SİVRİCE-MADEN YÖRESİNİN MEVZİİ COĞRAFYASI

Transkript

1 I T. C. FIRAT ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ COĞRAFYA ANABİLİM DALI SİVRİCE-MADEN YÖRESİNİN MEVZİİ COĞRAFYASI (DOKTORA TEZİ) Tez Yöneticisi: Prof.Dr. H. Hilmi KARABORAN Hazırlayan: Ali YİĞİT ELAZIĞ

2 II ÖNSÖZ Coğrafya doğal olayları, insanı etkilediği için inceler, bu nedenle coğrafyanın temel taşı insandır. Coğrafyacının amacı da insanın doğal ve kültürel çevresini iyi bir şekilde tanıyarak, ondan en akılcı bir biçimde yararlanmasına yardımcı olmaktır. Ülkelerin kalkınması sadece zengin doğal kaynakların varlığına bağlı değil, bu kaynakların en verimli bir biçimde ve çevreye en az zarar verecek bir biçimde kullanmasına bağlıdır. Bunun için yer üstü ve yeraltı kaynaklarının kullanımını iyi bir planlamaya tabi tutması gerekir. Ancak iyi bir planını hazırlanabilmesi için planlanacak yörenin çok iyi bir şekilde etüt edilmesi gerekir. Doğal kaynakların planlanmasında doğal ve kültürel çevre arasındaki ilişkilerin incelenmesini amaç edinmiş olan coğrafya biliminin çok iyi bilinmesine ve daha da önemlisi uygulama sahasına uyarlanması ile mümkündür. Sivrice-Maden çevresini konu alan araştırmamızı çevre insanına yararlı olabilmek gayret ve azmi içinde hazırlamaya çalıştık. Ancak çalışmamızın eksiksiz ve mükemmel olduğunu söylemem mümkün değildir. Nitekim, bazı olumsuzluklar ve bir takım imkansızlıklar nedeniyle arzuladığımız boyutta bir tez çalışması gerçekleştiremedik. Bu yönden bir takım eksikliklerimizin ve hatalarımızın olacağını peşinen kabulleniyoruz. Bana böyle bir çalışmada yol gösteren ve tezimin yöneticiliğini üstlenen hocam Prof.Dr. H.Hilmi KARABORAN a teşekkür ederim. Ayrıca defalarca arazı çalışmalarıma katılan ve bilhassa Fiziki Coğrafya bölümünün kontrollerini yaparak yol gösteren, karşılaştığım problemlerin çözülmesinde çok emeği geçen hocam Doç.Dr. Saadettin TONBUL'a da ayrıca teşekkürlerimi sunarım. Birer mesai arkadaşı olmaktan çok öteye, her türlü sıkıntıyı benimle paylaşan, vefakâr arkadaşlarım; S. Haylı, E. Karakaş, C. İkiel, M.A. Özdemir ve H. Günek'e de buradan ayrı ayrı teşekkürlerimi sunarım. Çalışmalarım sırasında isimlerini burada saymakla bitiremeyeceğim kadar çok kişi ve kuruluşlardan faydalandım, bana ilgi ve yardımlarını esirgemeyen herkese teşekkürlerimi sunmayı bir borç bilirim. Ali YİĞİT Haziran 1994 ELAZIĞ

3 III İÇİNDEKİLER Önsöz...I İÇİNDEKİLER...II Haritaların Listesi... VII Tabloların Listesi... VIII Şekillerin Listesi...IX GİRİŞ... 1 Araştırma Alanının Yeri, Sınırları ve Özellikleri... 1 Araştırmanın Amacı ve Yöntemi... 5 BİRİNCİ BÖLÜM (FİZİKİ COĞRAFYA) 1. YERYÜZÜ ŞEKİLLERİ DAĞLIK ALANLAR Çelemlik-Mastar Dağları Hazar ve Yaylım Dağları Maden Dağları HAVZALAR Hazar Gölü Çöküntü Hendeği Behrimaz ve Çitli Havzaları VADİLER ve BOĞAZLAR Vadiler Boğazlar BİRİKİNTİ KONİ VE YELPAZELERİ İLE DELTALAR Birikinti Yelpazeleri Birikinti Konileri Deltalar İKLİM SICAKLIK Yıllık Ortalama Sıcaklık Termik Rejimi Ortalama ve Mutlak Ekstremler Donlu Günler ATMOSFER BASINCI ve RÜZGÂRLAR Atmosfer Basıncı Rüzgârlar... 27

