Yayın No : 2495 İşletme-Ekonomi Dizisi : Baskı Ağustos 2011 İSTANBUL ISBN

Transkript

1 İŞLETME Prof. Dr. Zeyyat SABUNCUOĞLU Prof. Dr. Tuncer TOKOL Uludağ Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Öğretim Üyeleri Bursa-2011

2 Yayın No : 2495 İşletme-Ekonomi Dizisi : Baskı Ağustos 2011 İSTANBUL ISBN Copyright Bu kitabın bu basısı için Türkiye deki yayın hakları BETA Basım Yayım Dağıtım A.Ş. ye aittir. Her hakkı saklıdır. Hiçbir bölümü ve paragrafı kısmen veya tamamen ya da özet halinde, fotokopi, faksimile veya başka herhangi bir şekilde çoğaltılamaz, dağıtılamaz. Normal ölçüyü aşan iktibaslar yapılamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi : B e t a B a s ı m A.Ş. Baskı - Cilt : Yazın Basın Yayın Matbaacılık Trz.Tic.Ltd.Şti. (Sertifika No: 12028) Çiftehavuzlar Cd. Maltepe Mh. Prestij İş Merkezi No: 27/806 K:9 Zeytinburnu/İSTANBUL Kapak Tasarım : Nur Baylav Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. Narlıbahçe Sok. Damga Binası No: 11 Cağaloğlu - İSTANBUL Tel : (0-212) Fax: (0-212)

3 ÖNSÖZ Bu kitap, başta İktisadi ve İdari Bilimler Fakülteleri olmak üzere Meslek Yüksek Okulu İşletme Bölümü öğrencilerine ve ayrıca işletmecilik konularına ilgi duyan herkese temel bilgiler sunmayı amaçlar. Kitap iki kısımdan oluşmuştur. Altı bölümden oluşan birinci kısımda; işletmecilikte kullanılan temel kavramlar, izlenen amaç ve ilkeler, çevreyle ilişkiler, işletme etiği, işletmenin sınıflandırılması, sistem olarak analizi, performans göstergeleri, işletmenin kuruluş çalışmaları ve son olarak işletmelerde büyüme modelleri ve kapasite türleri ayrı ayrı incelenmiştir. Kitabın ikinci kısmında ise, işletmecilik bilgilerini daha iyi analiz edebilmek için işlevsel bir yaklaşım izlenmiş ve başta yönetim, organizasyon olmak üzere sırasıyla finansman, üretim, pazarlama, insan kaynakları gibi temel işlevlere yer verilmiş, daha sonra araştırma-geliştirme, halkla ilişkiler ve muhasebe gibi yardımcı işlevler ele alınarak ayrıntılı biçimde işlenmiştir. Bu kitabın yazarları, uzun yıllar süren araştırma, bilgi tarama ve kişisel birikimlerini ortaya koyarak işletmeciliğe gönül veren tüm öğrencilere ve konuya ilgi duyanlara yararlı bilgiler sunmaya çalışmışlardır. Yerli ve yabancı zengin bir kaynakçaya sahip olan bu kitabın kaleme alınmasında çok titiz çalışmalar yürütülmesine karşın okuyuculardan gelecek her türlü eleştirilerden sadece memnuniyet duyulacaktır. Son olarak bu yapıtın yazarları, kitabın oluşumunda emeği geçen ve desteklerini esirgemeyen başta öğretim elemanlarına ve kitabın özenli basımını sağlayan tüm kişi ve kuruluşlara teşekkürü bir borç bilirler. Ekim 2009 Prof. Dr. Zeyyat SABUNCUOĞLU Prof. Dr. Tuncer TOKOL

