Türkiye de Sığır, Koyun ve Keçilerde Belirlenen Kene Türleri

Transkript

1 DERLEME Türkiye de Sığır, Koyun ve Keçilerde Belirlenen Kene Türleri Nazir DUMANLI, a Kürşat ALTAY, b Mehmet Fatih AYDIN c a Parazitoloji AD, Fırat Üniversitesi Veteriner Fakültesi, Elazığ b Parazitoloji AD, Cumhuriyet Üniversitesi Veteriner Fakültesi, Sivas c Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi, Sağlık Yüksekokulu, Karaman Yazışma Adresi/Correspondence: Nazir DUMANLI Fırat Üniversitesi Veteriner Fakültesi, Parazitoloji AD, Elazığ, TÜRKİYE ndumanli@firat.edu.tr ÖZET Ke ne le rin in san ve hay van lar üze ri ne di rek ve in di rek çok sa yı da za rar lı et ki le ri var dır. Bu za rar lı et ki ler ara sın da has ta lık ta şı ma da ki rol le ri öne çık mak ta dır. Ke ne le rin tüm dün ya da 200 ün üze rin de has ta lı ğı nak let tik le ri bi lin mek te dir. Tür ki ye de bu gü ne ka dar 30 u aş kın ke ne tü rü tes pit edil miş tir. Bun lar dan; Rhi pi cep ha lus (Bo op hi lus) an nu la tus, R. bur sa, R. san gu i ne us, R. tu ra ni cus, Der ma cen tor mar gi na tus, Hya lom ma aegy ti um, H. ana to li cum, H. det ri tum, H. ex ca va tum, H. margi na tum, Ha e maph ysa lis par va, Ha e. pun ca ta ta, Ha e. sul ca ta, Ar gas per ci cus ve Or nit ho do rus la horen sis tür le ri ne Tür ki ye nin tüm coğ ra fi böl ge le rin de rast lan mak ta dır. Ay rı ca the i le ri o sis, ba be si o sis ve anap las mo sis gi bi ke ne ler le nak le di len has ta lık lar ol duk ça yay gın olup, sı ğır, ko yun ve ke çi ler - de ve rim ka yıp la rı ve ölüm le re ne den ol mak ta dır lar. Bu derlemede gü nü mü ze ka dar ko nu hak kın - da ya pı lan ça lış ma lar ışı ğın da Tür ki ye de sı ğır, ko yun ve ke çi ler de be lir le nen ke ne tür le ri ile bun la rın mev sim sel ak ti vi te le ri ve böl ge sel da ğı lım la rı in ce len miş tir. Anah tar Ke li me ler: Ke ne; sı ğır; ko yun; ke çi; Tür ki ye ABS TRACT Ticks ha ve many di rect and in di rect harm ful ef fects on hu man and ani mals. The di se - a se trans port ro le of ticks co me for ward among the harm ful ef fects. Over 200 di se a ses are trans mitted by ticks all over the world. Mo re than 30 tick spe ci es ha ve be en iden ti fi ed in Tur key. Rhi pi cep ha lus (Bo op hi lus) an nu la tus, R. bur sa, R. san gu i ne us, R. tu ra ni cus, Der ma cen tor mar gi na - tus, Hya lom ma aegy ti um, H. ana to li cum, H. det ri tum, H. ex ca va tum, H. mar gi na tum, Ha e maph - ysa lis par va, Ha e. pun ca ta ta, Ha e. sul ca ta, Ar gas per ci cus and Or nit ho do rus la ho ren sis ha ve be en se en in all ge og rap hi cal re gi ons of Tur key. On the ot her hand tick bor ne di se a ses such as the i le ri - o sis, ba be si o sis and anap las mo sis are pre va lant in Tur key and they ca u se mor ta lity and yi eld los ses in li ves tock. This ar tic le re vi ews ticks spe ci es which de tec ted on catt le, she ep and go ats in Tur key and the ir se a so nal ac ti vity and ge og rap hi cal dis tri bu ti on. Key Words: Tick; catt le; she ep; go at; Tur key Turkiye Klinikleri J Vet Sci 2012;3(2):67-72 Copyright 2012 by Türkiye Klinikleri eneler, hayvanlar aleminin Arthropoda anacı, Chelicerata anaç altı, Arachnida sınıfı, Acari sınıfaltı, Metastigmata dizisi, Ixodidae, Argasidae ve Nuttalliellidae ailelerinde yer alırlar. Dünyada bugüne kadar üç ailede 907 (İxodidae: 720, Argasidae: 186, Nuttalliellidae: 1) kene türü tanımlanmıştır. Her üç ailede bulunan kenelerin her birinin kendine has yaşam tarzı ve ekolojik özellikleri vardır. 1 Keneler, yumurta dönemleri hariç, diğer gelişme safhalarında zorunlu olarak konaklarından kan emen dış parazitlerdir. Bu dış parazitlerin konaklarına direk ve indirek çok sayıda zararlı etkileri vardır. Kan emme esnasında konak derisinde irritasyon ve ülserlere neden olmak suretiyle sekonder bakteriyel enfeksi- Turkiye Klinikleri J Vet Sci 2012;3(2) 67

