Patatesin Dünyadaki Açlığın ve Yoksulluğun Azaltılmasındaki Yeri ve Önemi

Transkript

1 Patatesin Dünyadaki Açlığın ve Yoksulluğun Azaltılmasındaki Yeri ve Önemi Prof. Dr. Necmi İŞLER M.K.Ü. Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü Antakya/HATAY Güney Amerika kökenli bir bitki olan patates (Solanum tuberosum L.), günümüzde deniz seviyesinden 4000 m yüksekliğe, 70. kuzey enleminden 50. güney enlemine kadar çok geniş bir alana yayılmış olup, dünyada mısır, çeltik ve buğdaydan sonra en fazla üretimi yapılan dördüncü bitki konumundadır. Gerçekten patates küresel bir gıdadır. Patatesin geçmişi 8000 yıllara kadar dayanmaktadır. İspanyollar tarafından Avrupa ya 16 yüzyıllarda getirilmiştir. Hızlı bir şekilde dünyaya yayılmıştır. Bugün patates Çin'deki Yunnan platosu ve Java'nın ekvatoral yaylalara, Hindistan subtropikal ovalar ve Ukrayna steplerinden kadar dünyanın çok farklı ekolojilerinde üretilir hale gelmiştir (Şekil 1.). Halen milyonlarca insanın açlık ve yetersiz beslenme sorunlarıyla karşı karşıya olduğu dünyada, bu sorunların çözümüne katkı sağlayabilecek ürünlerin başında patatesin geldiğini düşünen Birleşmiş Milletler Tarım ve Gıda Örgütü (FAO), bu konuda bir farkındalık yaratmak amacıyla 2008 yılını Dünya Patates Yılı ilan etmiştir. Gizli hazine sloganı ile uygulamaya sokulan Dünya Patates Yılı etkinlikleri çerçevesinde, özellikle az gelişmiş ülkelerde patates tarımının yaygınlaştırılması amacıyla birçok proje uygulamaya sokulmuştur.

2 Şekil 1. Dünyada patates tarımı yapılan alanlar ( kırmızı bölgeler patatesin ana vatanı, yeşil olan bölgeler üretim alanları). Dünyada kişi başına patates tüketimi yıllık ortalama 32.6 kg civarındadır. Bu miktar Letonya da 143,0 kg, Polonya da 132,1 kg iken, ülkemizde kişi başına patates tüketimi yıllık 60,7 kg olmuştur. Kişi başına patates tüketimi yönünden bazı bölgeler şöyledir. Asya ve Okyanusya 24, Kuzey Amerika 60, Avrupa 88, Latin Amerika 21,Afrika 14 kg yıllık patates tüketmektedir. Patates yumrularından faydalanmanın pek çok yöntemi vardır. Ülkelerin gelenek ve göreneklerine göre çok çeşitli yemekler yapılır. Gıda sanayisinde çeşitli (patates unu, püresi, cips, pomfrit, hazır çorba vs.) şekillerde işlenerek yine yemeklik olarak kullanılır. Nişasta elde edilir. Alkol üretiminde kullanılır. Patates yumruları doğrudan doğruya ve ayrıca fabrika artıkları hayvan yemi olarak kullanılır. Ortalama 300 g ağırlığındaki bir patates yumrusu yaşında yetişkin bir erkeğin besin ihtiyacının günlük karşılama oranı; enerji 10.1%, Protein 13.5%, karbonhidrat 17.2%, lif 30.0%, demir 28.7, Vitamin C 71.9%, Folik asit 41.6% şeklindedir (Sources: U.S. National Nutrient Database; British Nutrition Foundation.). Dünya nüfusu yıllık 100 milyon artmaktadır. Bu artışını %95 i gelişmekte olan ülkelerde gerçekleşmektedir. Gelişmekte olan ülkelerde insan nüfusunun artışıyla birlikte yoğun bir çevre baskısı oluşmaktadır. Uluslararası toplumun bu sorunu çözmede önemli sorumluluklar düşmektedir. Doğal kaynakların sürekliliğini sağlamak ve gelecek nesillere gıda güvenliliği yönünden tüketilebilir gıda sağlamak insanlığın en önemli amacı olmalıdır. Patates üretimi bu sorunları çözmede önemli bir araç durumundadır.