4

5 İÇİNDEKİLER KISIM I TEMEL İŞLETMECİLİK BİLGİLERİ BÖLÜM 1 İŞLETMENİN TEMEL KAVRAMLARI, DİĞER BİLİM DALLARIYLA İLİŞKİLERİ, İZLENEN AMAÇLAR VE İLKELER...3 I. TEMEL KAVRAMLAR İŞ-İŞGÖREN GİRİŞİM-GİRİŞİMCİ YÖNETİM-YÖNETİCİ TÜKETİM - TÜKETİCİ İŞLETME İşletmenin Yapısal Özellikleri İşletme-Tüketici İlişkisi İŞLETMECİLİĞİN TARİHSEL GELİŞİM SÜRECİ İŞLETMENİN GELİŞİMİNDE AŞAMALAR İlkel Aşama Tarımsal Aşama Zanaatkarlık Aşaması Lonca Aşaması Endüstriyel Devrim Aşaması İŞLETMECİLİKTE BİLİMSEL YÖNETİM SÜRECİ İŞLETME BİLİMİNİN DİĞER BİLİM DALLARIYLA İLİŞKİLERİ EKONOMİ İLE İLİŞKİLER DAVRANIŞ BİLİMLERİYLE İLİŞKİLER HUKUK İLE İLİŞKİLER MATEMATİK VE İSTATİSTİK İLE İLİŞKİLER BİLGİ SİSTEMLERİ İLE İLİŞKİLER İşletmede Bilgisayar Kullanımı Yönetim Bilgi Sistemleri İŞLETMEDE İZLENEN AMAÇLAR GELENEKSEL AMAÇLAR Kâr Toplumsal Hizmet ÇAĞDAŞ AMAÇLAR Sosyal Kâr ve Sorumluluk Büyümek ve Gelişmek... 24

6 Tüketicilere Hizmet Sunmak İŞLETMECİLİK TEMEL İLKELERİ VERİMLİLİK (PRODÜKTİVİTE) EKONOMİKLİK KARLILIK (RANTABİLİTE) ETKİNLİK TOPLAM KALİTE BÖLÜM 2 İŞLETMENİN ÇEVREYLE İLİŞKİLERİ, SORUMLULUKLARI VE İŞLETME ETİĞİ İŞLETME-ÇEVRE İLİŞKİSİNİN GENEL ANALİZİ EKONOMİK İLİŞKİ VE SORUMLULUKLAR SERMAYE SAHİPLERİNE KARŞI SORUMLULUK DİĞER İŞLETMELER VE TEDARİKÇİLERLE İLİŞKİLER TEKNOLOJİK ÇEVREYLE İLİŞKİLER KREDİ KURULUŞLARIYLA İLİŞKİLER ULUSLARARASI EKONOMİK ÇEVREYLE İLİŞKİLER SOSYAL İLİŞKİ VE SORUMLULUKLAR İŞGÖRENLERLE İLİŞKİLER TÜKETİCİNİN KORUNMASI ÇEVRE KORUNMASI EĞİTSEL ÇEVRE İLE İLİŞKİLER KAMUSAL İLİŞKİ VE SORUMLULUKLAR İŞLETME VE ETİK MÜŞTERİ İLİŞKİLERİ VE ETİK TEDARİKÇİLERLE İLİŞKİLER VE ETİK RAKİPLERLE İLİŞKİLER VE ETİK İŞVEREN-ÇALIŞAN İLİŞKİLERİNDE ETİK YATIRIMCILAR VE ETİK ÇEVRE VE ETİK İŞ ETİĞİNİN GLOBAL BOYUTU BÖLÜM 3 İŞLETMELERİN SINIFLANDIRILMASI BÜYÜKLÜĞÜNE GÖRE İŞLETMELER KÜÇÜK VE ORTA ÖLÇEKLİ İŞLETMELER KOBİ lerin Üstünlükleri KOBİ lerin Başarısızlık Nedenleri ÇOKULUSLU İŞLETMELER Çokuluslu İşletmelerin Kuruluş Nedenleri Çokuluslu İşletmelerin Yönetsel Sınıflandırılması Çokuluslu İşletmelerin Yatırım Şekilleri İŞKOLUNA GÖRE İŞLETMELER ENDÜSTRİ İŞLETMELERİ TİCARET İŞLETMELERİ HİZMET İŞLETMELERİ... 69