2 Nazir DUMANLI ve ark. yon lar ve mi yaz lar va la rı için uy gun or ta mı oluş tur duk - la rı gi bi, tü kü rük sal gı la rı ko nak la rın da ze hir len me ve felç le re ne den ola bi lir ler. Ko nak üze rin de çok sa yı da bulun duk la rın da ane mi ye yol açar lar. Ay rı ca ev cil hay vanlar da et, süt ve yu mur ta ve ri mi nin düş me si ne, de ri ve ya pa ğı ka li te si nin bo zul ma sı na ne den olur lar. Bun la rın dı şın da ke ne le rin esas za rar lı et ki le ri has ta lık la rı ta şı - ma da ki rol le ri ile il gi li dir. Ke ne ler kan em me ve ko nak de ğiş tir me özel lik le ri ne bağ lı ola rak vi rüs, bak te ri, ri ketsi a, pro to zo on ve hel mint gi bi bir çok has ta lık et ke ni ni nak le der ler. Bu nun la il gi li ola rak, ke ne le rin yak la şık 200 ka dar has ta lık et ke ni ile di rekt ya da en di rekt bir iliş ki - le ri nin ol du ğu, bun la rın bir kıs mı na me ka nik ve ya biyo lo jik vek tör lük yap tık la rı bi lin mek te dir. Bu yön le ri ile ke ne ler, özel lik le ül ke mi zin de için de yer al dı ğı tro pik ve sub tro pik ik lim ku şa ğın da yer alan böl ge ler de hem hayvan hem de in san sağ lı ğı nı teh dit eden en önem li ek to - pa ra zit ler dir. 2-4 Ke ne le rin ne den ol du ğu eko no mik ka yıp lar; ke ne - ler le mü ca de le ama cıy la kul la nı lan aka ri sit ve has ta lık - lar la mü ca de le de uy gu la nan aşı gi der le ri, has ta lık la rın hay van lar da ne den ol du ğu ve rim ka yıp la rı ile ölüm ler ve has ta lık la rın te da vi gi der le ri ni kap sa mak ta dır. Hindis tan da kü çük iş let me ler de hay van ba şı na uy gu la nan aka ri sit ma li ye ti yıl lık 3,14-65,36 do lar, sa de ce T. an nu - la ta ya kar şı aşı uy gu la ma sı nın her bir sı ğır için yıl lık 0,57 do lar, her bir sı ğır da the i le ri o sis en fek si yon la rı nın te da vi si ne yıl lık 4,55 do lar har can dı ğı ve yi ne sa de ce T. an nu la ta en fek si yon la rı nın yıl lık 239,5 mil yon do lar eko no mik kay ba yol aç tı ğı be lir len miş tir. 4 T. par va enfek si yon la rı nın, Af ri ka da yıl lık 168,8 mil yon do lar; Babe si a spp. en fek si yon la rı nın, Hin dis tan da yıl lık 57,2 mil yon do lar eko no mik kay ba ne den ol du ğu be lir til - mek te dir. 4 Tür ki ye de çok sa yı da ke ne tü rü ve bun la rın nak letti ği has ta lı ğın var lı ğı bi lin mek te dir. Bu derlemede günü mü ze ka dar ko nu hak kın da ya pı lan ça lış ma lar ışı ğın da sı ğır, ko yun ve ke çi ler de be lir le nen ke ne tür le ri ile bunla rın mev sim sel ak ti vi te le ri ve böl ge sel da ğı lım la rı in ce - len miş tir. TÜR Kİ YE DE SI ĞIR, KO YUN VE KE Çİ LER DE BE LİR LE NEN KE NE TÜR LE Rİ Tür ki ye ik lim, bit ki ör tü sü ve ara zi ya pı sın da ki çe şit li - lik ten ötü rü fark lı tür den ke ne le rin ya şa ma sı için uy gun bir ül ke dir. Bugü ne ka dar ke ne tür le ri, ya yı lış la rı, morfo lo jik ve bi yo lo jik özel lik le ri, ta şı dık la rı has ta lık lar ve bu has ta lık la rın epi de mi yo lo ji si üze ri ne çok sa yı da çalış ma ya pıl mış tır Bu ça lış ma lar da, 2 ai le de 32 ke ne TÜRKİYE DE SIĞIR, KOYUN VE KEÇİLERDE BELİRLENEN KENE TÜRLERİ tü rü nün (Ixo di da e: 28 tür, Ar ga si da e: 4 tür) var lı ğı belir len miş olup; bü tün ça lış ma lar dik ka te alın dı ğın da Rhi pi cep ha lus (Bo op hi lus) an nu la tus, R. bur sa, R. sangu i ne us, R. tu ra ni cus, Der ma cen tor mar gi na tus, Hyalom ma aegy ti um, H. ana to li cum, H. det ri tum, H. ex ca va tum, H. mar gi na tum, Ha e maph ysa lis par va, Ha e. pun ca ta ta, Ha e. sul ca ta, Ar gas per ci cus ve Or nit ho do rus la ho ren sis tür le ri nin ül ke nin ye di fark lı coğ ra fi böl ge - sin de de gö rül dü ğü or ta ya çık mak ta dır. Tür ki ye de bu gü ne ka dar sı ğır, ko yun ve ke çi ler üze rin de yü rü tü len ça lış ma lar da be lir le nen ke ne tü rü sayı sı ise 20 nin üze rin de dir. Kurt pı nar (1954) ta ra fın dan ül ke ge ne li ni kap sa yan bir ça lış ma da sı ğır lar da; I. ri ci - nus, H. ex ca va tum, H. mar gi na tum, H. det ri tum, R. bur - sa, R. san gu i ne us, R. (B.) an nu la tus, D. mar gi na tus, Ha e. con cin na, Ha e. punc ta ta, Ha e. par va ve Ha e. sul ca ta ol - mak üze re 12 tür tes pit edil miş tir. 24 Sam sun ve Or du il le rin de yi ne sı ğır lar da R. (B.) annu la tus, I. ri ci nus, R. bur sa, R. san gu i ne us ve H. ex ca - va tum; 17 Or ta Ana do lu, Ka ra de niz ve Mar ma ra böl ge le rin de R. (B.) an nu la tus, R. bur sa, R. san gu i ne us ve Hya lom ma spp. varlığı bildirilmiştir. 18 Mer di ven ci (1969) Tür ki ye nin fark lı coğ ra fik böl ge le rin de sı ğır lar - da O. la ho ren sis, I. ri ci nus, H. ana to li cum, H. mar gi na - tum, H. det ri tum, R. bur sa, R. san gu i ne us, R. tu ra ni cus, R. (B.) an nu la tus, D. mar gi na tus, D. ni ve us, Ha e. concin na, Ha e. iner mis, Ha e. par va ve Ha e. sul ca ta; ko yun ve ke çi ler de O. la ho ren sis, I. ri ci nus, H. det ri tum, H. ana to li cum, H. mar gi na tum, R. bur sa, R. san gu i ne us, R. tu ra ni cus, R. (B.) an nu la tus, R. (B.) kohl si, D. mar gi na - tus, D. ni ve us, Ha e. con cin na, Ha e. iner mis, Ha e. par va, Ha e. punc ta ta, Ha e. sul ca ta tür le ri nin var lı ğı nı bil dir - miş tir. 26 Tür ki ye nin ye di coğ ra fik böl ge sin de yıl la rı ara sın da yü rü tü len ça lış ma da, sı ğır lar da H. ex ca - va tum, H. ana to li cum, H. mar gi na tum, H. tu ra ni cum, H. det ri tum, R. bur sa, R. san gu i ne us, D. mar gi na tus, Ha e. par va, Ha e. punc ta ta, Ha e. con cin na, I. ri ci nus ve R. (B.) an nu la tus, ol mak üze re 13; ko yun ve ke çi ler de O. la ho - ren sis, H. ex ca va tum, H. ana to li cum, H. mar gi na tum, H. tu ra ni cum, H. im pel ta tum, R. bur sa, R. san gu i ne us, D. mar gi na tus, D. ni ve us, Ha e. par va, Ha e. cre ti ca, Ha e. punc ta ta, I. ri ci nus ve R. (B.) an nu la tus, ol mak üze re 15 ke ne tü rü tes pit edil miş tir. Bun lar dan H. ana to li cum ve H. ex ca va tum bü tün böl ge ler de ve Ara lık-mart ay la rı ara sın da az ol mak üze re yıl bo yun ca, H. mar gi na tum Güney do ğu Ana do lu dı şın da ki bü tün böl ge ler de, H. det ri - tum yaz ay la rın da Or ta Ana do lu ve Ak de niz böl ge le rin de, R. bur sa Gü ney do ğu Ana do lu ha ri cin de ki 68 Turkiye Klinikleri J Vet Sci 2012;3(2)

3 TÜRKİYE DE SIĞIR, KOYUN VE KEÇİLERDE BELİRLENEN KENE TÜRLERİ böl ge ler de her mev sim, D. mar gi na tus ço ğun luk la son bahar da ve Ege böl ge si ha riç di ğer böl ge ler de, I. ri ci nus Ak de niz, Ka ra de niz, İç Ana do lu ve Mar ma ra böl ge le - rin de Mart-Ma yıs ve Ağus tos-ka sım ay la rın da, R. (B.) an nu la tus ilk ba har ve son ba har da önem li dü zey de ol - mak üze re tüm mev sim ler de tes pit edil miş tir. 20 Sam sun yö re sin de ko yun ve ke çi ler de I. ri ci nus, R. san gu i ne us, R. bur sa, Ha e. punc ta ta, Ha e. sul ca ta, Ha e. con cin na, D. mar gi na tus ve D. ni ve us tür le ri be lirle nmiş; I. ri ci nus un Ha zi ran, Ka sım ve Ara lık ay la rın - da, R. san gu i ne us ve R. bur sa nın Mart, Ni san, Ma yıs Ha zi ran ve Tem muz ay la rın da, Ha e. punc ta ta, Ha e. sulca ta ve Ha e. con cin na nın Ağus tos, Ey lül, Ka sım ve Aralık ay la rın da, D. mar gi na tus ve D. ni ve us un Ey lül, Ka sım ve Ni san ay la rın da hay van lar üze rin de gö rül dü ğü bil diril miş tir. 36 Ela zığ mer ke z ile Siv ri ce, Pa lu ve Bas kil il çe le rin de sı ğır, ko yun ve ke çi ler de sı ra sıy la %14-57, %23-39 ve %20-40 ara sın da de ği şen ke ne en fes tas yo nu sap ta nmış, sı ğır lar da H. ex ca va tum, H. det ri tum, H. mar gi na tum, R. san gu i ne us, R. bur sa, Ha e. par va, R. (B.) an nu la tus ve O. la ho ren sis ko yun ve ke çi ler de ise H. ex ca va tum, H. detri tum, H. mar gi na tum, R. san gu i ne us, R. bur sa, Ha