4 2.3. YAĞIŞ Yıllık Ortalama Yağış Dağılışı Yağış Rejimi Kar Yağışı Yağış Etkinliği HİDROĞRAFYA YERALTI SUYU ve KAYNAKLAR AKARSULAR Kavak (Behrimaz) Çayı Kışlakçı Deresi Maden Çayı (Batı Dicle) Kürksuyu Zıkkım Deresi Sevsak Deresi HAZAR GÖLÜ (Gölcük) TOPRAK ÖRTÜSÜ Kırmızı Kahverengi Topraklar Kahverengi Orman Toprakları Kolüvyal Topraklar Alüvyal Topraklar Litosolik Topraklar DOĞAL BİTKİ ÖRTÜSÜ IV İKİNCİ BÖLÜM (BEŞERİ COĞRAFYA) 6. NÜFUS Genel Bakış NÜFUSUN GELİŞİMİ Kırsal Kesimde Nüfusun Gelişimi Maden'de Nüfusun Gelişimi Sivrice'de Nüfusun Gelişimi NÜFUS HAREKETLERİ Göçler NÜFUSUN DAĞILIŞI ve YOĞUNLUĞU NÜFUSUN ÖZELLİKLERİ Nüfusun Cinsiyet ve Yaş Durumu Nüfusun İktisadi Faaliyet Kollarına Dağılımı Nüfusun Kültürel Özellikleri... 90

5 7. YERLEŞME Genel Bakış YERLEŞMELERİN TARİHİ GELİŞİMİ YERLEŞME TİPLERİ KIR YERLEŞMELERİ Geçici Kır Yerleşmeleri Komlar Yaylalar Yazı Evleri Devamlı Kır Yerleşmeleri Mezraalar Köyler ve Mahalleler Yerleşme Şekillerine Göre Köyler Yükselti Basamaklarına Göre Köyler Ekonomik Faaliyet Türlerine Göre Köyler Nüfus Büyüklüğüne Göre Köyler Yer Adlarına Göre Köyler ŞEHİR YERLEŞMELERİ (MADEN ve SİVRİCE) Maden ve Sivrice'nin Kuruluş ve Gelişmesi Maden ve Sivrice'nin Fonksiyonları Maden ve Sivrice'nin İdari Fonksiyonları Maden ve Sivrice'nin Kültürel Fonksiyonu Maden ve Sivrice'nin Sosyal Fonksiyonu Maden ve Sivrice'nin Ekonomik Fonksiyonları Maden ve Sivrice'nin Tarım Fonksiyonu Maden ve Sivrice'nin Endüstri Fonksiyonu Maden ve Sivrice'nin Ticari Fonksiyonu Merkezi Yer Olarak Maden ve Sivrice Maden'in Fizyonomik ve Fonksiyonel Olarak... Bölünmesi ve Şehir İçi Farklı Kullanılış Alanları Sivrice'nin Fizyonomik ve Fonksiyonel Olarak... Bölünmesi ve Şehir İçi Farklı Kullanılış Alanları KONUT ve KONUT TİPLERİ Konutların İnşa Tarzı ve Kullanılan Malzemeler Fonksiyonlarına Göre Konut Tipleri Basit Konutlar Eski Tip Konutlar Yeni Tip Konutlar V