7 3. ÜRETİLEN MAL CİNSİNE GÖRE İŞLETMELER TÜKETİM MALI ÜRETEN İŞLETMELER Dayanıklı Tüketim Malı Dayanıksız Tüketim Malı ENDÜSTRİ MALI ÜRETEN İŞLETMELER MÜLKİYETE GÖRE İŞLETMELER ÖZEL İŞLETMELER KAMU İŞLETMELERİ Döner Sermayeli İşletmeler Katma Bütçeli İşletmeler Yerel Yönetim işletmeleri Kamu İktisadi Teşebbüsleri (KİT ler) KİT lerin Özelleştirilmesi KARMA İŞLETMELER YASAL YAPILARINA GÖRE İŞLETMELER KİŞİ İŞLETMELERİ Tek Kişi İşletmesi Adi Şirket Kollektif Şirket Adi Komandit Şirket SERMAYE ŞİRKETLERİ Anonim Şirket Limited Şirket Sermayesi Paylara Bölünmüş Komandit Şirket KOOPERATİF İŞLETMELER BÖLÜM 4 BİR SİSTEM OLARAK İŞLETMELERDE FONKSİYONEL ANALİZ VE PERFORMANS GÖSTERGELERİ SİSTEM YAKLAŞIMI İÇİNDE İŞLETMENİN YAPISAL ANALİZİ İŞLETME GİRDİLERİ İŞLETME ÇIKTILARI İŞLETMENİN FONKSİYONEL ANALİZİ TEMEL İŞLEVLER Finansman İşlevi Üretim İşlevi Pazarlama İşlevi İnsan Kaynakları İşlevi Yönetim İşlevi Organizasyon İşlevi YARDIMCI İŞLEVLER Muhasebe İşlevi Araştırma-Geliştirme İşlevi Halkla İlişkiler İşlevi İŞLETMEDE PERFORMANS GÖSTERGELERİ FİNANSAL PERFORMANS GÖSTERGELERİ MAL VE HİZMET KALİTESİ GÖSTERGELERİ

8 3.3. MÜŞTERİ MEMNUNİYETİ GÖSTERGELERİ ÇALIŞAN MEMNUNİYET GÖSTERGESİ TEDARİKÇİ PERFORMANS GÖSTERGESİ BİLGİ SİSTEMLERİ PERFORMANS GÖSTERGESİ BÖLÜM 5 İŞLETMENİN KURULUŞ ÇALIŞMALARI FİZİBİLİTE ETÜDÜ EKONOMİK ARAŞTIRMA TEKNİK ARAŞTIRMA FİNANSAL ARAŞTIRMA Yatırım Tutarının Hesaplanması Kâra Geçiş Analizi Pro-forma Gelir Gider Tablosu Fon Kaynaklarının Saptanması Değerlendirme ve Yatırım Kararı YASAL ARAŞTIRMA Yasal Model Seçiminde Rol Oynayan Etkenler Yasal İşlemler ve İzinler ÖRGÜTSEL ARAŞTIRMA KURULUŞ YERİ SEÇİMİNDE ROL OYNAYAN ETKENLER EKONOMİK ETKENLER Hammadde Pazar İnsangücü Ulaşım Olanakları DOĞAL ETKENLER Enerji ve Yakıt Su ve İklim SOSYO-PSİKOLOJİK ETKENLER KAMUSAL ETKENLER HİZMET İŞLETMELERİNDE KURULUŞ YERİ SEÇİMİ TOPTANCI İŞLETMELERİN KURULUŞ YERİ PERAKENDECİ İŞLETMELERİN KURULUŞ YERİ SERVİS VE BÜROLARIN KURULUŞ YERİ KONUMLUK YERİ VE ORGANİZE SANAYİ BÖLGELERİ KONUMLUK YERİ ORGANİZE SANAYİ BÖLGELERİ SANAYİ SİTELERİ BÖLÜM 6 İŞLETMELERDE BÜYÜME MODELLERİ VE KAPASİTE TÜRLERİ BÜYÜMENİN ÖNEMİ VE YARARLARI BÜYÜKLÜK ÖLÇÜTLERİ NİCELİKSEL BÜYÜKLÜK ÖLÇÜTLERİ NİTELİKSEL BÜYÜKLÜK ÖLÇÜTLERİ