e. par - va, Ha e. sul ca ta, Ha e. punc ta ta, D. mar gi na tus, D. ni ve us, R. (B.) an nu la tus ve O. la ho ren sis tür le ri ne rast lan mış tır. Araş tı rı cı lar sı ğır la rın da ha çok Hya lom ma, ko yun ve keçi le rin ise Rhi pi cep ha lus ve Ha e maph ysa lis tür le ri ile enfes te ol duk la rı nı be lir le miş ler dir. Ça lış ma da, Hya lom ma tür le ri ne ya zın ve son ba har da, Rhi pi cep ha lus tür le ri ne ilk ba har ve ya zın, Ha e maph ysa lis tür le ri ne son ba har ve kı şın, O. la ho ren sis e ise son ba har ve kı şın da ha çok rastlan mış tır. 29 Van ve Ge vaş ta mu a ye ne edilen 3850 sı ğı rın 2376 sı (%61,71) R. bur sa, R. san gu i ne us, R. tu ra ni cus, H. det ri tum, H. ana to li cum, H. ex ca va tum, Ha e. par va ve D. mar gi na tus; 3878 ko yu nun 2464 ü (%63,53) R. bur - sa, R. san gu i ne us, R. tu ra ni cus, H. det ri tum, H. ana to li - cum, H. ex ca va tum, Ha e. par va, O. la ho ren sis ve D. mar gi na tus tür le ri ile en fes te bul unmuştur. 30 Ma lat ya, Adı ya man, Şan lı ur fa, Mar din ve Di yar ba - kır il le rin de sı ğır, ko yun ve ke çi ler de sı ra sıy la %29,9, %29,1 ve %21,5 lik ke ne en fes tas yo nu tes pit edilmiştir. Araş tı rı cı lar, tes pit et tik le ri tür ler den H. ex ca va tum, H. det ri tum, H. ana to li cum, Ha e. par va, R. bur sa, R. san gu - i ne us ve I. ri ci nus u sı ğır, ko yun ve ke çi ler de, R. (B.) annu la tus ve Ha e. sul ca ta yı ko yun ve ke çi ler de, Ha e. punc ta ta yı ko yun lar da, R. (B.) kohl si yi ise ke çi ler de belirlemişlerdir. 19 Nazir DUMANLI ve ark. O. meg ni ni ilk de fa Özer ve Ay dın (1996) ta ra fın - dan tes pit edil miş tir. 27 Araş tır ma cı lar, Ma lat ya da 20 sığır dan top la dık la rı ke ne ler den ye di si nin doy muş O. meg ni ni nimf le ri ol du ğu nu bil dir miş ler dir. Or ta Ana do lu yu tem si len An ka ra ve Do ğu Ana do - lu yu tem si len Ela zığ da ko yun ve ke çi ler de ke ne en fes - tas yon la rı araş tır ılmış ve bu yö re ler de H. det ri tum, H. ana to li cum, H. ex ca va tum, H. mar gi na tum, R. san gu i ne - us, R. bur sa, R. tu ra ni cus, Ha e. par va, Ha e. sul ca ta, Ha e. iner mis, Ha e. punc ta ta, D. mar gi na tus, D. ni ve us, R. (B.) an nu la tus, I. ri ci nus ve O. la ho ren sis tür le ri ne rast la - nmıştır. Bu ça lış ma da, I. ri ci nus sa de ce An ka ra da, D. nive us sa de ce Ela zığ da tes pit edil miş tir. 28 Çan kı rı yö re sin de ko yun ve ke çi ler de R. bur sa, R. tu ra ni cus, H. mar gi na tum, Ha e. par va, Ha e. sul ca ta, Hae. punc ta ta ve D. ni ve us tür le ri nin bu lun du ğu ve en fes tas - yon oran la rı nın ko yun lar da %42,96, ke çi ler de ise %54,45 ol du ğu kay dedilmiştir. 22 Öte yandan Kars yö re - si sı ğır la rın da %35,3 ora nın da ke ne en fes tas yo nu ol du ğu ve R. (B.) an nu la tus, D. mar gi na tus, D. ni ve us, Ha e. par - va, Ha e. punc ta ta, H. ex ca va tum, H. mar gi na tum, I. ri ci - nus ve R. bur sa ol mak üze re do kuz tür tes pit edil di ği, en yay gın tür le rin D. mar gi na tus ve Ha e. par va ol du ğu bildi ril miş tir. 11 Gü ney Mar ma ra böl ge sindeki Ba lı ke sir, Bi le cik, Bur sa ve Ça nak ka le il le rin de sı ğır lar da I. ri ci nus, R. (B.) an nu la tus, D. mar gi na tus, H. ana to li cum, H. ex ca va tum, H. det ri tum, H. mar gi na tum, H. aegy pti um, Ha e. par va, Ha e. punc ta ta, Ha e. sul ca ta, Ha e. iner mis, R. bur sa, R. san gu i ne us ve R. tu ra ni cus ol mak üze re 15 tür be lir len - miş tir. Ko yun ve ke çi ler de ise H. mar gi na tum ve H. aegy pti um ha riç di ğer tür ler tes pit edil miş tir. Bun lar dan I. ri ci nus yaz ay la rın da az ol mak üze re bü tün mev sim - ler de, R. (B.) an nu la tus son ba har ve kış mev si min de, Hya lom ma tür le ri ço ğun luk la yaz ay la rın da, ba zı tür le - ri kı şın ve son ba har da, Ha e maph ysa lis tür le ri son ba har ve kış ay la rın da, Rhi pi