6 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM (EKONOMİK COĞRAFYA) 8. TARIM TARIMSAL FAALİYETLERDEKİ GELİŞMELER TARIMSAL İŞLETME BÜYÜKLÜKLERİ TARIM ALANLARININ DAĞILIŞI VE ÜRETİM Tarla Tarımı Tahıllar Baklagiller Sebzeler Yem Bitkileri Şeker Pancarı Diğer Ürünler Bağ-Bahçe Tarımı Bağcılık Meyvecilik TARIMDAN SAĞLANAN GELİR HAYVANCILIK Büyükbaş Hayvancılık Küçükbaş Hayvancılık Kümes Hayvancılığı Arıcılık MADENCİLİK ve ENDÜSTRİ MADENCİLİK Ergani Bakır Yataklarını Oluşumu ve Özellikleri ENDÜSTRİ MADEN DE METALURJİ ENDÜSTRİSİ Cevher Hazırlama (Flotasyon) Tesisleri Blister Bakır Üretim (İzabe) Tesisleri Sülfürik Asit Üretim Tesisleri Yardımcı Üretim Servisleri ENERJİ İŞÇİ ÜRETİM SİVRİCE'DE ENDÜSTRİ TÜGSAŞ (Türkiye Gübre Sanayi A.Ş.)Gübre Fabrikası Tuğla-Kiremit Fabrikaları ULAŞIM TİCARET TURİZM... VI

7 Hazar Gölünde Turizmin Tarihçesi Bugünkü kullanım Şekilleri Kamu Kuruluşlarının Tesisleri Günübirlik Ziyaretler Şeklindeki kullanım Çadırlı Kamp Kurma Şeklindeki Kullanım Konaklama Tesisleri Sayfiye Evleri SONUÇ ve ÖNERİLER BİBLİYOĞRAFYA EK 1 Doktora Çalışması için Arazide Uygulanacak Genel Anket Formu FOTOĞRAFLAR VII

8 HARİTALARIN LİSTESİ... Sayfa VIII Harita 1- Lokasyon Haritası Harita 2- Fiziki Harita Harita 3- Jeoloji Haritası Harita 4- Morfografya Haritası Harita 5- Toprak Haritası Harita 6- Nüfus Dağılışı Haritası (1990) Harita 7- Nüfus Yoğunluğu Haritası (1935) Harita 8- Nüfus Yoğunluğu Haritası (1960) Harita 9- Nüfus Yoğunluğu Haritası (1990) Harita 10- Elaziz Vilayeti İdari Bölümlemesi (19.yy) Harita 11- Ergani Vilayeti İdari Bölümlemesi (19.yy) Harita 12- İdari Bölünüş ve Yerleşmelerin Dağılışı Haritası Harita 13- Dicle'nin batı Kolunun Kaynakları ve Gölcük Gölü (Wünsch- 1885) Harita 14- Maden'in Yerleşim Haritası Harita 15- Sivrice'nin Yerleşim Haritası Harita 16- Etki Sahası Haritası Harita 17- Maden'de İş ve Ticaret Alanlarının Kullanılışı Harita 18- Sivrice'de İş ve Ticaret Alanlarının Kullanılışı Harita 19- Arazi Kullanılış Haritası Harita 20- Ulaşım Ağı Haritası Harita 21- Trafik Hacim Haritası

