Harran Üniversitesi Sağlık Yüksekokulu Öğretim Görevlisi Miyaser KAYAHAN ile Akraba Evlilikleri Üzerine

Transkript

1 Ocak 2011 Akraba Evlilikleri Akraba evlilikleri konusunda sorularımızı Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Emekli Pediatri Profesörü Prof. Dr. Ergül Tunçbilek yanıtladı. Harran Üniversitesi Sağlık Yüksekokulu Öğretim Görevlisi Miyaser KAYAHAN ile Akraba Evlilikleri Üzerine Doğurganlığın Düzenlenmesi ve Sağlık Hizmetleri Toplantısı Genetik Danışmanlık, Genetik Tanı ve Genetik Hastalıklar Güvenli Annelik Programı Bebek Bakım Modülü

2 Akraba Evlilikleri Aynı Soydan Gelen Kişilerin Yaptığı Evliliğe Akraba Evliliği Denir. Akrabalık; anne veya baba soyundan gelebilir, her ikisi de aynı derecede önemlidir. Anne veya babalarından biri kardeş olan bir çiftin yaptığı evliliklere 1.derece akraba evliliği (Kuzen Evlilikleri) denir. Büyükanne veya büyükbabalarından biri kardeş olan çiftlerin yaptığı evliliklere ise 2.derece akraba evliliği (Torun Evlilikleri) denir. Türkiye de her beş evlilikten biri akraba evliliğidir ve akraba evliliklerinin %70 i birinci derece akrabalar arasında gerçekleşmektedir. (Anne Çocukların Durum Analizi 1996). Akraba olan eşlerin oranı Ankara, İstanbul ve İzmir'de %17 iken, köylerde %36'ya çıkmaktadır. Akrabalar arası evliliği, geniş ve ataerkil aile biçimleri pekiştirmektedir. Akrabası ile evli olanların oranı çekirdek aile olan ailelerde %20 iken, ataerkil geniş ailelerde %34'e çıkmaktadır. Köylerde bütün aile biçimlerinde akraba evliliği diğer yerleşim yerlerinden daha yüksektir. Bölgeler arası değerlendirmede en düşük oran %12,8 ile Batı Anadolu'da, en yüksek oran ise %35 ile Güneydoğu Anadolu'dadır. Ülkemizde ve dünyanın değişik ülkelerinde yapılan araştırmalarda, akraba evliliği sıklığı üzerine sosyoekonomik düzeyin etkili olduğu gözlenmektedir. Akraba evliliği Türkiye'de geleneksel olan uzun zamandan beri süreklilik gösteren bir olgudur. Ülkemizin kırsal kesimlerinde oldukça yaygın olan bu evlenme biçiminin sosyo-ekonomik ve psikolojik nedenlere dayalı olarak gerçekleştiği bilinmektedir. Mirasın bölünmemesi, yakın akraba ve kardeş çocuklarının yaşlılık döneminde kayın valide ve kayın pedere daha iyi bakabilecekleri ümidi gibi sebeplerle bu evlenme biçimi tercih edilmektedir. Akraba evlilikleri toplum ve kişiler açısından kalıtımsal geçişli hastalıklara neden olmaktadır. Dünya Sağlık Örgütü tarafından akraba evliliklerinde, konjenital anomali, bebek ve çocuk ölümleri, zihinsel engellilik sıklığının daha yüksek olduğu belirtilmektedir (DSÖ 1999). Akraba evliliğinde önemli olan sorun sağlıklı olan bireylerin genlerinde taşıdıkları hastalıkların çocuklarına aktarılmasıdır. Kan bağı olan akrabalar, toplumun genelinde görülen ortak gen yüzdesinin dışında, akraba oldukları için ve bunun derecesine göre daha fazla ortak gen taşımaktadırlar. Akraba evliliği yapan popülâsyonda özürlü çocuk doğma riski diğer popülâsyona göre iki kat artmaktadır. Genel popülasyonda %5 olan özürlü çocuk oranı akraba evliliği yapan popülasyonda yaklaşık %8-9 civarındadır. Akraba evlilikleri genelde erken yaşta yapılan evliliklerdir. Erken evlilikler kadın ve bebek sağlığı açısından risk oluşturan bir durumdur. Erken yaşlarda (18 ve altı) oluşan gebelikler sonucunda anne ve bebek ölüm oranları yükselmektedir. Yine ergenlik dönemini tamamlamadan ve cinsel anlamda olgunlaşmadan oluşan gebelikler, kadınlarda gelişmeyi de engellemekte, boy büyümesi durmakta, gebelikler daha sorunlu yaşanmakta, doğacak çocukta engellilik riski artmaktadır. Akraba evliliği yapan bireylerin büyük kısmı erken yaşta yapılmış evliliklerdir. Erken yaşta yapılan evliliklerden en fazla kız çocukları zarar görmektedir, ülkemizde 17 yaşındaki her on iki kadından biri (%9) ya anne olmuş ya da ilk çocuğuna gebe kalmıştır. Dolayısıyla erken yaşta yapılmış akraba evliliklerinde anne ve doğacak çocuk açısından risk oldukça yüksektir. Sonuç olarak; ülkemizde yüksek oranda görülen (yaklaşık %25 oranında) akraba evlilikleri için, genetik danışmanlık hizmetinin sağlık hizmetleri içinde yapılandırılması ve uygulanması, evlilik öncesi ve erken yaş evlilikleri için danışmanlık hizmetlerinin oluşturulup yaygınlaştırılması gerekmektedir. 2 Görünüm Ocak 2011

3 Akraba Evlilikleri Prof. Dr. Ergül Tunçbilek G Ülkemizde akraba evlilikleri yaygın, siz akraba evliliklerini nasıl değerlendiriyorsunuz? Bu konuda ülkemizi küresel ölçekte nasıl konumlandırabiliriz? Anne ve babaları arasında kan akrabalığı (amca, teyze, hala, dayı çocukları) bulunan çocuklar arasında yapılan evliliklerde, resesif (çekinlik) genlerin zararlı etkilerine bağlı olarak, diğer evliliklerden doğan çocuklara göre daha yüksek ölüm ve resesif hastalık görülmesi sağlık bakımından önemli bir risktir. Ayrıca bu evliliklerde kadının statüsünün düşüklüğü, erkek Prof. Dr. Ergül Tunçbilek Ergül Tunçbilek Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Emekli Pediatri Profesörü olan Prof Dr. Ergul Tunçbilek, Ankara Üniversitesi Tıp Fakultesi mezunudur. Yapmış olduğu çalışmalar arasında Türkiye'de Akraba Evlilikleri ve Çocuk Ölümlerine Etkisi üzerine yer almaktadır yılında Akraba Evliliğinin Kültürel Nedenleri- Ankara Örneği adlı çalışmanın danışmanlığını yürütmüştür. egemen ideolojinin yoğunluğu, ailenin soyun devam etmesi yönündeki baskıları gibi nedenlerle doğurganlığın daha yüksek olması, kente göç eden ancak kentlileşemeyen ve kentteki evlilik pazarına entegre olamayan erkek nüfusun kırdaki akrabalarıyla kolay evlilikler yapma yoluna gitmeleri ve buna benzer nedenlerle akraba evlilikleri, sosyal bilimlerin ilgi alanına giren konular arasında da özel bir yere sahiptir. Ülkemizdeki yüksek akraba evliliği oranı (evliliklerin ortalama dörtte biri) bu nedenlerle bu her iki disiplinin de önemli konuları arasındadır. Akraba evliliği Kuzey Afrika, Batı ve Güney Asya ve Orta Asya Cumhuriyetleri başta olmak üzere büyük nüfuslu pek çok ülkede yaygın olarak varlığını sürdürmektedir. Evliliklerin %20 sinden fazlasını akrabalar arasında yapılan evliliklerin oluşturduğu ülkelerin toplam nüfusu günümüzde bir milyara ulaşmaktadır. Bu tür evliliklere nüfusun çoğunun Müslüman olduğu ülkelerde daha çok rastlanmakla birlikte Hindular, Hıristiyanlar, Budistler ve Yahudiler arasında da akraba evliliği yapılmaktadır. G Ülkemizdeki akraba evliliklerinin dağılımı nasıl? Bölgesel ve kentsel değişiklikler anlamlı mı? Ülke çapında akraba evliliklerinin sıklığı ve değişik özellikleri Hacettepe Üniversitesi, Nüfus Etütleri Enstitüsü tarafından 1968 den sonra her beş yılda bir yapılan Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırmalarında-TNSA incelenmiştir. Bu araştırmalara göre en yüksek akraba evliliği yapılan bölgemiz Doğu Anadolu ve özellikle Güneydoğu Anadolu bölgesidir. Bu bölgede akraba evliliklerinin oranı %45 lere çıkmaktadır. Yani aşağı-yukarı her iki evlilikten biri akrabalar arasında yapılmaktadır. Akdeniz in doğusunda da bu oran her üç evlilikten biri şeklindedir. En düşük oranda akraba evliliği Marmara Bölgesinde yapılmaktadır. Kırsal alanlarda kentlere göre daha yüksek oranda akraba evliliği yapılmaktadır. Ancak göç alan büyük kentlerin gecekondu bölgelerindeki akraba evliliği oranı köylere çok yakındır. Bu ailelerin büyük çoğunluğunun akraba evliliğinin sık olduğu bölgelerden ve kırsal alandan göç eden aileler olduğu anlaşılmaktadır. G Sizce akraba evliliklerinin dinamiklerini ve sonuçlarını sosyo-kültürel açıdan nasıl yorumlamalıyız? Ülkemizdeki çalışmalar bu evliliklerin büyük oranda yakın akrabalar arasında yapıldığını göstermektedir. Enteresan olarak yakın akrabalardan amca çocukları arasında yapılan evlilikler en sık yapılan evliliklerdir. Bunu halaoğlu, teyzeoğlu ve dayıoğlu ile yapılan evlilikler izlemektedir. Yani kadınlar büyük oranda baba tarafından kuzenleri ile evlenmektedirler. Bunun toplumumuzda yaygın olan ataerkil davranış biçiminin bir sonucu olduğu söylenebilir. Kadınların ve eşlerinin anadillerinin sorulduğu TNSA larda eşlerin ikisinin de anadilinin Kürtçe olduğu durumda akraba evliliği sıklığı (%41.2), ikisinin anadilinin Türkçe olduğu duruma göre (%20) iki misli fazladır. Bu sonuç da akraba evliliği yapma pratiğinin etnik ve kültürel nedenlerden önemli ölçüde etkilendiğini göstermektedir. Beklendiği gibi akraba evliliği ile eğitim düzeyi arasında ters bir ilişki bulunmaktadır. Düşük eğitim düzeylerinde akraba evliliği daha sık yapılmaktadır. İlkokuldan (5 yıl üstü) daha fazla eğitim almış olanlarda akraba evliliği oranı yüzde onun altına düşmektedir. İlginç olan nokta kadının eğitimsiz olduğu durumda erkeğin Görünüm Ocak

