İslam Hukukunun kaynaklarının neler olduğu, diğer bir ifadeyle şer î hükümlerin hangi kaynaklardan ve nasıl elde edileceği, Yemen e kadı tayin edilen

Transkript

1 İslam Hukukunun kaynaklarının neler olduğu, diğer bir ifadeyle şer î hükümlerin hangi kaynaklardan ve nasıl elde edileceği, Yemen e kadı tayin edilen Muâz b. Cebel'in Hz. Peygamber in (s.a.v.) sorduğu sorulara verdiği cevapta en genel ve en yalın şekliyle ifade edilmiştir. Rivayet edildiğine göre Hz. Peygamber (s.a.v.) Muaz a «Sana hukukî bir ihtilaf geldiğinde ne ile hüküm vereceksin?» diye sormuş, Muaz «Allah ın kitabı ile» diye cevap vermiş, Hz. Peygamber (s.a.v.) «Ya orada bulamazsan ne yaparsın?» diye sormuş, Muaz «Allah ın Rasulünün sünneti ile hüküm veririm.» demiş, Hz. Peygamber (s.a.v.) «Ya onda da bulamazsan ne yaparsın?» deyince Muaz, «İçtihad ederim ve olayı çözümsüz bırakmam.» diye cevap vermiş. Muaz ın bu cevabı, Hz. Peygamber i (s.a.v.) sevindirmiştir.

2 1. Kitap İslam Hukukunun en temel kaynağı Yüce Allah ın kelamı olan Kuran-ı Kerîm dir. Kavram olarak Kuran, Allah ın Cebrail vasıtası ile Hz. Peygamber (s.a.v.) e belirli aralıklarla Arapça olarak vahyettiği ve ondan tevatür yoluyla nakledilen kitaptır. ( yılları arasında)

3 Kuran, sistematik bir hukuk veya kanun kitabı değildir. İçeriği inanç, ahlak ve amel/davranış (ibadet ve hukuk) olmak üzere üç ana konudan oluşmaktadır. Kuran da yer alan altı bin küsur ayetten fıkıh alanıyla doğrudan ilgili olan ayet sayısı beş yüz kadardır. Bunun içinden ibadet alanına ilişkin ayetler çıkarıldığında bu sayı daha da azalır.

4 Hukuka ilişkin ayetlere bakıldığında bunlardan bir kısmının genel prensiplerden söz ettiği, bir kısmının özet hükümler içerdiği ve az bir kısmının da ayrıntılı düzenlemeler getirdiği görülür. Hukukun genel ilkelerine ilişkin olarak devlet işleri konusunda adaletli yönetim ve danışarak iş görme (şûrâ, istişare), adaletle hüküm, suç ve ceza arasındaki denge, ahde vefa, başkasının canına ve malına zarar vermeme gibi ayetler bulunmaktadır.

5 Had ve kısas cezaları, faiz yasağı, sosyal bir vergi olarak zekat yükümlülüğü, özet hüküm şeklinde düzenlenmiş; bunların hangi esaslar dâhilinde uygulanacağı, mesela hırsızlık veya zina suçunun hangi durumlarda sübut bulmuş sayılacağı, hangi uygulamaların faiz yasağı kapsamına gireceği, hangi mallar için ve ne oranda zekat verileceği, başta sünnet olmak üzere diğer kaynaklar ışığında belirlenmiştir. Kuran da en ayrıntılı biçimde düzenlenen hukuk konuları ise aile hukuku ve miras hukukudur. Evlenme ve boşanma ile ilgili hükümler, evlenilmesi yasak olan kadınlar ve miras paylaşımına dair birçok ayet vardır.

6 2. Sünnet Sünnet, fıkıh usulünde Hz. Peygamber in (s.a.v.) söz ve davranışlarıyla başkalarının söz ve davranışlarını onaylaması olarak tanımlanır. Buna göre Hz. Peygamber in (s.a.v.) sözlerine sözlü sünnet, davranışlarına fiilî sünnet ve başkalarını onaylamasına da takriri sünnet denilmektedir.