cep ha lus tür le ri ise ilk ba har ve ya - zın be lir len miş tir. 12 Van, Ge vaş, Mu ra di ye, Er ciş, Özalp ve Sa ray da koyun lar da %43,51 ora nın da en fes tas yon ve R. bur sa, R. tu ra ni cus, R. san gu i ne us, H. ex ca va tum, H. aegy pti um, H. mar gi na tum, Ha e. punc ta ta, Ha e. sul ca ta, Ha e. par va, D. mar gi na tus ve D. ni ve us tür le ri nin var lı ğı nı be lir len - miş tir. Araş tı rı cı, Rhi pi cep ha lus ve Ha e maph ysa lis türle ri nin ko yun la rı önem li öl çü de en fes te et ti ği ni, Rhi pi cep ha lus la rın ilk ba har, yaz ve son ba har da, Ha e - maph ysa lis le rin ise son ba har, kış ve ilk ba har da hay van - lar üze rin de bu lun du ğu nu bil dir miş tir. 5 Turkiye Klinikleri J Vet Sci 2012;3(2) 69

4 Nazir DUMANLI ve ark. Bur dur yö re sin de ye di so ya ait 10 ke ne tü rü sap tanmış, en faz la R. tu ra ni cus un, en az I. ri ci nus ve Hya lom - ma tür le ri nin bu lun du ğu, mu a ye ne edilen 756 sı ğı rın 165 in de (%21,8), 996 ko yu nun 253 ün de (%25,4) ve 698 ke çi nin 110 un da (%15,8) ke ne en fes tas yo nu tes pit edilmiştir. Araş tı rı cı lar sı ğır lar da D. mar gi na tus, Ha e. par va, R. tu ra ni cus, R. (B.) an nu la tus, H. mar gi na tum, ko yun - lar da D. mar gi na tus, D. ni ve us, Ha e. par va, R. tu ra ni cus, R. bur sa, H. ex ca va tum, I. ri ci nus, O. la ho ren sis, ke çi - ler de ise D. mar gi na tus, D. ni ve us, Ha e. par va, R. tu ra - ni cus tür le ri ni sap ta mış lar dır. 35 İnci ve ar k. (2003), Kay se ri yö re sin de ko yun ve keçi ler de R. bur sa, R. tu ra ni cus, R. san gu i ne us, D. ni ve us, H. mar gi na tum, Ha e. par va ve Ha e. sul ca ta tür le ri ni tespit et miş ler ve en fes tas yon oran la rı nın ko yun ve ke çi - ler de sı ra sı ile %32 ve %6 ol du ğunu kay det miş ler dir. 23 An ka ra yö re sin de Ha e maph ysa lis tür le ri nin epi zo - o ti yo lo ji si ni be lir le mek ama cıy la yıl la rı arasın da 1208 ko yun, 1001 ke çi ve 1059 sı ğır mu a ye ne edilmiş, sı ğır la rın 203 ü (%19,16), ke çi le rin 380 i (%37,96) ve ko yun la rın 346 sı (%28,64) Ha e maph ysa lis tür le ri ile en fes te bu lun muş tur. Bu hay van lar dan ço ğunlu ğu Ha e. par va ol mak üze re, Ha e. sul ca ta ve Ha e. puncta ta tür le ri tes pit edil miş tir. Ha e. par va ve Ha e. punc ta ta nın ol gun la rı Mart ve Ekim, Ha e. sul ca ta nın ol gun la rı ise Mart ve Ka sım ay la rın da yük sek dü zey de sap tan mış tır. 16 An tal ya da bir yıl lık sü rey le ke çi ler de ki ke ne enfes tas yon la rı nı iz len miş; en yay gın tür le rin sı ra sıy la R. bur sa, I. ri ci nus, D. mar gi na tus, Ha e. par va ve Ha e. sulca ta ol du ğu be lir len miştir. 32 Yay ve ar k. (2004), Kay se ri yö re sin de sı ğır ve koyun lar da sı ra sıy la %17 ve %21 ora nın da en fes tas yon sapta mış lar; en fes tas yo na ne den olan tür le rin R. tu ra ni cus, R. san gu i ne us, H. ana to li cum, R. (B.) an nu la tus, R. bur - sa, H. ex ca va tum, D. mar gi na tus, H. det ri tum, Ha e. par - va, Ha e. sul ca ta ve O. la ho ren sis ol du ğu nu tes pit et miş ler dir. R. (B.) an nu la tus, H. ex ca va tum, H. det ri - tum ve Ha e. par va ya sa de ce sı ğır lar da, O. la ho ren sis e ise sa de ce ko yun lar da rast lan mış tır. 33 TÜRKİYE DE SIĞIR, KOYUN VE KEÇİLERDE BELİRLENEN KENE TÜRLERİ Ma mak ve ar k. (2006) Si vas-za ra yö re sin de mu a - ye ne et tik le ri 240 sı ğır dan 71 in de (%29,6), 275 ko yun - dan 66 sın da (%24,0) ve 252 ke çi den 50 sin de (%19,9) ke ne en fes tas yo nu sap ta mış lar ve sı ğır lar da Ha e. par va, D. mar gi na tus, R. (B.) an nu la tus, Ha e. con cin na, H. margi na tum, R. bur sa, ko yun ve ke çi ler de D. ni ve us, D. margi na tus, Ha e. par va, Ha e. con cin na, H. mar gi na tum, R. bur sa, R. (B.) an nu la tus, tür le ri ni be lir le miş ler dir. Bölge de Der ma cen tor tür le ri son ba har, Ha e maph ysa lis tür le ri ilk ba