4 eğitimi ne olursa olsun akraba evliliği oranı yüksektir. Buna karşın kadın eğitimli olması durumunda akraba evliliği yapanların oranı önemli ölçüde düşmektedir. Akraba evliliği ile evliliğin kuruluşuna ilişkin diğer geleneksel davranış biçimleri arasında da çok güçlü ilişkiler bulunmaktadır. Akraba evliliği yapan kadınlar arasında yalnızca dini nikâhı olanların, başlık parası ödenenlerin, ailenin kararlaştırması ile evlendirilenlerin ve evlendikten sonra geniş aileler içinde yaşayanların oranı, akraba evliliği yapmayan kadınlara göre daha yüksektir. G Akraba evliliklerinin sağlıkla olan ilintisinden genetik geçişli hastalıklar üzerindeki rolü hep dile getirilir. Ülkemizde yaygın olan genetik geçişli hastalıklar konusunda bilgi veriri misiniz? Akraba evliliğinin gerek doğurganlık gerekse beş yaşından önceki ölümler ve hastalık hızları üzerinde dolaylı ve dolaysız etkileri olduğu bilinmektedir. TNSA lardan yapılan ileri analizlerde akraba evliliği sonucu doğan çocuklar arasında beş yaşından önceki ölüm hızlarının, akraba evliliği yapmayan ailelerin çocuklarına göre yüzde 50 lere varan düzeyde bir artış göstermesi, akraba evliliklerinin çocuk ölümleri üzerindeki bağımsız etkisini ortaya koyan önemli bir bulgudur. Bu kanıyı güçlendiren bir başka bulgu da bebek ve çocuk ölümlerini etkilediği bilinen eğitim, gelir ve kentleşme faktörlerinin eşitlenmesinden sonra bile, akraba evliliği sonucunda doğan çocuklar arasında ölüm risklerinin yüksek değerinin sürmekte oluşudur. Akraba evliliği yapan ailelerdeki bu yüksek bebek-çocuk ölümleri otozomal resesif kalıtsal hastalıklar nedeni ile olmaktadır. Bunu bir başka şekilde ifade edersek pek çok otozomal resesif hastalıkta, ebeveynler arasında akrabalık oranı toplumun genelinden daha yüksektir. Çünkü bu hastalıklar nadir hastalıklardır ve sadece hastalığa sebep olan genin hem anne, hem babadan alınması durumunda ortaya çıkarlar, sadece bir ebeveyn bu gene sahipse çocuk hasta olmaz, taşıyıcı olabilir ve geni çocukları yolu ile ileriki nesillere aktarır. Bu nadir genin akraba evliliği yapılan ailelerde aynı atadan gelen diğer ebeveynde de olması ihtimali yüksek olduğundan, bu geni taşıyan ebeveynlerin çocuklarının %25 inde hastalık ortaya çıkar. Bu annebabanın çocuklarının yarısı taşıyıcı olacak, %25 i ise bu gen bakımından normal olacaktır. Şüphesiz bu rakamlar bir olasılığı aksettirmekte olup, böyle bir ailenin bütün çocukları normal (taşıyıcı veya tamamen normal) olabileceği gibi, kötü bir şansla iki veya üç çocuğu da hasta olabilir. Bu hastalıklar genellikle ancak çocuk özel tetkiklerle tanımlanabildiği için, bu imkâna sahip olamadan ölen çocuklar, ishal, öksürük, havale vs gibi nedenlerle öldü diye değerlendirilirler. Özellikle ailede benzer şikâyetlerle kaybedilen çocuklar varsa hastalığın tanımlanabilmesi için her türlü olanak kullanılmalıdır. Çünkü tanı konduğunda ailede başka çocukların ölümü önlenebilir. Bu bilgilerin ışığında Hacettepe Üniversitesi İhsan Doğramacı Çocuk Hastanesi Genetik Bölümüne müracaat eden ve Otozomal resesif bir hastalık tanısı olan çocukların anne-babalarının akrabalık oranı %75.5 olduğu halde, akraba evliliğinin etkili olmadığı diğer hastalıklarda, akrabalık oranı toplumun geneline benzer şekilde bulundu. FMF (Ailevi Akdeniz Ateşi ) ülkemizdeki en sık otozomal resesif hastalıktır, taşıyıcılık sıklığı 1/12 olarak hesaplanmıştır. Buna göre toplumda aşağı yukarı her 10 kişiden birinin taşıdığı bu genin hastalığa sebep olması için akraba evliliğine gerek yoktur. Halbuki propionik asidemi çok nadir bir metabolik hastalıktır, hem anne, hem babanın bu geni taşıması ancak akraba evliliklerinde söz konusudur. Yani hastalığa sebep olan gen toplumda ne kadar nadirse, hastalığın ortaya çıkması için akraba evliliği yapma gereği o kadar yüksektir. Sık görülen genlerin hastalık yapması için böyle bir evliliğe gerek yoktur, tesadüfi evliliklerde de anne-babanın aynı geni taşıması yüksek olduğunda hastalık ortaya çıkabilir. Bütün bu bulgular yüksek akraba evliliğinin, pek çok otozomal resesif hastalığın ülkemizde gelişmiş batı ülkelerine göre daha sık görülmesine neden olarak, yüksek bebek ve çocuk ölümlerinin altında yatan sebeplerden biri olduğunu göstermektedir. G Engellilik bağlamı içinde akraba evliliklerini nasıl konumlandırmalıyız? Genetik geçişlilik noktasında riski artıran bir unsur olduğunu biliyoruz. Araştırmaların vardığı noktada bu ilişki konusunda ne diyebiliyoruz? Otozomal resesif hastalıklar her sistemi ilgilendirebilir. Çeşitli engellerde (zekâ geriliği, görme bozukluğu, ortopedik rahatsızlıklar, cilt ve adale hastalıkları v.s.) bu hastalıkların bir sonucu olarak görülebilir. Otozomal resesif kalıtım dışında otozomal dominant veya multifaktoryel kalıtımla geçen engeller ise akraba evliliğinden etkilenmez. Örneğin yukarıdaki çalışmamızda multifaktoryel bir şekilde kalıtılan yarıkdudak+damak anomalisinde ve nöral tüp defektlerinde akraba evliliği %22 olarak, yani genel toplum düzeyinde bulunmuştur. Sonuç olarak akraba evliliği ülkemizde yaygın olarak yapılan, sebep ve sonuçları bakımından sosyal ve sağlık bilimlerini ilgilendiren bir evlilik şeklidir. G Ülkemizde bu konuda neler yapılabilir? Bu adımları akademik alanın, kamusal ve sivil alanın sorumlulukları olarak nasıl tanımlamalıyız? Türkiye de yapılacak demografik, sosyal, ekonomik ve sağlığa ilişkin çalışmalarda eşler arasındaki akrabalık dereceleri konusunda bilgi toplamaya devam edilmesi son derece önemlidir. Toplanacak bilgilerin, niteliksel bilgilerle güçlendirilmesi, aile tarihçeleri ile zenginleştirilmesi ve konunun gerek sosyal bilimleri, gerek sağlık bilimlerini ilgilendirmesi nedeni ile disiplinler arası yaklaşımlarla incelenmesi gerekmektedir. 4 Görünüm Ocak 2011