3 Patates açlığın çözümüdür. Dünyada açlık ve yoksul koşullarda yaşayan insanların hayatiyetini devam ettirmek için gerekli olan besin ihtiyacın sağlanmasında patates önemli bir ürün konumundadır. Tarım alanları sınırlı olan ancak insan emeğinin bol olduğu gelişmekte olan ülkelerde kısa yetişme süresine sahip ve birim alandan diğer bitkilere göre çok daha yüksek verim veren patates açlığın çözümünde önemli bir araç konumundadır. Patates insan açısından sağlıklı bir besindir. Patates enerji kaynağı olarak yüksek oranda karbonhidrat içeren önemli bir besindir. Patates kök ve yumrulu bitkiler içerisinde protein oranı bakımından en yüksek değere sahiptir (yumru yaş ağırlık dikkate alındığında %2.1 protein içerir). İnsanın gereksinim duyduğu yapı proteinleri yönünden kaliteli amino asit içeriği yüksektir. C vitamini açısından oldukça zengindir. Orta irilikte bir patates yumrusu günlük potasyum ihtiyacının beşte birini sağlamaktadır. Günümüzde patatese olan talep artmaktadır. Dünyada patates üretimi on yıl içerisinde yıllık %4.5 ortalama değer olarak artmaktadır. Gelişmekte olan ülkelerde özellikle Asya kıtasında büyüme hızlarının üzerinde patates üretimlerinde artış gözlenmiştir. Buna karşılık Avrupa da azalma gözlenmiştir. Dünya genelinde özelikle gelişmekte olan ülkelerde olmak üzere kişi başı patates tüketimi ( yıllarında) 10 kg/yıl iken günümüzde kg /yıl seviyesine çıkmıştır. Gelişmekte olan ülkelerdeki patates tüketimi ancak Avrupa ülkelerinin dörtte biri oranındadır. Tüm göstergeler gelecekte kişi başı patates tüketimin artacağı yönündedir. Dünyada tahıl fiyatlarındaki artış indeksinin patatese olan talebin artmasında önemli bir etken olmuştur (grafik 1.). Grafik 1. FAO tahıl fiyat indeksi 2008

4 Geçmiş on beş yıl önce dünya patates üretimi 301 milyon ton civarında iken günümüzde milyon tona çıkmıştır. Dikim alanlarında ciddi artış olmaz iken dekara verim değerinde yaklaşık kg lık bir artış gerçekleşmiştir (Tablo 1.). Tablo 1. Dünya Patates Üretim Durumu Dikim Alan (Ha), Üretim (Ton), Verim (Kg/da) değerleri Kaynak: FAO Dünyada patates üretimi yapan belli başlı ülkelerin 2002 ve 2013 yıllar arasındaki üretim değişimleri incelendiğinde gelişmekte olan Asya ülkelerinde Çin ve Hindistan üretim alanlarının artışıyla birlikte birim alan verim değerlerinde artış sağlayarak neredeyse üretimlerini iki katına çıkarmıştır. Gelişmiş ülke olarak gördüğümüz Almanya ve ABD gibi ülkelerde üretimlerinde azalmalar gözlenmektedir (Tablo 2.). Tablo 2. Patates Üretim Yapan Belli Başlı Ülkeler, 2002 Dikim Alan(Ha) Üretim(Ton) Verim(Kg/da) ve 2013 Dikim Alan(Ha) Üretim(Ton) Verim(Kg/da) Çin Rusya Hindistan ABD Ukrayna

5 Polonya Almanya Kaynak: (2002 ve 2013 FAO). Dünyada patates sektörü son yıl içerisinde çok büyük bir değişim içerisine girmiştir. Yaklaşık yirmi yıl öncesine kadar patates, daha çok Avrupa ve Kuzey Amerika daki gelişmiş ülkelerde üretilen ve tüketilen bir ürün iken 1990 lı yılların baslarından itibaren özellikle Asya, Afrika ve Latin Amerika daki az gelişmiş veya gelişmekte olan ülkelerinde patates üretimi hızla yaygınlaşmaya başlamıştır. Gelişmekte olan ülkelerin toplam üretimi, 1960 lı yılların basında dünya toplam üretiminin sadece %5 ini oluştururken, 2006 yılından itibaren gelişmiş ülkelerin üzerine çıkmıştır. FAO 2012 yılı verilerine göre dünyada toplam 156 ülkede yetiştirilen patatesin üretim alanı 18,53 milyon hektara, üretim miktarı ise 309,3 milyon tona ulaşmıştır. Bunun %54,3 ü gelişmekte olan ülkeler tarafından, %25 i ise sadece Çin ve Hindistan tarafından gerçekleştirilmektedir (Tablo 2.). Tablo 3. de görüldüğü gibi dünya patates ihracatı 7 milyon tondan 12.2 milyon tona çıkmış olup parasal değer olarak 1.3 milyar dolardan 4.5 milyar dolara yükselmiştir. İthalat yönünden de benzer sonuçlar görülmektedir (Tablo 3). Tablo 3. Dünya Patates İhracat ve İthalat Verileri. Yıllar İhracat Miktarı (Mt) İhracat Değeri (1000$) İthalat Miktarı (Mt) İthalat Değeri (1000$)

