icindekii,bn /r. isr,alt ARAZi ve vergi sisrnuinin TE$EKKUTU vn osmanlr DEVRiNDEKi $EKiLLERLE MUKAYESESi... ls

Ebat: px
Şu sayfadan göstermeyi başlat:

Download "icindekii,bn /r. isr,alt ARAZi ve vergi sisrnuinin TE$EKKUTU vn osmanlr DEVRiNDEKi $EKiLLERLE MUKAYESESi... ls"

Transkript

1

2 icindekii,bn J x /r. Koy, rovlu vb ivrpnratorluk I V. Milletleraran Ttirkiye Sosyal ve iktisat Tarihi Kongresi. Teblidler, U.U. Tiirkiyat Arasttrmave Uygulama Merkezi, istanbul 2l-25, Adustos Ankara: Ttirk Tarih Kurumu, 1990, isr,alt ARAZi ve vergi sisrnuinin TE$EKKUTU vn osmanlr DEVRiNDEKi $EKiLLERLE MUKAYESESi... ls isldmt itimler Dergisi, I-1 (Ankara, 1950), OSMANLILAR'DA RAiYYET RUSOMU. Belleten, cilt: XXIII (1959), STEFAN DU$AN'DAN OSMANLI iiupan,q,torluguna: XV. ASIRDA RUMELi'DE HIRiSTiYAN SiPA.HII,BN ve MEN$ELERI DodumYilt Milnasebetiyle Fuad Koprtilii Arma{ant, Mdlanges Fuad Kopriilii, istanbul: Dil ve Tarih Co[rafya Fakiiltesi Yayrnt, TARiUI,I TiMAR DEFTERINB CONN FATTH DEVRINDEN oncb rivrnn SiSrnUi IV. TiirkTarih Kongresi, Ankara I0-14 Kastm 1948, Kongreye SunulanTebligler, Ankara: Tiirk Tarih Kurumu, 1952, vinin GoSpoDARLIK REJiMi ve ilgasi Tanzimat ve Bulgar Meselesi, Ankara: Ttirk Tarih Kurumu, 1943, OSMANLI imparatorlugu'nun KURULU$ VE inris.l,ni DEvRiNDE TURKivtr'trliN ixrisaoi vnzivbri UzBniNoB nin TETKiK MUNASEBETIYLE Belleten, cilt.: xv (1951),

3 " ' r3. t4. History, Art and Culture, 1992,49_57.

4 ONSOZ Bu ciltte sunulan Ttirkge on dort makale, yrllan arastnda elli yrlhk bir stire iginde geqitli yerlerde Erkmrq olup, meslekdaqlarrm ve talebelerim, ko- Iayca bulunup okunabilmesi igin, bir cilt iginde topluca yaymlanmast hususunda beni teqvik etmekte idiler. Bu seeimi yaparken, belli konular tizerinde okuyucu igin yararh olabilecek yaztlan segmeye Eaba gcisterdim. Burada yeniden yaymlanan yazrlar, baqhca Osmanh sosyal ve ekonomik tarihi iizerinde olup bu konu Osmanh araqtrrmalannda gittikge geniqleyen bir inceleme alanr oluqturmaktadrr. Baziankrrk elli yrl cince yazrlmrq araqtlrmalar bugtin iein ne kadar gegerlidir, tabii bunu okuyucular takdir edecektir. Aynr mevzular iizerinde sonradan yaptr[rm yeni araqtrrmalarrn, genellikle bu konularr geniqlettigi ve tamamladr[r kanrsrndaytm. Ornelin, "Raiyyet Rtis0mu" (no. 3) yazrsrnda (ilk basrhgr 1959) ortaya grkardr[rm Eift-resmi sistemi ve kr-toplumunun orgtitlenmesi ile ilgisi konusunu, daha sonra 1989'da "Kriy, Kriylii ve imparatorluk" makalesinde daha geniq bir bakrq agrsrndan aerklama ve tamamlamaya gahqtrm. Sistemin, antik dtinentden beri Akdeniz bolgesinde, ktigiik kriylii aile emefine ve gifrokiiz giictine dayanan endtistri-cincesi en yaygrn tarrm iqletme bieimi oldulunu saptadrm. Qift-resmr, gift-hane sistemi olarak adlandrnlan bu tarrm tiretim tarzrnrn mali yoni.ini.i oluqturur. Sdz-arasr, yalnrz Osmanh imparatorlu[unun degil, Yakrn-Do[u ve Akdeniz bolgelerinde temel sosyal formasyon sorununa agrkhk getirdigine inandrlrm gifthane sisteminin onemini burada bir kez daha vurgulamak isterim. (Bu sistem i.izerinde aynntrh agftlamalar Cambridge University Press tarafindan basrlmakta olan Ottonun Empire; Economy and Society adh kitabrmrzda verilmiqtir). Osmanh imparatorlufunda toprak tasarrufu ve ona baflr iiretim iligkileri problemi, doktora tezimi (Tanzimat ve Bulgar Meselesi) tamamladrfrm 1942 yrhndan ber; beni yakmdan ilgilendiren bellibaqh bir konu olmuqtur. Bu tezde Gospodarlft Rejimi bolimtinde, rizel koqullara tabi Vidin bcilgesinin srk srk Hristiyan kciylii ayaklanmalarrna sahne olmasrnrn derin sebepleri araqtrtlmtg, ve sorunun, miri topraklarrn tasarrufu probleminden kaynaklandrir ortaya