har ve kış, R. (B.) an nu la tus ilk ba har, Hyalom ma ve Rhi pi cep ha lus tür le ri ise yaz ay la rın da tes pit edil miş tir. 25 Ak taş ve ar k. (2006) 2004 yı lı Ha zi ran-tem muz ayla rın da Ela zığ, Bin göl, Muş, Er zin can ve Er zu rum il le - rin den 252 sı ğı rın 93 ünün (%36,9) ke ne ile en fes te ol du ğu nu be lir le miş ve bu hay van lar dan H. ana to li cum ço ğun luk ta ol mak üze re H. ex ca va tum, R. (B.) an nu la - tus, R. bur sa ve R. san gu i ne us ol mak üze re beş tür sapta mış tır. 6 Ton bak ve ar k. (2006) Kel kit va di sin de sı ğır, ko yun ve ke çi ler de R. bur sa, H. mar gi na tum, R. (B.) an nu la tus ve Ha e. sul ca ta ol mak üze re 4 fark lı tü rün bu lun du ğu nu en yay gın tür le rin R. bur sa (%47,68) ve H. mar gi na tum (%46,40) ol du ğu nu bil dir miş ler dir. 31 İça ve ar k. (2007) Kay se ri yö re sin de sı ğır lar da %21,7 ora nın da ke ne en fes tas yo nu tes pit et miş ler ve R. tu ra ni cus, R. bur sa, R. san gu i ne us, H. mar gi na tum, H. ex ca va tum, H. ana to li cum, D. ni ve us, R. (B.) an nu la tus ve O. la ho ren sis tür le ri ni be lir le miş ler dir. 21 Yıl maz ve De ğer (2011) Van ve Er ciş te mu a ye ne et tik le ri 398 sı ğır da 12 tür tes pit et miş ler, bu tür le rin R. bur sa, R. tu ra ni cus, R. san gu i ne us, D. mar gi na tus, D. nive us, H. mar gi na tum, H. ana to li cum, H. ex ca va tum, H. aegy pti um, Ha e. par va, Ha e. sul ca ta ve Ha e. punc ta ta oldu ğu nu bil dir miş ler dir. Ay nı araş tır ma da ko yun lar da R. bur sa, R. tu ra ni cus, R. san gu i ne us, D. mar gi na tus, D. nive us, H. mar gi na tum, H. ana to li cum, H. ex ca va tum, H. aegy pti um, Ha e. par va, Ha e. sul ca ta ve Ha e. punc ta ta ve A. per ci sus tür le ri nin var lı ğı be lir len miş tir. 34 Ba kır cı ve ar k. (2012) Ege böl ge si nin ba tı sın da ki Ma ni sa, İzmir ve Ay dın il le rin de sı ğır lar da ke ne tür le ri, mev sim sel ak ti vi te le ri ve ya yı lım la rı nı be lir le mek amacıy la yıl la rı ara sın da her ay dü zen li ola rak 443 sı ğı rı mu a ye ne et miş ler dir. Sı ğır la rın %23 ünün ke ne ile en fes te ol du ğu sap tan mış ve top lam 19,679 adet ke ne top lan mış tır. Sı ğır lar da 12 ke ne tü rü tes pit edil miş ve en yay gın tür le rin H. mar gi na tum, H. ex ca va tum ve H. detri tum ol du ğu ay rı ca I. ri ci nus, R. (B.) an nu la tus, D. margi na tus, H. ana to li cum, H. ru fi pes, Ha e. par va, R. bur sa, R. san gu i ne us, R. tu ra ni cus un da bu böl ge de ki sı ğır lar - da bu lun du ğu be lir len miş tir. I. ri ci nus un Ka sım-ma yıs, R. (B.) an nu la tus un Tem muz, Ağus tos, Ekim, Ka sım, D. mar gi na tus un Ey lül-ha zi ran ay la rın da gö rül dü ğü tes pit edil miş tir. Hya lom ma tür le ri tüm yıl bo yun ca gö rül müş, an cak kış ay la rın da sı nır lı sa yı da kal dı ğı be lir len miş tir. Ha e. par va sa de ce Ekim ve Ka sım ay la rın da az sa yı da 70 Turkiye Klinikleri J Vet Sci 2012;3(2)

5 TÜRKİYE DE SIĞIR, KOYUN VE KEÇİLERDE BELİRLENEN KENE TÜRLERİ sap tan mış tır. Rhi pi cep ha lus tür le ri ise ço ğun luk la ilk ba - har ve yaz ay la rın da tes pit edil miş tir. 15 Ak taş ve ar k. (2012) Ka ra de niz böl ge sin den 389 sığır dan 2160 ke ne top la mış lar ve bun la rın H. mar gi na - tum, H. ex ca va tum, H. det ri tum, R. bur sa, R. tu ra ni cus, R. san gu i ne us, R. (B.) an nu la tus Ha e. sul ca ta, Ha e. puncta ta, I. ri ci nus ve I. he xa go nus tür le ri ne ait ol duk la rı nı bil dir miş ler dir. 7 Ay dın ve ar k. (2012) Ka ra de niz böl ge sin de Bo lu, Kas ta mo nu, Ço rum, Sam sun, To kat, Gi re sun ve Bay burt il le rin de ko yun lar da %30,77 ve ke çi ler de %32,88 ol mak üze re ge nel de %31,13 ora nın da ke ne en fes tas yo nu sapta mış, hay van lar üze rin den top la nan ke ne le rin beş so ya ait 12 ke ne tü rün den (Ha e. par va, R. bur sa, R. tu ra ni cus, D. mar gi na tus, R. san