5 Akraba Evlilikleri Üzerine: Akraba evlilikleri konusunda sorularımızı Harran Üniversitesi Sağlık Yüksekokulu nda Öğretim Görevlisi Miyaser KAYAHAN yanıtladı. G Akraba evliliği sosyal bir sorun mudur? Nedenlerini paylaşabilir misiniz? Akraba evliliği elbette sosyal bir sorundur. Çünkü beraberinde bireye, aileye ve topluma ağır sorumluluklar getirmektedir. Eğitim, rehabilitasyon ya da tedavi gibi birçok alanda ciddi sosyal ve ekonomik sorunlara yol açabilmektedir. Hasta-engelli birey ve onların aileleri üzerinde birçok kısıtlılığa yol açması ailenin sosyal yaşantısını olumsuz yönde etkilemektedir. Engelli bir çocuğa sahip olmanın aileye getirdiği birtakım zorluklar vardır. Psikolojik durum, maddi durum, eğitim durumu, yaşam tarzı, aile çevresi ve sosyal çevre ile ilişkiler gibi birçok konu aile ve dolayısıyla da toplumu etkilemekte ve bu doğrultuda Miyaser Kayahan Miyaser KAYAHAN Harran Üniversitesi Sağlık Yüksekokulu nda Öğretim Görevlisi olarak görev yapmaktadır. Yapmış olduğu çalışmalara arasında Şanlıurfa Tılfındır Sağlık Ocağı Bölgesinde Akraba Evliliği Prevalansı ve 5 yaş altı Ölümlere Etkisi, Tılfındır Sağlık Ocağı na Bağlı Bölgede Bulunan Yaş Kadınlarda Görülen Ölü Doğum Düşükler yer almaktadır. bazı düzenlemeler yapma yoluna gidilmektedir. G Akraba evlilikleri yapan kadınların durumunu bölgesel olarak yorumlar mısınız? Bu durum Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesindeki kentleşme, eğitim ve refah düzeyinin düşük olması ile birlikte aynı zamanda kültürel kaynaklıdır. Özellikle kadınlar eğitim düzeyleri düşük olmasına rağmen kendi yaşanmışlıklarından dolayı akraba evliliğine karşıdırlar. Kendisi akraba evliliğinden dolayı hasta ve ya engelli çocuğa sahip olduğundan aynı durumu kendi çocuklarının yaşamasını istememektedir. Ancak aileye, aşiret reisine karşı gelememekte ve kesinlikle söz sahibi olamamaktadır. Bir anne kendi kızının kiminle evleneceği konusunda seçme hakkına sahip olmadığı gibi bir genç kız da evleneceği kişiyi seçme hakkına sahip değildir. Yaptığımız ev ziyaretlerinde bazı genç kızlar amca ya da halaoğlu ile evlenmek istemediklerini ancak ailesi öyle uygun gördüğü, gelenek olduğu için evleneceklerini ya da evlendiklerini ifade ettiler. G Akraba evliliklerinin altında yatan sosyal, ekonomik ve kültürel nedenler nelerdir? Sosyal sebepler arasında en önemli etken belli bir sosyal sınıfta olan kişilerin kendi arasında evlendirilmesi geleneğidir. Bu bölgede kadın cinselliği ve bedeni üzerinde kültürel yapının etkisiyle oluşan; kadınların kendileri için ve kendilerine göre değil, daha çok aşiret veya topluma uygun davrandığı erkek egemen bir anlayış söz konusudur. Akraba evliliği ise bu anlayışın yansımalarından biridir. Böylece aşiret birliği korunacak, aşiret içi dayanışma artacak ve miras bölünmeyecektir. Yani bir anlamda maddi ve manevi birikimleri ve gelecekleri güvence altına alınacaktır. G Akraba evliliklerinden meydana gelen doğumları değerlendirebilir misiniz? Akraba evliliği sonucu dünyaya gelen kişiler çocuklarının akrabaları ile evlenmeleri konusuna nasıl bakıyor? Akraba evlilikleri bilindiği üzere konjenital anomali, bebek ve ya çocuk ölümleri, kalıtımsal hastalıklar, fiziksel ve zihinsel engelliliklere neden olmaktadır. Şanlıurfa da yaptığımız çalışmamızda birinci derece akraba evliliği yapan kadınların çocuklarında beş yaş altı ölümlere oldukça sık rastlanmaktadır (%55,8). Çalışmayı yürütürken görüştüğümüz akraba evliliği yapmış, engelli hasta çocuğu ya da kardeşi olan anneler akraba evliliğine kesinlikle sıcak bakmadıklarını ama bunun kendi ellerinde olan bir şey olmadığını, evliliklerin aile büyüklerinin kararı olduğunu ifade ettiler. G Akraba evliliği üzerine yaptığınız çalışmanızda sizi en çok etkileyen veya şaşırtan veriyi paylaşabilir misiniz? Bu çalışma esnasında bizleri en çok şaşırtan veri araştırmaya katılan 365 kadından sadece 4 kişinin sağlık personeli tarafından bu konuda bilgilendirilmiş olmasıydı. Beraberinde getirdiği önemli birçok soruna rağmen kişilerin konu hakkında bilgilendirilmemiş olması geçekten hem şaşırtıcı hem de üzücüydü. Çünkü birçok kadın çocuğundaki rahatsızlığın nedeninin akraba evliliğinden kaynaklanabileceğini ilk defa bizden duymuştu. Bu denli önemli bir konuda bölgede bulunan birinci basamak sağlık hizmetlerinin yetersizliği ve ulaşılabilirliği, yapılan ev ziyaretlerinin etkililiği ve de danışmanlık hizmetlerinin yetersizliği düşündürücüdür. Evet, akraba evliliğinin olamazlığı konusunda anlattığımız birçok nedenden dolayı bilinçlendirme belki çok zordur ama bu bizlerin bunu hiç yapmamız anlamına da gelmemelidir. Bu konuda sağlık personelinin dikkatinin çekilmesi toplumun sağlık eğitimi açısından büyük önem taşımaktadır. Bu konuda toplum liderlerinden (imam, muhtar, aşiret reisi ) yararlanılması sorunun çözümünde olumlu katkı sağlayabilir. Görünüm Ocak