6 Kaynak: FAO Günümüzde patates hazır gıda sektöründe kullanılan en önemli ham madde konumuna gelmiştir. Özellikle gelişmiş ülkelerde patates işleme sanayisi ile çok farklı ürünler geliştirilmektedir. Patatesin işlenerek hazır gıda olarak kullanılmasının nedenleri baktığımızda; * Kadınların büyük bir kısmının ev dışında çalışması ve taze patatesi hazırlayarak pişirecek vakitlerinin az oluşu, * Patatesin depolanması ve hazırlanması için lokanta ve buna benzer yerlerde fazla yer ve işçi isteğinin önlenmesi, * İşlenmiş patateslerde normal patatese nazaran firenin yok denecek derecede az oluşu * Hayat seviyesinin artması ile insanların pahalı ve yüksek değerli gıda maddelerine yönelmesi sonucu tüketiciye cazip gelecek değişik paketleme ve reklama dayalı modern pazarlama usulleri sayılabilir. Aşağıdaki tabloda dünyada dondurulmuş patates ticaretini yıllara göre değişimi görülmektedir. Tablodan da görüldüğü gibi 20 yıllık süre içerisinde ihracat ve ithalatta 10 katlık bir artış gözlenmiştir (tablo 4). Tablo 4. Dünyada dondurulmuş patates ithalat miktarı (ton), ithalat değeri (1000$), ihracat miktarı (ton), ihracat değeri (1000$) Kaynak: FAO

7 Dünyada patates ticareti yapan belli başlı ülkeler incelediğimizde Avrupa ülkeleri başı çekmektedir. Bu ülkeler genelde patatesi tohumluk olarak dış ticaretini yapmaktalar Özellikle Hollanda bu konuda lider ülke durumundadır (tablo 5). Tablo 5. Patates İthalat ve İhracatında Önde Olan Ülkelerin, Dış Ticaret Değerleri (2002 ve 2011 değerleri(1000$) ). Ülkeler 2002 ihracat 2002 ithalat 2011 ihracat 2011 ithalat Hollanda Fransa Almanya İtalya Belçika ABD Kaynak: FAO Ülkemizde yaklaşık 150 yıllık bir geçmişi bulunan patates, bugün ülkemizin en önemli tarımsal ürünlerinden biri konumuna gelmiş; üretimi, sanayii, pazarlaması ve tüketimi ile başlı başına bir sektör haline gelmiştir. Patates, genel olarak bir ılıman-serin iklim bitkisi olmasına rağmen geniş bir adaptasyon yeteneğine sahiptir. Türkiye sahip olduğu agro-ekolojik zenginlik sayesinde patates üretimi açısından oldukça ayrıcalıklı bir konumdadır. Ülkemizde ana ürün, turfanda ve ikinci ürün olmak üzere tüm patates üretim sistemleri uygulanmaktadır. Bu nedenle de ülkenin hemen her yöresinde yılın belirli dönemlerinde patates üretimi mümkün olmakta, Nisan ayından başlayarak Aralık ayı sonuna kadar patates hasadı devam etmektedir. Eğe, Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu Bölgesinde erkenci (Turfanda) patates üretimi yapılmakta, diğer bölgelerde ise ana ürün olarak yetiştirilmektedir. Bu durum, özellikle pazarlama açısından iyi değerlendirilirse, Türkiye için çok büyük bir avantajdır. Devlet İstatistik Enstitüsü 2012 yılı kayıtlarına göre 81 ilimizin 74 ünde istatistik kaydı olan patates üretimi yapılmaktadır.

8 Türkiye nin patates üretiminde 1998 yılı ile 2014 yılı karşılaştırıldığında dikim alanlarında 66 bin hektarlık bir azalma gözlenirken, verim değerlerinde dekarda 1 tonluk bir artış gerçekleşmiştir. Üretimde ise 185 bin tonluk bir azalma görülmektedir. Verimdeki artış; sertifikalı tohum kullanımı, verim potansiyeli yüksek çeşitler seçimi ve yetiştirme tekniklerindeki gelişmelerden kaynaklanmaktadır (tablo 6). Tablo 6. Türkiye Uzun Yıllar Patates Dikim Alanı (da), Üretim (ton) ve Verim Değerleri (kg/da) Yıllar DİKİM ALANI (DEKAR) ÜRETİM (TON) VERİM (KG/DA) Kaynak: TUİK verileri

9 HATAY TURFANDA PATATES ÜRETİMİ