7 Sünnetin, İslam Hukukunun aslî kaynağı olmasının temeli Kuran daki bazı ayetlerdir. Nitekim Kuran ın birçok yerinde sünnete uyulması emredilmektedir: «Ey Resulüm, de ki: Eğer Allah ı seviyorsanız bana uyun ki, Allah da sizi sevsin ve günahlarınızı bağışlasın. De ki: Allah ve resulüne itaat ediniz. Şayet yüz çevirirlerse bilsinler ki Allah inkâr edenleri sevmez.» (Âli İmrân, 3/31, 32), «Ey iman edenler! Allah a ve Peygamberine ve sizden olan ulü'l-emre itaat ediniz.» (Nisâ, 4/59), «Allah ve Resulü herhangi bir meselede hüküm bildirdikten sonra, hiçbir erkek veya kadın müminin o konuda başka bir tercihte bulunma hakkı yoktur. Her kim Allah ve Resulüne isyan ederse, apaçık bir sapıklığa düşmüş olur.» (Ahzab, 33/36)

8 Sünnetin kaynak olarak ikinci sırada yer alması, onun daha az önemli olduğu anlamına gelmemektedir. Hüküm olma konusunda Kuran ile sünnet arasında aslında hiçbir bir fark yoktur. Bir hükme kaynaklık etme açısından aralarında fark olmadığından, hukukçular Kuran ve sünnet metinlerini ifade etmek için nass (ana metin) terimini kullanmışlardır. Ancak sünnetin bize nakledilmesi her zaman Kuran gibi tevatür yoluyla olmadığı için, sünnet ile Kuran arasında bu yönden bir farklılık bulunmaktadır.

9 Hz. Peygamber in (s.a.v.) tüm sünnetleri, İslam Hukukunda kaynak değeri olan sünnet kapsamına girmemektedir. Sadece peygamber olarak söyledikleri, yaptıkları ve onayladıkları kaynak olarak kullanılmaktadır. Bu bağlamda sünnet, bir hukukî esası ortaya koyarken ya Kuran da kısa ve öz olarak anlatılmış hükümleri açıklar ya Kuran da asılları olan farzları tamamlar ya da Kuran da mevcut olmayan hükümler beyan eder.

10 Hadis Kavramı Hadis, dar anlamda sadece Hz. Peygamber (s.a.v.) in sözlerini ifade eder. Ancak geniş anlamda sünnetini içeren ifade ile birlikte nakleden kişileri de içine alan bir kavramdır. Dolayısıyla geniş anlamda hadis, senet ve metin olmak üzere iki unsuru bünyesinde barındırır. Senet, o hadisi Hz. Peygamber (s.a.v.) den kitaplara girdiği ana kadar nakleden kişiler zinciridir. Metin ise, Hz. Peygamber (s.a.v.) den nakledilen söz, fiil ve takrirlerdir.

11 Hz. Peygamber (s.a.v) döneminde hadisler daha çok ezberleniyor ve sözlü olarak başkalarına aktarılıyordu. Ancak O nun vefatından sonra İslamın farklı coğrafyalara yayılması sonucu hadis bilenlerin de farklı yerlere dağılması, hadis hafızlarının bildiklerini yazmadan vefat etmesi, şîa ve mutezile gibi mezheplerin kendilerini haklı göstermek ve insanlar üzerinde daha da etkili olmak için hadis uydurmaya yönelmeleri sonucu hadisler büyük bir tehlike ile karşı karşıya kalmışlardır. Bu yüzden sahabe devrinden başlayarak tabiin ve tebei tabiin döneminde hadisçiler, sahih hadisleri korumak amacıyla hadis rivayet edenleri sıkı bir şekilde soruşturmaya başlamışlardır.

12 Hadisler, hicri 2. yy nin başlarına kadar ferdi olarak derlenmiştir. Bu dönemden itibaren ise Emevî halifesi Ömer b. Abdülaziz, valilerine emir göndererek bulundukları yerlerdeki hadis alimlerinin hadisleri yazılı hale getirmelerini resmi olarak sağlamıştır. Başlarda yazılı hale getirilen hadisler, herhangi bir konu tasnifi yapılmaksızın yazıldığı için dağınık ve kullanışsız olmuşlardır. Ancak hicri 3. yy de hadis kitapları sistemleştirilmiş ve kütüb-i sitte denilen çok önemli 6 hadis kitabı ortaya çıkmıştır. Bunların derleyenler: Neseî, Ebû Davud, Tirmizî, İbn Mace, Buhari ve Müslim dir.