6 Doğurganlığın Düzenlenmesi ve Sağlık Hizmetleri Toplantısı T AP Vakfı, 5 Kasım 2010 tarihinde İstanbul'da her yıl yapmakta olduğu üreme sağlığı toplantısını Doğurganlığın Düzenlenmesi ve Sağlık Hizmetleri başlığı altında gerçekleştirdi. AÇSAP Genel Müdürlüğünü Dr. Fehmi Aydınlı nın temsil ettiği toplantıya; İstanbul 1. ve 2. basamak sağlık hizmet birimlerinde çalışanlar, yöneticiler, tıp fakülteleri ve hemşirelik fakülteleri (akademisyen, asistan ve öğrenciler) sivil toplum kuruluşu temsilcileri, medya temsilcileri olmak üzere 125 kişi katıldı. Bu toplantı ile kadın bedeni ve doğurganlık konusunu ülkemizin sosyal-kültürel koşullarında değerlendirmeyi, doğurganlığın mevcut durumunu, olanaklarını ve sınırlılıklarını paylaşmayı, doğurganlığın düzenlenmesi alanında sağlık hizmetlerini ve hizmetlerin niteliğini tartışmayı, sağlık hizmet sistemi içerisinde haklara duyarlı bir yaklaşım için farkındalık ve duyarlılık geliştirilmesini amaçladık. Toplantımız; Modern Toplum ve Doğurganlık, Aile Planlaması Hizmetleri, Medikal Boyut ve Doğurganlık isimli üç başlıktan oluşmaktaydı. Modern Toplum ve Doğurganlık konusu ile başlayan ilk paneli Nazan Moroğlu yönetti. Moroğlu aile planlamasının yasal boyutu üzerinde durdu. Toplum yaşamında büyük önem taşıyan aile planlaması hizmetlerinin düzenli bir şekilde amaca uygun sunulmasının önemine dikkat çekti. Doğurganlığın düzenlenmesinin modern toplum yapısını oluşturmada büyük rol oynamakta olduğunu; aile planlamasının aynı zamanda insanın ve toplum refahının gelişimine de katkıda bulunacağına değinerek, aile planlamasını anayasal boyutu ile değerlendirdi. Aile planlamasının tarihsel gelişimini irdeledikten sonra, aile planlaması ve aile içi şiddeti önleme bir devlet politikası olarak sürdürülmezse kadının ve çocuğun sorunu olarak devam edeceğine dikkat çekti. Nazan Moroğlu nun ardından Boğaziçi Üniversitesi Sosyoloji Bölümü nden Sosyal Antropolog Nükhet Sirman doğurganlığın düzenlenmesi konusunu anlamlar üzerinden inceledi. Sirman toplumsal değerlerin içselleştirilmesi sürecine vurgu yaptı. Her toplumun farklı zamanlarda farklı değer yargıları olduğunu, bu değer yargılarının da doğurganlığa, anneye, babaya farklı anlamlar yüklediğine dair örnekler verdi. Doğurganlığın düzenlenmesi konusunun modern toplumlara özgü olmadığını tarihsel bir geçmişe sahip olduğunu belirtti ve doğurganlığı toplumsal bağlamın içerisine oturtarak incelememenin önemine değindi. İlk panelin son sunumunda Türkiye de Toplumsal Değişim ve Doğurganlık konulu sunumu ile Banu Ergöçmen söz aldı. Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü nden katılan Ergöçmen; 10,525 hane halkı ve yaşlar arası 7405 evlenmiş kadın görüşmesini kapsayan; doğurganlık düzeyi ve değişimi, bebek ve çocuk ölümlülüğü, aile planlaması ve anne çocuk sağlığı konularında bilgi sağlamak üzere tasarlanmış ulusal düzeydeki 2008 Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırmasını (TNSA) detaylandırdı. Aile Planlaması Hizmetleri isimli ikinci panelimizde ise Marmara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Hemşirelik Bölümü nden Nuran Kömürcü aile planlaması hizmetlerine yönelik geliştirilen politika ve stratejileri TNSA sonuçları ile irdeledi. Tüm hizmetlerde kalitenin kilit nokta olduğuna değinen Kömürcü hizmet kalitesini sağlamak, geliştirmek ve sürdürebilmek için hizmeti etkileyen tüm faktörleri bütünün parçaları olarak değerlendirmek gerektiğinden, hizmette kaliteyi sorgularken liderlerin, politikaların, stratejilerin, kaynakların, işbirliklerin, çalışanların, süreçler ile müşterilere, 6 Görünüm Ocak 2011

7 çalışanlara, topluma ve temel performansa ait verilerin irdelenmesi gerektiğini vurguladı. Konuşmasında Sağlık Bakanlığı AÇSAP Genel Müdürlüğü'nün 2000 Yılında Kadın Sağlığı ve Aile Planlaması Durumunun Nasıl Olacağı sorusuna ilişkin yapılan çalışma adımlarından bahsetti ve sonuç olarak Kadın Sağlığı ve Aile Planlaması Ulusal Faaliyet Planında toplam 49 strateji, 304 aktivite planlandığını, bunlardan 29 strateji, 182 aktivitenin Aile Planlanmasına yönelik geliştirildiğini belirtti. Birinci Basamakta Aile Planlaması Hizmetleri - İzmir Örneği hakkında İzmir İl Sağlık Müdürlüğünden Neşe Nohutçu konuşma yaptı. Konuşmasında İzmir ili ile ilgili verileri paylaşıp ön bilgilendirme yaptıktan sonra, yaş arası doğum kontrol kullanım oranlarının yıllara göre değişimine değindi. Aile planlaması hizmetlerinin güçlü ve zayıf yönlerin analizini yaptıktan sonra, aile planlamasını etkileyen sağlık dışındaki faktörler olan Nüfusa, Eğitim Düzeyine, Gelir Düzeyine, Coğrafi Dağılıma, Çevresel Faktörlere, Kültür Düzeyine ve Sosyal Duruma vurgu yaptı. Nohutçu konuşmasının sonunda; aile hekimliği alt yapısında oda ve donanım standardizasyonunun, aile hekimliği öncesinde veya sırasında beceri eğitimi alınmasının, aile hekimi olma koşullarından birinin aile planlaması sertifikası olmasının, aile planlaması hizmetleri ve danışmanlığı için performans uygulanmasının, veri kaynağı oluşturulmasının ve yöntem kullanımı durumu için saha araştırmalarının yapılmasının gerekliliğini vurguladı. Medikal Boyut ve Doğurganlık isimli son panelimizde ise Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Tıp Fakültesi Kadın Hastalıkları ve Doğum Anabilim Dalı ndan katılan Sinan Özalp oturum başkanlığı yaptı. Cinsel Yaşam ve Kontraseptif Kullanımı üzerinde duran Özalp cinselliğin amaçlarına değindi. Amaçları, üreme, cinsel tatmin, üreme ve cinsel tatmin, üreme olmadan cinsel tatmin başlıkları altında sıraladı. Cinselliği etkileyen unsurlar üzerinde duran Özalp biyolojik, psikolojik ve sosyal nedenler hakkında konuşma yaptı. Son panelimizin ikinci konuşmacısı olarak Cem İncesu; Cinsel Eğitim Tedavi ve Araştırma Derneği'nden (CETAD) katıldı. Kontrasepsiyon ve Cinsel Yaşama odaklandığı konuşmasında cinsel yaşamı haz odaklı cinsel yaşam, güvenli cinsel yaşam, planlı cinsel yaşam, daha özgür cinsel yaşam olmak üzere alt başlıklara ayırdı. Cinsel sorunlara değindiği konuşmasında cinselliğin tarihinden bahsetti ve doğuştan itibaren, kadın veya erkek olmanın bütün insanların kişilik ve ruhsal gelişiminin en önemli parçalarından olduğuna değindi. Son konuşmacı olarak söz alan İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Ana Bilim Dalı ndan Nuray Özgülnar Kontraseptif Teknolojideki Yenilikler konusunda bilgilendirme yaptı. Gebeliği önleyici yöntemler, gelişmelerin ne yönde olduğu, kadınlar için yöntemler, rahim içi araç, oral kontraseptiflerde yenilikler, aralıksız hap kullanımı, alternatif progestagenler, ve enjekte edilen kontraseptifler konuları üzerinde durdu. Son sözlerinde yöntemlerin maliyetlerine, kullanıcıların sosyal-kültürel ve dinsel yapısına, gelişmekte olan ülkelerde yöntemlerin maliyetinin oluşturduğu soruna dikkat çektikten sonra kadınların eğitim almasının ve gelirlerinin yükseltilmesinin gerekliliğine, kadınların güçlendirilmesi yoluyla kendi kararlarını alabileceklerine ve doğurganlıklarını yönetebileceklerine değindi. Toplantımızda, Doğurganlığın Düzenlenmesi ve Sağlık Hizmetleri konularında gelen çözüm önerilerinin tartışıldığı, katılımcıların düşüncelerini paylaşabildikleri, katılımcıların farklı alanlardan gelen konuşmacılarımızdan çeşitli bilgileri alabildikleri bir platform oluşturduk. Toplantımızın tüm katılımcılar için faydalı olduğuna ve yeni işbirliklerine zemin oluşturacağını ummaktayız. Görünüm Ocak