9 IX TABLOLARIN LİSTESİ... Sayfa Tablo: 1. Maden ve Sivrice'de ortalama ve ekstrem sıcaklıklar ( )...24 Tablo: 2. Araştırma alanı ve çevresindeki istasyonların donlu gün sayıları...26 Tablo: 3. Sivrice ve Maden'in ortalama ve ekstrem basınç değerleri ( )...26 Tablo: 4.Maden ve Sivrice'nin Aylık Rüzgâr Frekansları (% olarak)...28 Tablo: 5. Araştırma alanı ve çevresindeki istasyonların Aylık ortalama yağış miktarları ve %'si ( )...31 Tablo: 6. Maden ve Sivrice'de kar yağışlı ve karla örtülü gün sayıları ( )...34 Tablo: 7. Maden ve Sivrice'nin Su Bilânçosu Tablosu...36 Tablo: 8. Çayönü (Dicle Irmağı) ve Hatunköy (Behrimaz çayı) Akım rasat istasyonlarına ait ortalama akım değerlerinin aylara dağılışı...41 Tablo: 9. Hazar Gölü Suyunun Kimyasal Analizi Sonuçları...47 Tablo: 10. XVI.yy.da bazı köylerin vergi nüfusu...60 Tablo:11. Araştırma alanı içine giren köylerin nüfusları ( )...63 Tablo:12. Sayım yılları arasındaki nüfus artış oranları(% olarak)...64 Tablo: 13. Maden'de, Toplam ve Kadın-Erkek Nüfusları...66 Tablo:14. Sivrice'de nüfus miktarı ve nüfus artış oranının(%) gelişimi...68 Tablo:15.Araştırma alanımızdaki köylerin alanları ile 1935, 1960 ve 1990 yılarına ait nüfus yoğunlukları...76 Tablo:16. Kırsal kesimde Kadın-Erkek ve Toplam nüfusun gelişimi ( ) Tablo:17. Maden'in Nüfus sayımlarına göre Yaş ve Cinsiyet Durumu...84 Tablo:18. Sivrice'nin yaş guruplarına göre Kadın-Erkek Miktarı ve oranları (1990)...84 Tablo:19. Maden'de Faal Nüfusun İktisadi Faaliyet Kollarına Dağılımı...86 Tablo: 20. Sivrice'de Faal Nüfusun İktisadi Faaliyet Kollarına Dağılımı Tablo: 21. Maden ve Sivrice'de okur-yazarlık durumu Tablo: 22.Maden ve Hazar Bucağına bağlı yerleşmelerin nüfus ve yükseltileri Tablo: 23.Sivrice ve Elazığ merkez ilçeye bağlı yerleşmelerin nüfus ve yükseltileri Tablo: 24. Yükselti basamaklarına göre yerleşme sayısı ile ortalama ve toplam nüfus büyüklüğü Tablo: 25. Köylerin geçim kaynağı sıralaması Tablo: 26. Nüfus büyüklüğüne göre kır yerleşmesi sayısı (1990) Tablo: 27. Sayım yılları itibariyle nüfus büyüklüğüne göre köy sayısı Tablo: 28. Sivrice'nin sayım yıllarına göre nüfus gelişim Tablo: 29. Maden'deki Resmi Kuruluşlar Tablo: 30. İdari bakımdan Maden'e bağlı olan köylerin eski ve yeni adları ile 1990 nüfusu Tablo: 31. Sivrice'deki Resmi Kuruluşlar Tablo: 32. İdari bakımdan Sivrice'ye bağlı olan köylerin eski ve yeni adları ile 1990 nüfusu Tablo: 33. Sivrice'de bulunan Eğitim Kurumlarındaki öğrenci, öğretmen ve personel sayıları Tablo: 34. XVI.yy'da Behrimâz ve Gölcük Nahiyesinin Tarım ürünleri miktarları Tablo: 35. Ergani Sancağının Yıllık Ortalama Tarım Üretimi Tablo: 36. Araştırma alanındaki tarımsal işletme büyüklükleri...139

10 Tablo: 37. Köyler itibariyle tarımsal işletme büyüklükleri Tablo: 38. Ovalık alanlarda arazisi olan köylerde tarım ürünlerinin ekiliş oranları (1991) Tablo: 39. Pancar ekimi yapan köyler ve ekilen alan miktarı (1992) Tablo: 40. Sahada ekilen bazı tarım ürünlerinin gelir-gider durumu (1991) Tablo: 41. Araştırma sahasındaki köylerde bazı hayvanların miktarı Tablo: 42. Tüvenan Bakır Cevherinin Özellikleri Tablo: 43. Bazı yıllardaki Bakır üretim miktarları Tablo: yılları arasındaki Bakır üretim miktarları Tablo: 45. Beş yıllık periyotlara göre personel sayısı Tablo: 46. Blister bakır üretimi ( ) Tablo: 47. Asit üretimi ( ) Tablo: 48.Güneydoğu Torosları aşan yolların Trafik Hacmi (1989) Tablo: 49. Sivrice'deki Ticarethanelerin tür ve miktarları (1992) Tablo: 50. Maden'deki Ticarethanelerin tür ve miktarları (1992) Tablo: 51. Kamu kuruluşları tesislerinin kapasitesi ve kuruluş tarihleri X