gu i ne us, Ha e. punc ta ta, I. ri ci nus, H. mar gi na tum, Ha e. sul ca ta, H. ex ca va tum, Ha e. concin na, H. det ri tum) oluş tu ğu nu be lir le miş ler dir. Araş tı - rı cı lar böl ge de ko yun ve ke çi ler de en yay gın tür le rin R. tu ra ni cus, Ha e. par va ve R. bur sa ol du ğu nu or ta ya koymuş, Rhi pi cep ha lus ve Hya lom ma la rın ilk ba har ve yaz, Ha e maph ysa lis le rin kış, ilk ba har ve son ba har, Der ma - cen tor ve Ixo des le rin ise bü tün mev sim ler de hay van lar üze rin de bu lun du ğu nu or ta ya koy muş lar dır. 14 SO NUÇ Nazir DUMANLI ve ark. Tür ki ye de sığır, ko yun ve ke çi ler de ke ne en fes tas yon - la rı nı be lir le me ye yö ne lik ya pı lan ça lış ma lar da be lir le - nen tür ler; R.(B.) an nu la tus, R.(B.) kohl si, R. bur sa, R. san gu i ne us, R. tu ra ni cus, D. mar gi na tus, D. ni ve us, H. ana to li cum, H. ex ca va tum, H. tu ra ni cum, H. mar gi na - tum, H. im pel ta tum, H. det ri tum, H. ru fi p es, H. aegy p- ti um, Ha e. con cin na, Ha e. iner mis, Ha e. par va, Ha e. punc ta ta, Ha e. sul ca ta, I. he xa go nus, I. ri ci nus, O. laho ren sis ve O. meg ni ni dir. Bu nun la bir lik te sı ğır, ko - yun ve ke çi ler de ke ne tür le ri nin araş tı rıl dı ğı ça lış ma lar da be lir le nen tür le rin mev sim sel da ğı lım la rı - nın çok az oran da ele alın dı ğı gö rül mek te dir. Ke ne ler le et ki li mü ca de le de tür le rin ge li şim aşa ma la rı nın mev simsel ak ti vi te le ri nin bi lin me si önem arz et mek te dir. Bu bakım dan ke ne le rin mev sim sel ak ti vi te le ri nin ül ke nin tüm böl ge le rin de de tay lı ola rak ça lı şıl ma sı ve ka yıt al tı na alın ma sı na ih ti yaç var dır. KAYNAKLAR 1. Barker SC, Murrell A. Systematics and evolution of ticks with list of valid genus and species names. In: Nuttall P, Bowman AS, eds. Ticks, Biology, Disease and Control, Bowman, Cambridge: Cambrige University Pres; p Jongejan F, Uilenberg G. The global importance of ticks. Parasitology 2004;129 Suppl: S Karaer Z, Yukarı BA, Aydın L. Türkiye Keneleri ve Vektörlükleri. Özcel MA, Daldal N, ed. Parazitolojide Artropod Hastalıkları ve Vektörler. İzmir: Türkiye Parazitoloji Derneği; s Minjauw B, McLeod A. Tick-borne diseases and poverty. The impact of ticks and tickborne diseases on the livelihood of small-scale and marginal livestock owners in India and eastern and southern Africa. Research report, DFID Animal Health Programme, Centre for Tropical Veterinary Medicine. Dinburg: University of Edinburgh; Akdemir C. Van yöresi koyunlarında bulunan kene türlerinin (fam: ixodidae) tespiti ve epidemiyolojisi üzerine araştırmalar. Doktora Tezi, Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Aktas M, Altay K, Dumanli N. A molecular survey of bovine Theileria parasites among apparently healthy cattle and with a note on the distribution of ticks in eastern Turkey. Vet Parasitol 2006;138(3-4): Aktas M, Altay K, Ozubek S, Dumanli N. A survey of ixodid ticks feeding on cattle and prevalence of tick-borne pathogens in the Black Sea region of Turkey. Vet Parasitol [Epub ahead of print] 8. Altay K, Dumanli N, Aktas M. Molecular identification, genetic diversity and distribution of Theileria and Babesia species infecting small ruminants. Vet Parasitol 2007;147(1-2): Altay K, Aydin MF, Dumanli N, Aktas M. Molecular detection of Theileria and Babesia infections in cattle. Vet Parasitol 2008;158(4): Altay K, Dumanli N, Aktas M. A study on ovine tick-borne hemoprotozoan parasites (Theileria and Babesia) in the East Black Sea Region of Turkey. Parasitol Res [Epub ahead of print] 11. Arslan MÖ, Umur, Ş, Aydın L. Kars yöresi sığırlarında Ixodidae türlerinin yaygınlığı. Turkiye Parazitol Derg 1999;23(3): Aydın L. Güney Marmara ruminantlarında görülen kene türleri ve yayılışları. Türkiye Parazitol Derg 2002;24(2): Aydin L, Bakirci S. Geographical distribution of ticks in Turkey. Parasitol Res 2007;101 Suppl 2:S Aydın MF, Aktaş M, Dumanlı N. Türkiye nin Karadeniz Bölgesindeki Koyun ve Keçilerde Kene Enfestasyonları. Kafkas Univ Vet Fak Derg 2012;18(Suppl-A): Bakirci S, Sarali H, Aydin L, Eren H, Karagenc T. Distiribution ans seasonal activity of tick species on cattle in the West Aegeon region of Turkey. Exp Appl Acarol. 