5 HALIL inelcrx gtkarrlmtqtrr. Toprak tasarrufu ile tiretim iliskilerrndekr qatrqmalan canl bir bigimde belgeleyen bu bcili.imii (no. 6) bu ciltreki r;zilar..ulnu almayr uygun buldum' Reaya ile ilgili toprak tasamrfu ve vergr >trrunirnnr. sonradan daha geniq bir agrdan ele alan Tanzimat'm Uygulanmastl.JS,,_.-,c;. fr.r^.;jgr.i rno. l3) makale_ sine de bu ciltte yer verdim. isldm Arazi ve Verqt S;-r:c17--,f 1-'. I, ad1 yazr,osmanl toprak tasamrfunun kaynaklannt inceler ve blr lece r\ nr ktrrru\ u bagka ycinden agrklamayt dener. "Stefan Duqan'dan Osmanh Imparrior.;iui.r,no. 4) baq1k1 yazr tahrir defterlerinin incelenmesi ile Rumeli'de Osrnanr-t-rncesr Balkan askeri feodal srntf mensuplarlnln osmanh timar rejimrne ;rrnirak nasrl osmanhlaqtrrrldrlrnr agrklar ve V. Mutafgieva ve baqka Balka:l ranhciiennin. onlar igin ileri siirdiikleri batr Avrupa bigimi ileri feodaller tanrmrnr berraraf eder. Osmanh drfi-sultani hukukunun en Eok rizennde durdu[u konular, kciyli.i reaya ile askeri stntf arasrndaki iliqkileri dtizenlel en kurallu. u. tanm sekt6rti ile ilgili vergilerdir. Osmanh Hukukuna Giri,i (no. 11)bu sebeple bu ciltte yer almrqtrr. Kdyde oturan sipahilerle kciyli.i arasrnda iligkiler 'rf6tih Devrinden rince Timar" (no. 5) ve cizellikle "Kciy,.Kciylti ve imparatorluk" (no l) yazrsrnda inceleme konusu olmuqtur. Sened-i ittifak (no. I 2) yazrst, toprak ve tiretim iligkilerinin, 18. ytizyrlda gcisterdigi yeni geligmelerin sonucunu ele almakta ve bu geliqmeler sonunda ortaya grkan dyanrn, vilayetlerde oldulu gibi devlet merkezinde de otoriteyi ele gegirme ve 6yan rejimine hukuki meqroluk kazandrrma giriqimini incelemektedir. Bu ciltte yer alan yaz:irarn ikinci kategorisi, Osmanh gehir ve ticaret tarihi ile ilgili incelemelerden oluqmaktadrr. "itirkiy. iktisadi ve igtimai T;;ili Kaynaklart" (no. 8) ve "Bursa Sanayi ve Ticaret Tarihine dair Vesikalar" (no. 9) 15 ' yizyrl ortalanna kadar inen Bursa kadr sicilleri ve terekelerine dayanan iki araqtrrmadrr. Bu yazilard4 Osmanlt ekonomik geliqim i ve zenginliginin kaynalr olan bu biiyiik ticaret ve sanayi merkezinde, smrflar, ipet,urruyli ve milletlerarasr ticaret iliqkileri incelenmiqtir. Bursa'nrn 14. yizyrldarberi btitiin Akdeniz bcilgesi ve Avrupa igin iran ipelinin baqhca bir pazanhaline geldi[i, Bursa'da yerli Ti.irk ipek tiiccan ve ipekli kumaq dokuyuculannrn zenginlir glriqimci srnrf oluqturdu!u, qehirde ticaret yontemleri ve vergi kaynaklarnrn bjyazrlarda belgetenoigi gdrtilecektir. "Osmanh Pamuklu Pazarr" (no. 10) adh yalt d,a, Ttirk ticaret ve sanayi tarihi bakrmrndan dnemli gortilmtiqtiir. Bu yazrda Osmanl ekonomisinin tahrldan sonra en cinemli maddesi olan pamuk ve cinemli bir ihracat kapasitesi olan pamuklu sanayii aynntth olarak incelemekte, 1750'ye kadar pamuklu ihracatmda di'inya pazarlattna egemen olan Hindistan'dan ince pamuklu ithalatrnrn Osmanlr ticaret dengesindeki onemi ve daha sonra ingiltere'de Endiistri Devrimi ve pamuklu makine sanayiinin kurulugunun osmanh ekonomisi iizerinde yrkrcr etkileri