9 Yönetsel Yapı Hukuksal Yapı Pazar Yapısı İÇ BÜYÜME EKONOMİK BÜYÜME FİZİKSEL BÜYÜME SOSYAL BÜYÜME ÖRGÜTSEL BÜYÜME DIŞ BÜYÜME CENTİLMENLİK ANLAŞMASI KONSORSİYUM KARTELLER Fiyat Karteli Satış Karteli Kontenjan Karteli Bölge Karteli Uluslararası Karteller KONSERN AKTİFLERİN SATIŞI YOLUYLA BİRLEŞME TRÖST HOLDİNG TAM BİRLEŞME (Merger) VE SATIN ALMA (Acquisition) ORTAK GİRİŞİM (Joint Venture) BÜYÜME YÖNLERİ YATAY BÜYÜME DİKEY BÜYÜME YIĞIŞIM BÜYÜME KAPASİTE PLANLANAN KAPASİTE GERÇEK KAPASİTE KULLANILAN KAPASİTE BOŞ KAPASİTE OPTİMAL KAPASİTE KISIM II FONKSİYONEL ANALİZ BÖLÜM 7 YÖNETİM VE ORGANİZASYON İŞLEVİ YÖNETİM KAVRAMI YÖNETİMİN TANIMI VE ÖNEMİ YÖNETİCİLİK VE LİDERLİK GELENEKSEL (Klasik) YÖNETİM YAKLAŞIMI BİLİMSEL YÖNETİM HAREKETİ Bilimsel Yaklaşımın Temel İlkeleri

10 2.2. BÜROKRASİ YAKLAŞIMI YENİ GELENEKSEL (Neo-Klasik)YÖNETİM YAKLAŞIMI HAWTHORNE ARAŞTIRMALARI DOĞAL ÖRGÜTLER VE DOĞAL LİDER X ve Y KURAMLARI ÇAĞDAŞ YÖNETİM YAKLAŞIMLARI SİSTEM YAKLAŞIMI DURUMSALLIK YAKLAŞIMI TOPLAM KALİTE YÖNETİMİ TKY de PUKÖ Döngüsü Toplam Kalite Yönetiminin İlkeleri KIYASLAMA (Benchmarkıng) Kıyaslama Türleri YÖNETSEL İŞLEVLER PLANLAMA İŞLEVİ Planlamada Misyon ve Vizyon Planlamanın Başlıca Evreleri Plan Çeşitleri Planlamanın Yararları Planlamanın Sakıncaları ÖRGÜTLEME İŞLEVİ İşlerin Belirlenmesi Kişilerin Belirlenmesi İlişkilerin Belirlenmesi YÜRÜTME İŞLEVİ Yürütme İşlevinin Evreleri Buyruk Türleri İyi Bir Buyrukta Bulunması Gereken Nitelikler DENETİM İŞLEVİ Denetim İşlevinin Aşamaları Etkili Denetimin Temel Koşulları Denetim Biçimleri ve Araçları EŞGÜDÜM İŞLEVİ Eşgüdümün Başarı Koşulları Eşgüdüm Organları ve Araçları EĞİTİM İŞLEVİ Eğitimden Beklenen Yararlar Yönetici Eğitim Yöntemleri ORGANİZASYON KAVRAMI ORGANİK YAPILANMA YETKİ DEVRİ ORGANİZASYON İÇİNDE BÖLÜMLERE AYIRMA İşlevlere Göre Bölümlere Ayırma Ürün Cinsine Göre Bölümlendirme Bölgelere Göre Bölümlendirme Müşterilere Göre Bölümlendirme...200

