1979 İRAN İSLAM DEVRİMİ SONRASI TÜRKİYE-İRAN İLİŞKİLERİ. Ömer Faruk GÖRÇÜN

Transkript

1 i 1979 İRAN İSLAM DEVRİMİ SONRASI TÜRKİYE-İRAN İLİŞKİLERİ Ömer Faruk GÖRÇÜN

2 ii Yayın No : 2005 Politika Dizisi: 1 1. Bası Ağustos İSTANBUL ISBN Copyright Bu kitabın bu basısı için Türkiye deki yayın hakları BETA Basım Yayım Dağıtım A.Ş. ye aittir. Her hakkı saklıdır. Hiçbir bölümü ve paragrafı kısmen veya tamamen ya da özet halinde, fotokopi, faksimile veya başka herhangi bir şekilde çoğaltılamaz, dağıtılamaz. Normal ölçüyü aşan iktibaslar yapılamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi Baskı - Cilt Kapak Tasarım : Beta Basım A.Ş. : Kahraman Ofset Ba c lar/ stanbul (0-212) : Ömer Faruk Görçün - Gülgonca Çarpık Beta BASIM YAYIM DAĞITIM A.Ş. Himaye-i Etfal Sokak Talas Han No Cağaloğlu - İSTANBUL Tel : (0-212) Fax: (0-212) betayayincilik.com

3 iii Efe, Ece, Ekin, Nursemin ve Elif Eylül e...

4 iv

5 v ÖNSÖZ Bu çalışmada amaçlanan 1979 İran İslam Devrimi Sonrası İran İslam Cumhuriyeti- Türkiye nin ilişkilerini analiz etmenin yanı sıra, her iki ülkenin birbirlerine ve çevre ülkeler yönelik takip ettikleri dış politikanın analiz edilmesidir. Bu çalışmada İran ın dış politikası bütün etkileyenleri ile beraber incelenmiş, geçmişten günümüze İran ın Türkiye ye bakışı ortaya konulmaya çabalanmıştır. Bu eserin başlangıç bölümünde Kaçar Hanedanından bahsedilmiş, ardından Pehlevi hanedanı dönemi incelenmiştir. Gerçekte incelenen dönem 1979 İran İslam Devrimi sonrasıdır. Bu nedenle İran tarihini oluşturan dönemler İran devrimine olan etkileri açısından incelenmiştir. Birinci Bölümde Kaçar Hanedanı döneminin hemen ardından Rıza Şah ve Muhammed Rıza Şah dönemi incelenmiştir. Aynı zaman da İran ın sosyal ve siyasal koşulları analiz edilmeye çalışılmıştır. İkinci bölümde İran İslam Devrimi ve Humeyni döneminden bahsedilmiş, devrimin oluşumu ile beraber getirdiği yenilikler değerlendirilemeye çalışılmıştır. Üçüncü bölümde devrim sonrası Türk-İran ilişkilerini etkileyen faktörler analiz edilmiştir. Dördüncü ve son bölümde ise İran ve Türkiye arasında ki güncel sorunlar değerlendirilerek geleceğe ilişkin bir tahmin yapılmaya çalışılmıştır lı yılların sonunda S.S.C.B nin dağılmasıyla İran ve Türkiye nin bölgeye olan bakışı ve dış politikaları değişiklik göstermiştir. Bunun yanı sıra İran ın nükleer çalışmaları ile birlikte ABD nin Irak ı işgal etmesi Türkiye ve İran ın dış politika eksenlerinde kaymalara yol açmıştır. Dolayısıyla bu kaymaların gerçekçi bir gözle değerlendirilmesi zorunlu bir hale gelmiştir. Bu çalışmada İran ın bölgesel krizlere konu olan davranışlarının yanı sıra İran a yönelik söz konusu olabilecek girişimlere de

6 vi değinilmiştir. Türkiye terörizmden en fazla etkilenen ülkelerin başında gelmektedir. Bu nedenle Türkiye komşularının teröre verdiği destek konusunda oldukça hassas davranmaktadır. Bu açıdan İran ın yıllarca bölücü ve İslami teröre verdiği destek bu çalışmada irdelenmiş, terörün ve buna bağlı olarak her iki ülkenin ilişkilerinin gelecekleri değerlendirilmeye çabalanmıştır. Bu çalışmam sırasında benden değerli bilgilerini ve emeğini büyük bir sabırla esirgemeyen saygıdeğer hocam Prof. Dr. Hasan Berke DİLAN a sonsuz sabrından dolayı değerli eşim Nursemin e bugünlere gelmemde esirgemedikleri emekleri için Anneme ve Babama, esere eleştirileriyle önemli katkılarda bulunan Sayın Özhan GÖRÇÜN e teşekkürü bir borç bilirim. Ömer Faruk GÖRÇÜN 30 Temmuz 2008 Küçükçekmece-İstanbul