8 Genetik Danışmanlık, Genetik Tanı ve Genetik Hastalıklar Genetik hastalıkların birçoğu henüz tedavisi olmayan hastalıklardır. Genetik danışma ile birlikte, günümüzde geliştirilen genetik tanı yöntemleri bu hastalıkların teşhisinde önemli rol oynamaktadır. Günümüzde doğum öncesi genetik tanı ile hamileliğin ilk aylarında birçok genetik hastalık teşhis edilebilmektedir. Genetik hastalıklar, genlerle geçen ya da genetik deformasyonla oluşan ve kuşaktan kuşağa aktarılabilen bir grup hastalıktır. Her insan belli bir genetik hastalık riski taşır ancak bazı ailelerde bu risk daha fazladır. Genetik danışmanlar yardımıyla kişilerde ve doğacak çocuklarında ortaya çıkacak genetik hastalık riskleri saptanabilmektedir. Genetik hastalıkların birçoğu henüz tedavisi olmayan hastalıklardır. Genetik danışma ile birlikte, günümüzde geliştirilen genetik tanı yöntemleri bu hastalıkların teşhisinde önemli rol oynamaktadır. Günümüzde doğum öncesi genetik tanı ile hamileliğin ilk aylarında birçok genetik hastalık teşhis edilebilmektedir. Bununla birlikte; tüp bebek merkezlerinde genetik tanı yöntemleri ile embriyo anne rahmine yerleştirilmeden önce bazı genetik bozukluklar saptanabilmektedir. Türkiye de üniversite hastaneleri ve bazı özel hastaneler kapsamında genetik tanı merkezleri mevcuttur. Bu merkezlerde başvuranlar öncelikle genetik danışman ile görüşür ancak ülkemizde genetik danışmanlığın kim tarafından yapılabileceğine ilişkin belirli standartlar henüz yoktur. Genetik danışma sürecinde, ailenin en az üç nesillik soy ağacı çıkarılır ve tüm aile fertleri ile ilgili sağlık durumları belirlenir. Ailede bir hastalık riski söz konusuysa aile bu hastalık hakkında bilgilendirilir ve ailenin bu hastalığı taşıyan çocuk sahibi olma olasılığı aileye söylenir. Eğer aile her ne olursa olsun çocuğun dünyaya gelmesi taraftarıysa herhangi bir doğum öncesi (prenatal) tanı yöntemi uygulanmaz. Genetik tanı yöntemleri oldukça pahalı yöntemlerdir. Emekli Sandığı ve Sosyal Sigortalar Kurumu tüm genetik tanı testlerini karşılamaktadır. Yapılan genetik tanı testleri sonucu eğer bebekte genetik bir hastalık bulunduğu belirlenirse, genetik danışman aileyi bu hastalık ile ilgili bilgilendirilmekte, hastalık nedeniyle ortaya çıkacak tüm problemler aileye anlatılmaktadır. Genetik danışman çocuğun doğması ya da doğmaması kararının alınmasını tümüyle aileye bırakır. Genetik tanı esnasında elde edilen tüm veriler genetik danışman ve aile arasında kalır. Birçok aile sonuçların olumsuz çıkması durumunda hamileliği sonlandırmayı tercih etmektedir. Ülkemizde genetik bozukluklar karşısında hamileliğin sonlandırılmasına ilişkin yasal düzenlemeler bulunmazken, birçok Avrupa ülkesinde kromozom anomalisi ve genetik hastalık durumunda hamilelik 24. haftaya kadar uzman doktor onayıyla sonlandırılabilmektedir. Genetik tanı yöntemleri özellikle bazı durumlarda önerilmektedir, bu durumlar; Annenin 35, babanın 55 yaş ve üzerinde olması Ailede genetik hastalık hikâyesi bulunması Ebeveynlerde kromozom anomalileri olması Ailede daha önce tekrarlayan düşüklerin ve ölü doğumların olması Sık görülen bazı genetik hastalıklar için taşıyıcı olduğu bilinen aileler Üçlü tarama testinde ve alfa fetoprotein testinde yüksek risk görülmesi Anne adaylarında talasemi, hemofili ve orak hücre anemisi gibi kan hastalıkları için risk taşınması, babada ciddi sperm bozukluğu olması 8 Görünüm Ocak 2011

9 Akraba evliliği ve ailede saptanan bir genetik hastalık bulunması Genetik tanı, rahim içine yerleştirme öncesi (pre-implantasyon) veya doğum öncesi (prenatal) gerçekleştirilebilir. 1.Pre-implantasyon Genetik Tanı Pre-implantasyon genetik tanı (pgt) özellikle in-vitro fertilization ( ivf ) tüp bebek kliniklerinde gerçekleştirilmektedir. Preimplantasyon genetik tanıda 2-3 günlük 8 hücreli embriyolardan bir hücre alınır, FISH (flouresan insitu hybrization) tekniği ile sağlıklı embriyolar belirlenir ve bu embriyolar anne rahmine yerleştirilir. Bu yöntem tüp bebek uygulamalarında hamileliğin gerçekleşme şansını oldukça yükseltir. Pre-implantasyon genetik tanıda embriyodan hücre alınması aşamasında embriyonun dejenere olma riski vardır. Bu risk aileye anlatılır ve ailenin yazılı izni alınır. 2. Prenatal Genetik Tanı Prenatal tanı testleri risk taşımayanlar (noninvazif) ve risk taşıyanlar (invazif) olarak gruplandırılabilir. Bu yöntemler bebek veya anne için herhangi bir risk taşımaz. Anne adaylarına öncelikle risk taşımayan doğum öncesi (prenatal) tanı yöntemleri uygulanır. Herhangi bir risk söz konusu olduğunda invazif prenatal tanı yöntemleri uygulanır. Bu yöntemler uygulanmadan önce anne adayına yöntem ile ilgili tüm riskler anlatılır ve annenin yazılı izni alınarak işlemler gerçekleştirilir. Noninvazif yöntemler: Anne Karnında Biyokimyasal Değerlendirmeler: Alfa fetoprotein testi: Özellikle nöral tüp defektinde bu protein yüksek değerlerde bulunur. Üçlü tarama testi: Üçlü test özellikle Down sendromunun (trisomi 21) teşhisi için uygulanmaktadır. Özellikle ileri yaştaki anne adaylarına bu testler uygulanmaktadır. Hamileliğin haftalarında alınan kan örneklerinde alfa fetoprotein (AFP), serbest estriol (ue3) ve koriyonik gonadotropin (HCG) değerlerine bakılarak Down sendromu riski hesaplanır. Bu risk belirli değerlerin üstündeyse hastaya invazif tanı yöntemleri önerilir. Bebeğin Görüntülenmesi Ultrasonogafi: Özellikle trisomi 13 (Patau Sendromu) ve trisomi 18 (Edward Sendromu) durumunda bebeklerde, kafa içi yapılarında problem, damak ve dudak yarıkları, el ve ayak anomalileri ile kalp ve bağırsak anomalileri görülmektedir. Bu bulguların %80'i ultrason ile belirlenebilmektedir. İnvazif Yöntemler: Amniyosentez: Hamileliğin haftalarında uygulanır. Bebeğin içinde yüzdüğü amniyon sıvısından 15 cc.lik bir örnek alınır. Bu sıvı bebeğin ağız epitelinden dökülen hücreleri içerir. Elde edilen hücreler özel ortamlarda kültür edilerek enzim, DNA ve kromozom analizi yapılır. Amniyosentezde %0,5 düşük riski vardır. Koryon villüs biyopsisi: Hamileliğin haftalarında uygulanır. Plasentadan biyopsi ile doku örneği alınır. Elde edilen hücreler kullanılarak sitogenetik kromozom analizi yapılır. Koryon villüs biyopsisinde %1 düşük riski vardır. Kordosentez: Hamileliğin 18. haftasında uygulanır. Göbek kordonundan 2-3 ml. fetal kan alınır. Kan örneğinden elde edilen lenfositler ile kromozom analizi yapılır. Kordosentezde %3-4 fetal kayıp riski vardır. Genetik Tanı Yöntemleri ile Tespit Edilebilen Hastalıklar Tek gende otozomal çekinik mutasyon nedeniyle ortaya çıkan hastalıklar: Orak hücre anemisi: Bu hastalığa sahip bireylerin kırmızı kan hücreleri yarım ay şeklindedir. Alyuvar hücrelerindeki bu bozukluk kan akışının yavaşlamasına ve bu nedenle doku tahribatına neden olur.16 Fenilketonuri: Nokta mutasyon nedeniyle fenilalanin hidroksilaz enzimi sentezlenemez. Vücut sıvısında fenilalanin birikimi zeka geriliği ve erken yaşta ölüme neden olur. Bu kişiler düşük miktarda fenilalanin içeren özel diyetlerle beslenerek sağlıklı yaşayabilirler. Tay-Sacs hastalığı: Merkezi sinir sistemini etkileyerek zeka geriliği ve körlüğe neden olur. Hastalık belirtileri doğum sonrasında başlar ve bu hastalığa sahip çocuklar en fazla beş yıl yaşayabilirler. Bir enzim eksikliği sonucu yağ metabolizmasında ortaya çıkan bir sorun bu hastalığa neden olur. Kistik fibröz: Vücutta aşırı mukus salgısı olur. En çok solunum sistemi üzerinde olumsuz etkisi vardır. Talasemi (Akdeniz Anemisi): Ülkemizde çok sık görülür. Özellikle Antalya, Adana ve Güneydoğu Anadolu'da her 10 kişiden biri talasemi taşıyıcısıdır. Genetik tanı merkezlerine başvuran ve riskli Görünüm Ocak