11 Kullanılan Teknolojiye Göre Bölümlere Ayırma Zaman Temeline Göre Bölümlendirme ÖRGÜTSEL YAPI MODELLERİ Dikey Örgüt Modeli Dikey Kurmay Örgüt Modeli Fonksiyonel Örgüt Modeli Dikey Fonksiyonel Örgüt Modeli Matriks Örgüt Modeli YENİDEN YAPILANMA (Reorganizasyon) YENİ ORGANİZASYON YAKLAŞIMLARI Yalın Organizasyon Öğrenen Organizasyonlar Şebeke Organizasyonlar BÖLÜM 8 FİNANS İŞLEVİ FİNANS KAVRAMI FİNANSAL ANALİZ LİKİDİTE ORANLARI MALİ YAPI ORANLARI FAALİYET ORANLARI KÂRLILIK ORANLARI FİNANSAL PLANLAMA VE DENETİM FİNANS KAYNAKLARI ÖZ KAYNAKLARDAN FİNANS YABANCI KAYNAKLARDAN FİNANS Kısa Vadeli Yabancı Kaynakla Finans Ticari Kredi Kısa Vadeli Banka Kredileri Avans Finansman Bonosu Faktoring Orta Vadeli Yabancı Kaynakla Finans Orta Vadeli Banka Kredileri Forfaiting Finansal Kiralama Uzun Vadeli Yabancı Kaynakla Finans OTOFİNANSMAN Açık Oto Finansman Gizli Oto Finansman FİNANSAL KALDIRAÇ FONLARIN YATIRIMI DÖNER VARLIKLARA YATIRIM Nakitlere Yatırım Alacaklara Yatırım Stoklara Yatırım SABİT (DURAN) VARLIKLARA YATIRIM

12 7. FİNANSAL PİYASALAR PARA PİYASASI SERMAYE PİYASASI SERMAYE PİYASASI ARAÇLARI Hisse Senedi Tahvil Diğer Menkul Kıymetler SERMAYE PİYASASI KURUMLARI Aracı Kuruluşlar Menkul Kıymet Yatırım Ortaklıkları Menkul Kıymet Yatırım Fonları Diğer Sermaye Piyasası Kurumları BÖLÜM 9 ÜRETİM İŞLEVİ ÜRETİM VE ÜRETİM YÖNETİMİ KAVRAMLARI ÜRETİMİN DİĞER İŞLETME İŞLEVLERİYLE İLİŞKİSİ ÜRETİMİN TEMEL ÖZELLİKLERİ ÜRETİM TÜRLERİ BELİRLİ BİR SÜREDE ÜRETİLEN MİKTARA GÖRE ÜRETİM TÜRLERİ ÜRETİMDE İZLENEN YOLA GÖRE ÜRETİM TÜRLERİ ÜRETİM YÖNETİMİ SİSTEMİNİN ALT SİSTEMLERİ ÜRETİM PLANLAMASI ÜRÜN TASARIMI FABRİKA İÇİ YERLEŞİM DÜZENİ İŞ TASARIMI ÜRETİM KONTROLÜ STOK KONTROLÜ BAKIM HAREKET VE ZAMAN ETÜDLERİ KALİTE KONTROL İstatistiksel Kalite Kontrol Toplam Kalite Kontrol Kalite Kontrol Çemberleri BÖLÜM 10 PAZARLAMA İŞLEVİ PAZARLAMA KAVRAMI TÜKETİCİ ODAKLI PAZARLAMA ANLAYIŞI PAZARLAMANIN İŞLETMELER VE TOPLUM AÇISINDAN ÖNEMİ PAZARLAMAYI ETKİLEYEN ÇEVRESEL ETKENLER PAZARLAMANIN GELENEKSEL İŞLEVLERİ PAZARLAMANIN YÖNETSEL İŞLEVLERİ Mamul Planlama ve Geliştirme Dağıtım Fiyatlama Satış Çabaları (Tutundurma)