7 vii İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ iii İÇİNDEKİLER vii KISALTMALAR xi GİRİŞ BİRİNCİ BÖLÜM İRAN IN TOPLUMSAL ve SİYASAL DİNAMİKLERİ Kaçar Hanedanı Dönemi Rıza Şah Dönemi Muhammed Rıza Şah Dönemi Musaddık Dönemi ve Petrolün Millileştirilmesi Musaddık Sonrası Dönem ve Şah ın Beyaz Devrimi Beyaz Devrime Tepki Olarak Gelişen Toplumsal Dinamikler Döneminde İran da Muhalefetin Ortaya Çıkışı Komünist Hareketlerin Doğuşu Gerilla Hareketleri İKİNCİ BÖLÜM İRAN İSLAM DEVRİMİ İran İslam Devrimini Hazırlayan Nedenler İslam Devriminin İdeolojisi Humeyni nin Öğrencileri ve Örgütü Yıllarında Siyasi Ortam İran Devrimi Karşısında Türkiye nin Tutumu

8 viii İRAN İSLAM DEVRİMİNİN ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜRK-İRAN İLİŞKİLERİNE ETKİLERİ Humeyni Dönemi İran İslam Cumhuriyetinin Dış Politika Analizi Humeyni Döneminde İran İslam Cumhuriyetinde Dış Politikada Karar Alma Mekanizmaları Anayasa Dini Lider Hükümet İslami Danışma Konseyi İran İslam Cumhuriyetinin Dış Politika İlkeleri Türkiye Cumhuriyetinin Dış Politika İlkeleri İran ın Türkiye ye Bakışının İki Ülke İlişkilerine Yansımaları İran İslam Devrimi Karşısında Türkiye nin Algılaması Sonrası Türk-İran İlişkilerini Etkileyen İç Dinamikler İran ın İç Faktörleri İran ın Etnik Yapısının Etkileri İran ın Ekonomik Yapısının İlişkilere Etkileri İran-Irak Savaşının Türk-İran İlişkilerine Etkisi Türkiye nin İç Faktörleri Laik Devlet Anlayışının Türkiye-İran İlişkilerine Yansımaları İran İslam Devrimi Sonrası İlişkileri Etkileyen Dış Faktörler Amerika Birleşik Devletleri nin Türk-İran İlişkilerine Etkisi Türk-İran İlişkilerinde İsrail Faktörü İran ın Avrupa Birliğine ile İlişkileri Merkezi Asya Ülkelerinin Türk-İran İlişkilerine Etkileri İran ın Bölgesel Politikaları

9 İran ve Merkezi Asya Ülkeleri Arasında İlişkilerin Normale dönmesi Merkezi Asya ve Afganistan daki Çatışmalara İran ın Yanıtı ve Güvenlik İlişkileri Merkezi Asya nın Stratejik Görünümü ve İran: Gelecekten Beklentiler ix DÖRDÜNCÜ BÖLÜM TÜRK-İRAN İLİŞKİLERİNİN GÜVENLİK BOYUTU VE TÜRK-İRAN İLİŞKİLERİNİN GELECEĞİ Türk-İran İlişkilerinin Güvenlik Boyutu İran ın Silahlanma Politikalarının iki ülke ilişkilerine Yansımaları Türk-İran İlişkileri ve Terörizm Olgusu Türk-İran İlişkilerinde Türkiye ye Yönelik Terör Hareketlerinin Algılanması Türk İran İlişkilerinin Geleceğine Yönelik Bir Öngörü SONSÖZ KAYNAKLAR EKLER

10 x KISALTMALAR AB ABD AGİK AKKA BBC BM BP CENTO CHP CIA FKÖ IAEA İKÖ KDP KYB MGK MHP MSP NATO NPT OPEC Avrupa Birliği Amerika Birleşik Devletleri Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı Avrupa Konvansiyonel Kuvvetler Antlaşması İngiltere Ulusal Haber Kanalı Birleşmiş Milletler Bağdat Paktı Merkezi Anlaşma Teşkilatı Cumhuriyet Halk Partisi Amerikan Gizli Haber Alma Teşkilatı Filistin Kurtuluş Örgütü Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı İslam Kalkınma Örgütü Kürdistan Demokrat Partisi Kürdistan Yurtseverler Birliği Milli Güvenlik Kurulu Milliyetçi Hareket Partisi Milli Selamet Partisi Kuzey Atlantik Savunma ve İşbirliği Örgütü Nuclear Non-Proliferation Treaty (Nukleer Silahların Yayılmasını Önleme Anlaşması Petrol Üreten Ülkeler Birliği

11 xi RCD PJAK PKK Savak SSCB USA TRACECA TSK Tudeh Regional Cooparation Development (Bölgesel İşbirliği Örgütü İran Kürdistan ı İşçi Partisi Kürdistan İşçi Partisi İran Gizli Haber Alma Teşkilatı Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği United States of America Transport Coridor Caucaus Europa and Asia Türk Silahlı Kuvvetleri İran Komünist Partisi