10 bölgelerde yaşayan tüm anne adaylarına hemoglobin elektroforezi yapılmaktadır. Hemoglobin elektroforezi sonuçları riskli çıkarsa koryon villüs biyopsisi ile hastalık teşhis edilebilir. Belirtilen hastalıklar dışında bir çok kas distrofisi de otozomal genlerde meydana gelen çekinik bir mutasyon sonucu ortaya çıkmaktadır. Otozomal kromozomlarda ayrılmama olması nedeniyle ortaya çıkan hastalıklar: Trisomi 13 Patau sendromu: Bu bebeklerde birçok fiziksel bozukluk ve ileri derecede zeka geriliği mevcuttur. Genelde doğumdan kısa süre sonra ölürler. Trisomi 18 Edward sendromu: Bu bebeklerde bir çok fiziksel bozukluk vardır. Böbrek ve kalp bozuklukları ve zeka geriliği de gözlenir. Patau ve Edward sendromuna ait bir çok bulgu ultrasonografi ile hamileliğin erken aşamalarında tespit edilebilir. Trisomi 21 Down sendromu: Bu bireylerde yüz ve göz şeklinde, dudak pozisyonunda anormalliklar vardır. Zihinsel ve fiziksel özürlüdürler. Ayrıca bir çoğunda kalp ve bağırsak hastalıkları görülür. Yapılan istatistiksel çalışmalar ileri anne yaşının Down sendromu riskini arttırdığını belirlemiştir. Down sendromlu bireylerin ancak %50'sinde ultrasonografi ile tespit edilebilecek major anomaliler bulunur. Down sendromunun tespit edilmesi için üçlü tarama testi yapılır.bu test sonuçları riskli olan bireylerde invazif yöntemlerle hastalık teşhis edilir. X eşey kromozomuna bağlı kalıtılan çekinik gen hastalıkları: Hemofili: Pıhtılaştırıcı faktörlerdeki eksiklikten dolayı kanama durumunda kan pıhtılaşmaz. Bu hastalığa neden olan gen X kromozomuna bağlı olarak kalıtılır. Kırılgan X sendromu: Zeka geriliği, öğrenme güçlüğü ve davranış bozukluğuna yol açar ve X kromozomu üzerindeki bir genin defekti sonucu ortaya çıkar. Eşey kromozomlarında ayrılmama olması nedeniyle ortaya çıkan hastalıklar: Kleinfelter sendromu: XX kromozomu taşıyan bir yumurta ile Y kromozomu taşıyan bir sperm veya XY taşıyan bir sperm ile normal bir yumurtanın döllenmesi sonucu XXY eşey kromozomlarına sahip Kleinfelter sendromlu birey gelişir. Üstün dişi: XX kromozomu taşıyan bir yumurta ile X kromozomu taşıyan bir sperm döllendiğinde XXX kromozomlarına sahip dişi birey gelişir. Turner sendromu: Gonozomal kromozom taşımayan bir yumurta, X kromozomu taşıyan bir sperm ile döllenirse XO kromozomuna sahip Turner sendromlu birey gelişir. XYY zigotu: Mayoz 2de ayrılmama sonucu YY kromozomları taşıyan sperm meydana gelebilir. Bu sperm normal bir yumurtayı döllerse XYY kromozomlu birey gelişir. Çok genli kalıtılan hastalıklar: Nöral tüp defekti (NTD): Hamileliğin ilk aylarında, beyin ve omuriliğin gelişmesi sırasında ortaya çıkan bir düzensizlik sonucu kafatasının veya omuriliğin tam kapanmaması nedeniyle oluşan gelişimsel bir bozukluktur. NTD'ye multivitamin ve folik asit eksikliğinin neden olduğu düşünülmektedir. NTD riski taşıyan ailelerde hamilelik öncesinde iki ay ve hamileliğin ilk üç ayında folik asit takviyesi önerilir. NTD hastalığının varolması durumundan amniyon sıvısındaki alfa fetoprotein miktarı normalin çok üzerine çıkar. Bu hastalık amniyosentez ile belirlenebilir. Kromozom delesyonları nedeniyle ortaya çıkan hastalıklar: Cri de Chat sendromu: Bu bebekler genelde ağlarken kedi miyavlamasına benzer bir ses çıkarırlar. Bu bebekler, genelde küçük beyinlidir ve IQ'ları 20'nin üzerine çıkamaz. Bu hastalığa 5. kromozomun kısa kolunda meydana gelen bir delesyon neden olur. Referanslar Iraz Toprak Aydın. Türkiye de Genetik Danışmanlık, Genetik Tanı ile İlgili Uygulamalar ve Genetik Hastalıklar, Makale, 2008 Dr. Arzu Çağdaş, Kadın Hastalıkları ve Doğum Uzmanı, İstanbul Cerrahi Hastanesi Tüp Bebek ve Laporoskopik Lazer Cerrahisi Merkezi, Genetik Hastalıklar, genetikhst.htm Genetik Danışma ve Doğum Öncesi Tanı El Kitabı, PRETAM, İstanbul:1996 Dr. Özlem Tandoğdu Yorulmaz, Tıbbi Genetik Uzmanı, İstanbul Cerrahi Hastanesi Genetik Tanı Merkezi, Solomon 'E.' Berg 'L.' Martin 'D.' Biology Saunders Collage Publishing ABD:1999 s Biyoloji Terimleri Sözlüğü Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları Ankara:1998 s.222 Demirsoy 'A.' Kalıtım ve Evrim Meteksan Anonim Şirketi Ankara:1999 s Görünüm Ocak 2011