6 onsoz araqtrnlmaktadrr. Bu geliqmelerde Osmanh. Hint re ingiliz pazar rekabetinde. emek maliyetinin belirleyici bir faktdr olarak tjnemi uzerinde durulmakta, bunun ingiltere'yi Endiistri Devrimi'ne gotiiren baqirca :ebeplerden biri oldu[u ileri siiri.ilmektedir. "Tiirkiye'nin iktisadi Vazii eti ' (no. I ) ba;lrkh yazr, Mustafa Akda!'rn ileri si.irdti[ii tezlerin gdzden geeirilmesi r esilesi ile. Osmanh ekonomik geliqiminin imparatorlulun kuruluqu si.ireci ile parallelizmi sorunu. imparatorlu[un dtinya ekonomisi iginde yeri, Osmanh fi1.at devrimi ve yabancr gtimiiq paralann istildsr, Osmanh para tarihi, iran'la ticaret sava$l gibi konular ele ahnmrqtrr. Sonuncu makale, "Batr'dan Kiiltiir Aktarmast", (no. 14), Osmanlr ekonomik gciktiqtinii onlemek iein Batr teknolojisinin altnmast sorununun sosyal-psikolojik kogullarrnr incelemektedir. Makaleler, uzun aralarla geqitli tarihlerde yazflillr iein, dip notlarda, iqaret ve krsaltmalarda tutarsrzhklar vardrr. Bunlan, bu yayrnda gidermek btiytik giigltikler ortayagrkaracafrndan yeknesakhlr sa$amak yontine gidilememiqtir. Kezageng okuyucu, eski tarihlerde yazrlmrq makalelerdeki "a[lr" TiirkEe i.islfiptan yakrnabilir. Elli yrh kapsayan bu yaziarda tisl0p defiqiklifi, ki.ilttir tarihimizi ara$tracaklar iein ibretle incelenmesi gereken bir olaydrr. Dilcilerimrz,kelimenin ve tisl0bun sosyal nitetilini ve ktilttir geliqiminin bir devamhltk sorunu oldufunu goeu kez unutmuq gciri.iniiyorlar. Bu takdirde, bugiin Tiirk aydtnr igin, birkag gegit Ti.irkge cifrenmek zorunlu olmaktadrr. Bu yaziart bugtinkii TtirkEeye biittin anlam incelikleri ile aktarmanrn giigli.igti bir yana, ileride Eevrilen TtirkEeyi gelecek kuga[rn anlayrp anlamryaca[rndan da kuqkuluyum. Bir kelime ile, dil istikrarsrzhlr bir ktilttir istikrarsrzhlrdrr ve bu kitaptaki yazrlar, bunun tarihi bir kanrtr olarak, aynen yayrnlanmrgtrr. Son olarak, yazrlanmrn bir araya getirilip yayrnlanmasr igin beni teqvik eden ve btiyiik fedakirhklarla bunu gergekleqtiren dostum Muhittin Salih Eren'e te;ekktirii, zevkle yerine getirilmesi gereken bir odev bilirim. Bu yaziart sabtr ve dikkatle dizen ve Genel Dizin'in hazrrlanmastnda btiytik emeli geeen Yi.icel Da!h'1a burada aynca teqekkiir etmek isterim. Halil inalcrk, 31 Arahk 1992