13 7. PAZARLAMA ARAŞTIRMASI ULUSLARARASI PAZARLAMA BÖLÜM 11 İNSAN KAYNAKLARI İŞLEVİ İNSAN KAYNAKLARI İŞLEVİNİN TANIMI VE AMAÇLARI İNSAN KAYNAKLARI BÖLÜMÜNÜN ÖRGÜTSEL NİTELİĞİ İNSAN KAYNAKLARI PLANLAMASI İŞGÖREN SEÇİMİ İŞGÖREN SAĞLAMA KAYNAKLARI İç Kaynaklar Dış Kaynaklar İŞGÖREN SEÇİM SÜRECİ İŞGÖREN EĞİTİMİ EĞİTİMİN PLANLANMASI İŞGÖREN EĞİTİMİNDE UYGULANAN YÖNTEMLER İş Dışı Eğitim Yöntemleri İşbaşı Eğitim Yöntemleri Teknolojik Destekli Eğitim PERFORMANS DEĞERLEMESİ PERFORMANS DEĞERLEME YÖNTEMLERİ Karşılaştırma ve Sıralama Yöntemi Yetkinliğe Dayalı Dereceleme Yöntemi Takıma Dayalı Değerleme Yöntemi Kritik Olay Yöntemi KARİYER PLANLAMASI KARİYER PLANLAMASININ AMAÇLARI BİREYSEL KARİYER PLANLAMASI ORGANİZASYONEL KARİYER PLANLAMASI İŞ DEĞERLEMESİ İŞ DEĞRELEMESİNDE İZLENMESİ GEREKEN AŞAMALAR İŞ ANALİZİ VE İŞ TANIMI İŞ DEĞERLEMESİNDE KULLANILAN YÖNTEMLER Sıralama Yöntemi Sınıflama Yöntemi Puanlama Yöntemi ÜCRETLEME ÜCRET SİSTEMLERİ Zamana Göre Ücret Sistemi Performansa Dayalı Ücret Sistemi Primli Ücret Sistemleri BÖLÜM 12 ARAŞTIRMA VE GELİŞTİRME İŞLEVİ ARAŞTIRMA VE GELİŞTİRME (Ar-Ge) KAVRAMI ARAŞTIRMA- GELİŞTİRME TÜRLERİ TEMEL ARAŞTIRMA

14 2.2. UYGULAMALI ARAŞTIRMA GELİŞTİRME AR-GE NİN NEDENLERİ VE İZLENEN STRATEJİLER AR- GE ÇALIŞMALARININ ÖRGÜTLENMESİ AR- GE DE ETKİNLİK VE VERİMLİLİĞİN ARTTIRILMASI BÖLÜM 13 HALKLA İLİŞKİLER İŞLEVİ HALKLA İLİŞKİLERİN TANIMI HALKLA İLİŞKİLERİN ÖZELLİKLERİ HALKLA İLİŞKİLERİN AMAÇLARI HALKLA İLİŞKİLER VE İLETİŞİM İLETİŞİM ARAÇLARI İNSAN İLİŞKİLERİ VE HALKLA İLİŞKİLER HALKLA İLİŞKİLER VE REKLAMCILIK HALKLA İLİŞKİLERDE HEDEF KİTLE İÇ HALKLA İLİŞKİLERDE HEDEF KİTLE DIŞ HALKLA İLİŞKİLERDE HEDEF KİTLE HALKLA İLİŞKİLERİN PLANLAMA VE UYGULAMASI HALKLA İLİŞKİLERİN ÖRGÜTLENMESİ GENEL ÖRGÜT ŞEMASI İÇİNDE HALKLA İLİŞKİLERİN YERİ HALKLA İLİŞKİLER BÖLÜMÜNÜN KENDİ İÇİNDE ÖRGÜTLENMESİ BÖLÜM 14 MUHASEBE İŞLEVİ MUHASEBE İŞLEVİNİN ÖNEMİ VE AMAÇLARI ŞİRKETLER MUHASEBESİ MALİYET MUHASEBESİ YÖNETİM MUHASEBESİ ENFLASYON MUHASEBESİ YARARLANILAN KAYNAKLAR DİĞER KAYNAKLAR