11 Akraba Evlilikleri Üzerine Araştırmalar Akraba evliliği genetik hastalıkların epidemiyolojisini etkileyen önemli durumlardan biridir ve dünya toplumunun %20 'si tarafından kabul görmektedir. Dünya da bazı ülkelerde yapılan araştırma sonuçlarında akraba evliliği oranları; Hindistan ve İran da %40, Mısır da %30, Belçika da %5, Çin de %3, Fransa da%1, İsveç te %0.9, Hollanda da %0.36 olarak tespit edilmiştir. Akraba evliliğinin sık görüldüğü ülkelerde yapılan çalışmalarda, akraba evliliklerinin daha çok birinci dereceden akrabalar arasında ve kırsal kesimde yapıldığı belirlenmiştir. Birinci derece akraba evliliği sıklığının Japonya da % , Brezilya da %0.6-9 arasında olduğu (DSÖ 1999) Hindistan da %48 (Sureender 1998), Suudi Arabistan da %39.3 (al- Abdulkareem, Ballal 1998) olarak bildirilmiştir. Ürdün de yapılmış bir çalışmada ise akraba evliliği oranı %51, birinci derece akraba evliliği oranı %33 olarak tespit edilmiştir. Birleşik Arap Emirlikleri nde akraba evliliği oranı %50, birinci derece akraba evliliği oranı %26 olarak saptanmıştır. Yemen de %44 olarak saptanan akraba evliliklerinin ise %70 ini birinci derece akraba evlilikleri oluşturmaktadır. Japonya'da yapılan çalışmalarda akraba evlilikleri oranı % 4 dolayındadır, ancak adalarda izolasyon nedeniyle %29'a kadar yükselebilmektedir. Türkiye de olduğu gibi Arap ülkeleri, Güney Hindistan, Mısır da da bu oran yüksektir. Buna karşılık Avrupa ve Amerika'da kuzen evliliklerinden doğacak çocukların sakat, kalıtsal hastalıklı ve zekâ özürlü olacağı görüşü yaygındır. Bu nedenle bu ülkelerde bu tip evliliği olan çiftler sıklıkla genetik danışmanlık istemektedirler. Türkiye de bu konuda yapılan çalışmalar incelendiğinde, akraba evlilikleri oranının Manisa da %13 (Manisa Nüfus ve Sağlık Araştırması 1999), Trabzon da %20(Baki ve ark. 1992), Antalya kentsel bölgesinde %28.3,kırsal bölgesinde %39.6 (Güz ve ark 1989), Diyarbakır gecekondu bölgesinde %46.8 (Toksöz 1992) olarak saptanmıştır. Akraba evliliğinin yüksek olduğu Diyarbakır ve Şanlıurfa da yapılmış araştırmalara baktığımızda; Diyarbakır Doğum Evi Hastanesi nde Doğum Yapan Gebelerde Risk Faktörleri Ön Çalışması (Günay Saka, Melikşah Ertem, Ersen) Diyarbakır ilinde doğumların çoğunun yapıldığı bölge hastanesi konumundaki Diyarbakır Doğumevi nde doğum yapan kadınlarda risk faktörlerinin sıklığını saptamak, bunların anne ve bebek sağlığına etkilerini belirlemek ve daha sonra yapılacak çalışmalara temel oluşturmak amacı ile planlanmıştır. Bir ay süreyle hastaneye doğum yardımı için başvuran 764 kadın araştırmaya katılmıştır. Bulgulara göre kadınların %43.98 i akraba evliliği yapmış, %39.33 ünün gebelik aralığı kısa, %10.34 ünün adolesan gebelik, %11.78 inin 34 yaşından büyük, %32.33 ünün dört veya daha fala gebelik geçirdiği, %38.22 sinin istemeden gebe kaldığı ve %5.50 sinin boyunun kısa olduğu gözlenmiştir. Kadınların %39.92 si anemik bulunmuş ve anemi ile gebelik sayısı, gebelik sıklığı, ve ileri yaş gebeliği arasında anlamlı ilişki saptanmıştır. Kadınların %7.59 u ölü doğum yapmıştır. Sonuç olarak yapılan bu ön çalışma ile Diyarbakır ilinde akraba evliliğinin ve riskli gebeliklerin yaygın olduğunu saptanmıştır. Şanlıurfa İli Tılfındır Sağlık Ocağı Bölgesinde Akraba Evliliklerinin Sıklığını, Sıklığı Etkileyen Faktörleri Ve 5 Yaş Altı Çocuk Ölümlerine Etkisi Çalışması (Miyaser KAYAHAN, Zeynep ŞİMŞEK, Fatma ERSİN, Fatma GÖZÜKARA, Mehmet Ali KURÇER ) Kesitsel tipteki bu araştırmanın örneklemini yaş arası 365 evli kadın oluşturmaktadır. Araştırmaya katılan 365 kadından %37 si birinci derece akraba evliliği olmak üzere %49.6 sının akraba evliliği yaptığı saptanmıştır. Genel olarak her yaş grubundaki kadınların yaklaşık yarısının akraba evliliği yaptığı, 29 yaş altındaki kadınların %34,7 sinin, yaş grubunda %42,9 unun ve 40 yaş ve üzerinde olanların ise %33,3 ünün birinci derece akraba evliliği yaptığı belirlenmiştir. Yaş grupları arasında anlamlı bir farklılık bulunmamıştır. Eğitim durumları ile akraba evliliği durumu incelendiğinde, ilkokulu bitirmemiş kadınların %39.8 i, ilkokul ve üstü öğrenim gören kadınların %32.4 ü birinci derece akraba evliliği yapmıştır. Kadınların öğrenim durumu ile akraba evliliği yapma durumu arasında, Antalya, Trabzon ve Diyarbakır da yapılan çalışmaların verileriyle uyumlu olarak, öğrenim düzeyi yükseldikçe 1. derece akraba evliliği azalmaktadır. Çalışmada birinci derece akraba evliliği ve çocuk ölüm oranı arasında anlamlı bir ilişki bulunmuştur. Çalışmanın yürütüldüğü yerleşim yerinin de içinde bulunduğu Doğu Anadolu Bölgesinde çocuk ölüm hızı (binde 75.9) diğer bölgelere göre oldukça yüksektir. (Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması1998). Bu bölgede bebek ve çocuk ölümlerinin azaltılmasında akraba evliliğinin önemli bir faktör olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Akraba evliliğinin nedenleri sorgulandığında; bireylerin %37.1 i ailesi uygun gördüğü için, %30.9 u aileye yabancı girmemesi için, %26,4 ü önceden tanıdığı için, %5.6 sı ise kader, malın bölünmemesi şeklinde yanıtlar vermiştir. Bu çalışmada, akraba evliliği prevalansı ülke geneline göre oldukça yüksek olarak bulunmuştur. Akraba evliliği yapma açısından, kadının yaşının ve eşinin öğrenim durumunun önemli bulunmamasına karşın kadının eğitim durumu etkili bulunmuştur. Çalışmada sağlık personeli tarafından kadınların yalnızca %1 inin akraba evliliğinin zararları konusunda bilgilendirildiği ortaya çıkmıştır. Akraba evliliği konusuna sağlık personelinin dikkatinin çekilmesi, toplumun sağlık eğitimi açısından büyük önem taşıdığı ortaya çıkmıştır. Görünüm Ocak

12 Güvenli Annelik Programı Bebek Bakım Modülü Vakfımız tarafından sürdürülmekte olan güvenli annelik eğitim ve danışmanlık programı gebe-lohusa kadınları ve ailelerini, gebelik döneminde öz bakım, lohusalık ve bebek bakımı konularında bilgilendirmeyi amaçlıyor. Bu programın bebek bakım bölümü lohusalık dönemi ve yeni doğan bakımı ile sınırlıydı. Uygulama alanından aldığımız geri bildirimler, sağlık hizmet sunucularının ve annelerin paylaşımları bebek bakımına yönelik eğitim materyallerine ihtiyaç olduğunu vurgulamaktaydı. Bu çerçevede Sağlık Bakanlığı Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Genel Müdürlüğü işbirliği ile Bebek ve Çocuk İzlem Protokolü kapsamında 0-2 yaş dönemi Bebek Bakım Modülü geliştirildi. Bebek bakım modülünün anneler açısından en önemli bölümü 40 sayfalık bir kitapçık içermesi. Yeni doğan bakımı ile başlayan bu kitapçık sık karşılaşılan sorunlar, anne sütü ve emzirme, ek besinlere geçiş, hastalıklar, acil ve dikkat edilmesi gereken durumlar, bebeğin gelişimi ve aşı takvimini içeriyor. Güvenli annelik eğitim çalışmalarının devam ettiği 9 il için adet çoğaltılan bu broşürler, aile sağlığı merkezlerinde bebek izlemleri sırasında dağıtılacak. Eğitim çalışmalarında hizmet sunucular tarafından kullanılan Ordu Güvenli Annelik Toplantısı danışmanlık atlasına da bebek bakımına ilişkin sayfalar eklendi ve yine üreme sağlığı hizmet içi eğitimleri kapsamında kullanılmak üzere İzlem Protokollerini de kapsayan rehberler hazırlandı. Bebek bakım materyallerini paylaşmak üzere; güvenli annelik programının devam ettiği illerde bir dizi toplantı 12 Görünüm Ocak 2011

13 gerçekleştirdik. Aile hekimliği birimlerinde görevli hekim, ebe ve hemşirelerin yanı sıra doğumevlerinde çalışmakta olan hizmet sunucular da bu toplantılara katıldı. Toplantılarda gebe ve lohusa eğitimlerine ilişkin uygulamalar ve deneyimler gündeme geldi, sağlık müdürlükleri temsilcileri anne ve bebek sağlığı noktasında hedeflerini paylaştılar. Sağlık hizmet sunucuları da ihtiyaç olarak vurguladıkları materyalleri son derece memnuniyetle karşıladı. Rize Güvenli Annelik Toplantısı 2 Aralık 2010 tarihinde Trabzon İl Sağlık Müdürlüğü işbirliği ile gerçekleştirilen toplantıya il merkezinden 48 sağlık hizmet sunucusu ve AÇSAP şube müdürlüğü katıldı. Trabzon ili uygulamasının değerlendirmesi öncesi toplantıya gözlemci olarak katılan KTÜ Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Ana Bilim Dalı ndan Prof. Dr. Gamze Çan programa ilişkin izlenimlerini bu çalışmadan tatmin olunmuş, herkes fazlasını istiyor. Motivasyon ve istek var, bu programın başarısını gösterir diye özetledi. 9 Aralık 2010 tarihinde Ordu da yapılan toplantıya birinci ve ikinci basamak hizmet sunucularının yanı sıra Sağlık Meslek Yüksek Okulu öğretmen ve öğrencileri ve sivil toplum kuruluşları katıldı. Sağlık Müdürü Dr. Yılmaz Dündar ın anne sağlığı konusunda gelişmeleri paylaştığı konuşmasını AÇSAP şube müdürü Dr. Ayşin Ertuğrul üreme sağlığı hizmet içi eğitimler kapsamındaki çalışmalarla tamamladı Aralık 2010 tarihlerinde Rize de gerçekleştirdiğimiz 3 toplantıya 120 hekim, ebe ve hemşire katıldı. İl Sağlık Müdürlüğünün güvenli annelik hizmetiçi eğitimlerine yeni başlaması nedeniyle bu toplantılarda eğitim programının ve materyallerin tanıtımı amaçlandı. 16 Aralık akşamı Gümüşhane de gerçekleştirilen toplantıya ise İl Sağlık Müdürü Dr. Metin Öztürk ün daveti ile 70 den fazla aile hekimi ve sağlık elemanı katıldı. Uygulamaya ilişkin sonuçların ve personel değişikliklere bağlı olarak yeni adımların tartışıldığı toplantıda emzirme ve anne sütünün desteklenmesi doğrultusunda yapılan çalışmalar da paylaşıldı. TAP Vakfı güvenli annelik programının uygulandığı zeminlerde yaptığımız çalışmalar güvenli annelik bilgilendirme ve danışmanlık ayağının ötesinde anne çocuk sağlığı konularının yeniden gündeme getirilmesini ve hizmet kalitesini geliştirmeyi amaçlayan adımlara yönelik bir motivasyonun oluşmasını da sağlıyor. Görünüm Ocak