11 XI ŞEKİLLERİN LİSTESİ...Sayfa Şekil: 1. Maden ve Sivrice'de ortalama ve ekstrem sıcaklıklar ( ) Şekil:2. Maden ve Sivrice'de Ortalama, En yüksek ve En düşük Basınç Değerlerinin Aylara Dağılışı ( ).. 27 Şekil: 3. Maden ve Sivrice'de Yıllık ve Bazı Aylara Göre Hâkim Rüzgâr Yönleri Şekil: 4. Sivrice ve Maden'in Rüzgâr Gülü Şekil: 5. Sivrice ve Maden'in Ortalama Yıllık Yağış Mikt. Mevsimlere Dağılışı ( ) Şekil: 6. Sivrice ve Maden'in Ortalama Yıllık Yağış Miktarının Aylara Dağılışı ( ) Şekil: 7.Maden ve Sivrice'de Kar Yağışlı Günler Sayısı Şekil: 8. Maden ve Sivrice'nin Su Bilânçosunu Gösteren Diyagram Şekil: 9. Çevirme Kanalından önce Behrimez Çayının Aylık Ort. Akım Grafiği ( ) Şekil: 10. Dicle Irmağının Çayönü Kesiminde Aylık Ortalama Akım Grafiği ( ) Şekil: 11. Hazar Gölünün Yıllık Ortalama Seviye Grafiği ( ) Şekil:12. Hazar Gölünün Aylık Ortalama Seviye Grafiği ( ) Şekil: 13. Kırsal ve Şehirsel Kesimde Nüfusun Sayım Yıllarına Göre Gelişimi Şekil: 14. Maden'de İşçi sayısı ile nüfus miktarı arasındaki ilişki Şekil: 15. Kırsal kesimde kadın-erkek nüfus oranlarının sayım yıllarına göre gelişimi Şekil: 16. Maden'de kadın-erkek nüfus oranlarının sayım yıllarına göre gelişimi Şekil: 17. Sivrice'de kadın-erkek nüfus oranlarının sayım yıllarına göre gelişimi Şekil: 18. Maden'in Nüfus Piramidi (1970) Şekil: 19. Maden'in Nüfus Piramidi (1990) Şekil: 20 Sivrice'nin Nüfus Piramidi (1990) Şekil: 21. Maden'de Faal Nüfusun İktisadi Faaliyet Kollarına Göre Gelişimi Şekil: 22. Maden'de Faal Nüfusun Faaliyet Kollarına Dağılımı(1970) Şekil: 23. Maden'de Faal Nüfusun Faaliyet Kollarına Dağılımı(1990) Şekil: 24. Sivrice'de Faal Nüfusun Faaliyet Kollarına Dağılımı(1990) Şekil: 25. Sivrice'nin nüfus gelişimi Şekil: 26. Maden ve Sivrice'nin fonksiyon analiz grafiği Şekil: 27. Sivrice'de ekili ve dikili alanların % olarak dağılımı (1990) Şekil: 28.Maden'deki iş ve ticaret alanlarının oransal dağılımı (1992) Şekil: 29.Sivrice'deki iş ve ticaret alanlarının oransal dağılımı (1992) Şekil: 30. Eski tip tek katlı bir konut planı Şekil: 31. Sivrice'de eski tip (Göçmenlere ait) tek katlı bir konutun planı Şekil: 32. Eski tip iki katlı bir konutun planı Şekil: 33. Ekili-Dikili toprakların kullanım durumu (1991) Şekil: 34. Etibank E.B.İ.M.'de çalışan personelin tesislere dağlımı (%) Şekil: 35. Blister bakır üretimi ( ) Şekil: 36.Asit üretimi ( ) Şekil: 37. TÜGSAŞ Gübre Fabrikasının yılları arasındaki üretim miktarları