine alacak şekilde en geniş anlamıyla yorumlanmalıdır. Ana yükümlülük sahibi olarak devletin çocukların mümkün olan en yüksek düzeyde hayatta kalma ve gelişmelerini sağlamak sorumluluğu bulunmaktadır. Devletin sorumluluklarını yerine getiremediği (ya da bazen gönülsüz olduğu) yerlerde uluslar arası bağışçılar, STK lar, sivil toplum örgütleri ve özel sektör mali, teknik ya da lojistik destek sunabilir ve tamamlayıcı olabilir. Çocukların hayatta kalma ve gelişme haklarının uygulamada gerçekleştirilmesi için: çocukluk ve çocukların gelişen yetenekleri konusunda bir farkındalık ve anlayışa ihtiyacınız vardır. Birlikte çalıştığınız çocuklara, devlete ve ortaklara uygun bilgi ve eğitimi de sunmalısınız. 11

22 ÇOCUKLAR İÇİN DOĞRU OLANI YAPMAK Devletin çocukların hayatta kalma ve gelişimlerine öncelik verme kapasitesinin; mali kaynaklar, ayrılan bütçe ve mali yarım mekanizmaları, politika ve yasalar, teknik kapasite, örgütsel kapasite gibi, analizine ihtiyacınız vardır. Çocukların hayatta kalma ve gelişme haklarına katkıda bulunan diğer grupların (sivil toplum, uluslar arası örgütler, özel sektör vb.) kapasitelerini de analiz etmelisiniz. Bu analize dayalı ve tüm ilgili paydaşların bakış açılarını sürece dahil eden programlar planlama yapmanız gerekir. Bir taraftan diğer ortaklarla çalışırken diğer taraftan devletin yükümlülüklerini yerine getirme kapasitesini güçlendirecek uygulamalar yapmanız gerekir. Çocukların hayatındaki doğrudan değişimler ile kapasite, politika, mevzuat ve tavırlardaki değişimi ölçen net göstergeler kullanarak izleme ve değerlendirme yapmanız gerekir. Ayrım gözetmeme BMÇHS üç temel alanda ayrımcılığın ortadan kaldırılmasına yoğunlaşmıştır: birey olarak çocuklara karşı, bazı çocuk gruplarına karşı ve tüm nüfus grubuna karşı. Ayrımcılıkla karşı mücadele sadece yukarıdan aşağıya stratejiler dayatmak değildir. Bunu yerine, programcılarınız güç ilişkileri ve ayrımcılık durumun ve bunların beraber çalıştığınız çocuklar üzerine etkilerini incelemelidir. Bu uygulamaya şöyle yansır: Örgütünüz ayrımcılık gözetmeme ve çeşitlilik bilincini teşvik etmelidir. Beraber çalıştığınız çocuklara, devletlere ve ortaklara bu konuda uygun bilgi ve eğitim sunabilirsiniz. 3. Bölüm de tanımlanan çocuk hakları durum analizine (ÇHDA); ayrımcılık gözetmeme/çeşitlilik analizini bir bölüm olarak eklemelisiniz. - Hangi çocuk grupları ayrımcılıkla karşı karşıya (verinin ayrıştırılmış olmasını sağlayın) - Toplumsal kimliğin farklı yönlerine dayalı çok biçimli ayrımcılık, örneğin bir etnik azınlık grubundan engelli bir kız çocuğu - Diğer yerel, ulusal ve uluslar arası grupların ayrımcılıkla mücadele için yaptıkları çalışmaların incelenmesi Ayrımcılık gözetmeme analizini yansıtan ve ayrımcılığın nasıl ele alınacağını açıkça gösteren hedef ve savunuculuk amaçları planlamalısınız. 12

23 2 ÇOCUK HAKLARI PROGRAMLAMASI Programınızı ayrımcılığa maruz çocuklarla ilgilenecek, onları güçlendirecek ve etkileyecek, ayrımcılık konularında içsel ve kamusal farkındalık yaratacak ve hassas çocukların değer ve becerilerini onları toplumsal birer aktör olarak görerek başkalarına gösterir şekilde uygulamalısınız. İzleme ve değerlendirme: ayrımcılıkta azalma ve tavırlardaki değişiklikleri ölçmek için net göstergeler kullanın. Farklı gruplar üzerindeki istenene ve istenmeyen etkileri de el almalı ve farklı paydaşların görüşlerini de almalısınız. Çocuk katılımı ve duyulma hakkı BMÇHS nde öngörüldüğü şekliyle katılım, çocukların ve gençlerin görüşlerini ifade etme, karar verme süreçlerini etkileme ve hayatlarını etkileyen alanlarda değişim yaratma fırsatına sahip olmaları ile ilgilidir. Çocuk katılımı, en marjinal olanlar ve farklı yaş ve yeteneklere sahip çocuklar dahil edilerek, çocukların bilgili ve gönüllü olarak kendilerin ilgilendiren her konuya dahil olmalarıdır. Bu uygulamaya şöyle yansır: Çocukların gelişen yetenekleri ve kendi adlarına hareket etme becerileri üzerine bir farkındalık ve anlayışa ihtiyacınız vardır. ( Örneğin, farklı yaşlardaki çocukları dahil etmenin kavrama düzeylerine ve katılım becerilerine göre değişen yolları vardır. Bu bölümün sonundaki başvuru kaynaklarına bakınız) Çocukların kendilerini ifade etmeleri ya da seslerinin duyulmasının önündeki engelleri belirlemek için program çevresini analiz etmeniz gerekir. Planlama: çocukların görüşlerinin program tasarımını etkilemesi için mekan ve fırsat yaratmalısınız. Uygulama: Çocukların seslerinin aile ve topluluk içinde ve ötesinde duyulması için mekan ve fırsat yaratmalı, çocukların kendilerine güvenlerini, hakları konusundaki bilgilerini ve kendilerini koruma becerilerini geliştirmeli, çocuklara önemli yaşam becerileri öğrenmeleri ve geliştirmeleri için fırsat vermeli, çocukları sivil toplumun üyeleri ve etkin ve sorumlu vatandaşlar olarak güçlendirmelisiniz. İzleme ve değerlendirme: çocukların katılım düzeyi ve görüşlerinin karar verme süreçlerinde dikkate alınması için mekan ve mekanizmaların yaratılmasını ölçmek için net göstergeler kullanın. Geri besleme yolu ile çocuklara karşı hesap verebilir olmanız gerekir. 13