14 Haberler Halk Eğitim Merkezlerinde Aile Sağlığını Geliştirme Projesi Motivasyon Toplantılarımız Devam Ediyor Halk Eğitim Merkezlerinde (HEM) görev yapan kadrolu ve usta öğreticilerin aile sağlığı konularında bilgilendirilmesini ve bu konuları kursiyer öğrencilere aktarmalarını amaçlayan Halk Eğitim Merkezlerinde Aile Sağlığını Geliştirme Projesi ; Milli Eğitim Bakanlığı (MEB) Çıraklık ve Yaygın Eğitim Genel Müdürlüğü ile Vakfımız arasında 1999 da imzalanan ve 2008 de yenilenen protokol çerçevesinde devam etmektedir. Ekim ayı sonlarında başladığımız motivasyon toplantılarını tamamlamak üzereyiz. Malatya, Elazığ, Erzurum, Van, Gaziantep, Kilis, Şanlıurfa, Hatay, Adana, Mersin, Siirt, Batman, Mardin, Bursa, İzmir ve İstanbul illerinde motivasyon toplantılarımızı gerçekleştirdik. Motivasyon toplantılarına eğitimcilerle birlikte kurum yöneticileri de davet edildi. Eğiticilerin vakfımıza gönderdiği eğitim değerlendirme ve kayıt formları ile kursiyer memnuniyet anketlerinden elde edilen verilerin analizleri temel alınarak programın ana hatları ve dönemi Mersin Motivasyon Toplantısı Elazığ Motivasyon Toplantısı Kilis Motivasyon Toplantısı tüm illerin verileri, toplantının yapıldığı ilere ait veriler paylaşıldı ve sonuçlar tartışıldı. Memnuniyet anketlerinden çıkan ve yapılan işleri kursiyerler gözüyle değerlendiren bilgiler üzerinde duruldu. Çıkan sonuçlar, yapılan çalışmaların tüm boyutları ile kursiyerler tarafından olumlu bulunduğu yönündedir. Toplantılarda katılımcıların yaptıkları çalışmaları değerlendirdikleri grup çalışmaları da yapıldı. Her grubun kendi içinde eğitimleri nasıl uyguladığını, çalışma sırasında karşılaştığı problemleri ve bulduğu çözüm yollarını, programın daha iyi uygulanması için yapılabileceklerini tartıştı ve grup sözcüleri aracılığıyla gruba sunumlar yapıldı. Bu yöntem katılımcıların fikir ve değerlendirmelerinin dikkate alınmasını sağladı. Toplantılar, yeni dönemin eylem planlarının yapılması ve değerlendirme çalışması ile tamamlandı. Hatay Motivasyon Toplantısı 14 Görünüm Ocak 2011

15 Haberler Kadın Sağlığı Eğitim Programı Devam Ediyor Aralık Haziran 2010 tarihleri arasında Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu na (SHÇEK) bağlı 6 Toplum Merkezi nde yürüttüğümüz Kadın Sağlığı Eğitim Programı nı katılımcılardan gelen talepler doğrultusunda yeniden düzenledik. Üreme Organları ve İşlevleri, Temizlik, Beslenme, Güvenli Annelik, Doğurganlığın Planlanması, Cinsel Yolla Bulaşan Enfeksiyonlar, Üreme Sağlığını Koruyucu Davranışlar, Genel Sağlığı Koruyucu Davranışlar konularını içeren 8 haftalık programa Cinsellik, Haklar, İletişim, Çocuklar ve Ergenler konularını ilave ettik. Programı yeni haliyle Ekim 2010 dan itibaren İstanbul da Gazi Mahallesi 75. Yıl Toplum Merkezi, Ümraniye Mustafa Kemal Mahallesi Toplum Merkezi ve Zeytinburnu Toplum Merkezi; Diyarbakır da Kadın Destek Merkezi (KADEM), Bağlar Belediyesi Kardelen Kadın Evi ve Çok Amaçlı Toplum Merkezleri nde (ÇATOM) oluşturulan yeni gruplarda 3 eğitmenimizle yürütmeye başladık. Kadın Sağlığı Eğitim Programı nın Eğitici Eğitimi Yapıldı Kadın Sağlığı Eğitim Programı nın yaygınlaşması amacıyla yerel yönetimler ve çeşitli sivil toplum kuruluşlarıyla görüşmeler yaptık ve programı uygulamaya karar veren kurum/kuruluşların görevlendirdiği eğitici adaylarına yönelik eğitiminin birinci bölümünü Kasım 2010 tarihleri arasında Vakıf merkezimizde düzenledik. Beşiktaş Belediyesi Kent Konseyi Kadın Meclisi, Kartal Belediyesi Kadın Danışma Merkezi, Zeytinburnu Belediyesi Aile Kadın Destekleme ve Engelliler Merkezi (AKDEM), Zeytinburnu Belediyesi Yerel Kalkınma ve AB İlişkileri Koordinasyon Merkezi, SHÇEK Gazi Mahallesi 75. Yıl Toplum Merkezi, Hayat Sağlık ve Sosyal Hizmetler Vakfı, Diyarbakır Bismil Belediyesi Nujin Kadın Danışma ve Dayanışma Merkezi, Diyarbakır Silvan Belediyesi Meya Sosyal Gelişim ve Danışmanlık Merkezi ve Van Kadın Derneği nden 18 eğitici adayının katıldığı eğitimin ikinci bölümünü Ocak 2011 tarihleri arasında gerçekleştireceğiz. Okul Eğitimlerimiz Devam Ediyor Kasım 2010 da Terakki Vakfı Okulları nın 6, 7, 8 ve hazırlık sınıfları; Aralık 2010 da Feyziye Mektepleri Nişantaşı Işık Okulları nın 5, 6 ve 7 sınıfları ile İTÜ Geliştirme Vakfı Okulları nın 9. sınıflarına yönelik cinsel eğitim programları gerçekleştirdik. Yaş gruplarına özel olarak hazırladığımız ve kadın-erkek bedeni, üreme organları, ön ergenlik ve ergenlik dönemi değişiklikleri, özbakım, toplumsal cinsiyet, mahremiyet/gizlilik gibi konuların eğitmenlerimiz tarafından oyunlar ve vaka örnekleriyle aktarıldığı programda çocuklar eğlenerek öğrendiler. Görünüm Ocak

16 Ocak 2011 Ergenlerin cinsel sağlık eğitimini desteklemek amacıyla, yaş grubuna yönelik olarak hazırladığımız Büyüyorum broşürü basıldı. Görünüm Türkiye Aile Sağlığı ve Planlaması Vakfı bültenidir. Üç ayda bir yayınlanır. 10 Görünüm Temmuz 2010 Sahibi ve Yazı İşleri Müdürü: Nurcan Müftüoğlu Yayın Ekibi: Dr. Enis Balkan, Ezgi Öztosun, Efsun Sertoğlu Sayfa Mizanpajı: Nilüfer Sönmez Kapak Fotoğrafı: Hakan Başgün Yönetim Yeri ve Haberleşme Adresi: Ulus Mahallesi Güzel Konutlar Sitesi A-Blok Daire: Etiler - İstanbul Tel: (0212) Faks: (0212) info@tapv.org.tr Baskı: bizimmatbaa basım yayın