2012;56(2): Çiçek H. Epizootiological Studies on Haemaphysalis Ticks in Ankara Province, Turkey. Turk J Vet Anim Sci 2004;28(1): Göksu K. Bazı Karadeniz Bölgesi illerinin sığırlarında müşahede edilen Babesidae (Sporozoa: Piroplasmida) enfeksiyonları ve kene enfestasyonları. Ankara Üniv Vet Fak Derg 1968;15: Göksü K. Yurdumuzun çeşitli bölgelerinde sığırlarda piroplasmida enfeksiyonları Piroplasmosis, Babesiosis, Theileriosis ve Anaplasmosisin yayılış durumları. Türk Vet Hek Dern Derg 1970;40: Güler S, Özer E, Erdoğmuş SZ, Köroğlu E, Bektaş İ. Malatya ve bazı Güneydoğu Anadolu illerinde sığır, koyun ve keçilerde bulunan kene (Ixodidae) türleri. Doğa-TU Vet ve Hay D 1993;17: Turkiye Klinikleri J Vet Sci 2012;3(2) 71

6 Nazir DUMANLI ve ark. TÜRKİYE DE SIĞIR, KOYUN VE KEÇİLERDE BELİRLENEN KENE TÜRLERİ 20. Hoffmann G, Hörchner F, Schein E, Gerber HC. [Seasonal appearance of ticks and piroplasms in domestic animals in the Asiatic provinces of Turkey]. Berl Munch Tierarztl Wochenschr 1971;84(8): Ica A, Inci A, Vatansever Z, Karaer Z. Status of tick infestation of cattle in the Kayseri region of Turkey. Parasitol Res 2007;101 Suppl 2:S İnci A, Yukarı BA, Sayın F. Çankırı yöresinde bazı koyun ve keçi sürülerinde babesiosis ve theileriosis etkenlerinin mikroskobik kan muayenesiyle araştırılması. Ankara Üniv Vet Fak Derg 1998;45: İnci A, Nalbantoğlu S, Çam Y, Atasever A, Karaer Z, Çakmak A ve ark. Kayseri yöresinde koyun ve keçilerde theileriosis ve kene enfestasyonları. Turk J Vet Anim Sci 2003;27: Kurtpınar H. Türkiye keneleri: morfoloji, biyoloji, konakçı yayılışları ve medikal önemleri. Ankara: Güven Matbaası; Mamak N, Gençer L, Özkanlar YE, Özçelik S. Sivas-Zara yöresindeki sığır, koyun ve keçilerde kene türlerinin belirlenmesi ve sağaltımı. Türkiye Parazitol Derg 2006;30(3): Merdivenci A. Türkiye Keneleri Üzerine Araştırmalar. 1. Baskı. İstanbul: Kutulmuş Matbaası; s Özer E, Aydın L. Malatya da Sığırlarda Otobius megnini (Duges,1883) nin Bulunuşu. Tr J Vet Anim Sci 1996;20(1): Sayın F, Dinçer Ş, Karaer Z, Dumanlı N, Çakmak A, İnci A, et al. Status of tick infestation of sheep and goats in Turkey. Parassitologia 1997;39(2): Sayın F, Dumanlı N. Elazığ bölgesinde evcil hayvanlarda görülen kene (Ixodoidea) türleri ile ilgili epizootiyolojik araştırmalar. Ankara Üniv Vet Fak Derg 1982;29(3-4): Taşçı S. Van bölgesinde sığır ve koyunlarda görülen kene türleri ile bunların taşıdığı kan parazitleri (Protozoon) arasındaki ilişkiler. Ankara Üniv Vet Fak Derg 1989;36(1): Tonbak S, Aktas M, Altay K, Azkur AK, Kalkan A, Bolat Y, et al. Crimean-Congo hemorrhagic fever virus: genetic analysis and tick survey in Turkey. J Clin Microbiol 2006;44(11): Tuncer D, Mutlu G, Karaer Z, Sayin F, Tuncer LB. Seasonal occurrence of ticks on goats and Borrelia burgdorferi influence in Ixodes ricinus in Antalya region. Turkiye Parazitol Derg 2004; 28: Yay M, Yazar S, Aydın L, Şahin İ. Kayseri Yöresi nde sığır ve koyunlarda kene türlerinin araştırılması. Erciyes Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi 2004;13: Yılmaz AB, Değer MS. Van ve Erciş Yöresindeki Sığır ve Koyunlarda Kene Türlerinin Belirlenmesi ve Mevsimsel Dağılımı. YYU Veteriner Fakultesi Dergisi 2011;22(3): Yukarı BA, Umur Ş. Burdur yöresindeki sığır, koyun ve keçilerde kene (ixodoidea) türlerinin yayılışı. Turk J Vet Anim Sci 2002;6: Zeybek H. Samsun yöresi koyun ve kuzularında paraziter fauna saptama çalışmaları. Ankara Üniv Vet Fak Derg 1980;27: Turkiye Klinikleri J Vet Sci 2012;3(2)