13 Hadis Çeşitleri 1. Rivayet Edenlerin Sayısı Açısından: Mütevâtir Hadis: Hz. Peygamber den itibaren her dönemde yalan üzerinde ittifak edemeyecek kadar çok insanın rivayet ettiği hadislerdir. Müşahededen doğan bilgi gibi (gözle görülmüş gibi) kesinlik arz eder. Meşhur Hadis: Başlangıçta Hz. Peygamber den bir iki kişi rivayet etmiş olduğu halde sonraları ümmet arasında şöhret bulup ikinci ve üçüncü asırlarda tevatür derecesine ulaşmış olan hadislerdir. Hanefilere göre meşhur hadis, mütevâtir kadar olmasa da yine de kesin bilgi ifade eder. Âhâd Hadis: Her dönemde bir veya birkaç sahabi tarafından rivayet edildiği halde meşhur hadisin şartlarını taşımayan hadislerdir. Hz. Peygamber e ulaşmasında kesinlik olmadığından zanni bilgi ifade eder.

14 Senet ve İçerik Açısından Hadisler: Sahih Hadis: Ravilerinin güvenilir, ravilerinin arasında kopukluk olmayan (muttasıl), diğer güvenilir ravilerin rivayetlerine aykırı olmayan ve sahihliğine zarar verecek gizli bir kusuru bulunmayan hadislerdir. Hasen Hadis: Sahih hadisin şartlarının birinde eksiklik olan hadistir. Zayıf Hadis: Sahih hadisin şartlarından birini taşımayan hadistir. Sahih ve hasen hadis, hüküm verilirken esas alınır. Zayıf hadis ise ancak iyilik yapmayı teşvik ya da kötülüklerden kaçınmayı tavsiye ediyorsa esas alınabilir.

15 Kaynağı Açısından Hadisler: Merfu Hadis: Hz. Peygamber in söz, fiil ve takrirlerini içeren hadislerdir. Kendi içerisinde hadis-i kutsî ve hadis-i nebevî olmak üzere ikiye ayrılır. Hadis-i Kutsî: Ayet olmamak kaydıyla, Hz. Peygamber in «Allah şöyle buyurmuştur.» diyerek Allah a nispet ettiği hadistir. Hadis-i Nebevî: Doğrudan hem lafzı hem de manası bizzat Hz. Peygamber e ait olan hadislerdir.

16 3. İcmâ Kuran ve sünnetten sonra İslam Hukukunun üçüncü aslî kaynağı icmâdır. İcmâ, Muhammed ümmetinden olan müçtehitlerin onun vefatından sonraki herhangi bir zamanda, dini bir meselenin hükmü üzerinde fikir birliği etmesidir. Hz. Peygamber in (s.a.v.) vefatından sonra ortaya çıkan yeni uyuşmazlıklara direkt olarak Kuran ve sünnette bir hüküm bulunamayınca Tabiûn döneminde, sahabelerin uyuşmazlıklar konusunda görüş birliğinin araştırılması fikri ortaya çıkmıştır. Hem ibadet alanında hem de hukuk alanında sahabelerin görüş birliği ettiği konular da tıpkı Hz. Peygamber in (s.a.v.) sünneti gibi bağlayıcı kabul edilmeye başlanmıştır.

17 Sünnetin yanında, sahabe icmâının bağlayıcı kabul edilmesinin, «Kim doğru yol belli olduktan sonra peygambere karşı gelir ve müminlerin yolunun dışında bir yola girerse onu ateşe sokarız.» (Nisâ, 4/115) ayetiyle temellendirilmiş olması mümkündür. Bunun dışında «Benim ümmetim yanlış üzerinde birleşmez.» hadis-i şerifi, icmâın kesin delil olduğu konusunda kaynaklık teşkil etmektedir.

18 İcmâın Unsurları: 1. Görüş belirtecek kişinin Müslüman olması ve bildikleri ile amel eden bir müçtehit olması gerekmektedir. 2. Müçtehitlerin bir konunun şer î hükmü hususunda görüş belirtmeleri, yani irade beyanında bulunmaları gerekmektedir. Bu irade beyanı sözlü ya da fiili olabileceği gibi söylenenleri ya da yapılanları duyup susup reddetmeme şeklinde olabilir.

19 İcmâın Şartları Bir konuda meydana gelen fikir birliğine icmâ denilebilmesi için şu şartları taşıması gerekmektedir: 1. Müçtehitin görüşünü, Hz. Peygamber (s.a.v.) in vefatından sonraki bir dönemde bildirmiş olması gerekmektedir. Zira Hz. Peygamber döneminde karar mercii O dur. 2. Müçtehitlerin aynı dönemde yaşamış olması gerekmektedir. 3. İcmâın, aynı dönemde yaşayan bütün müçtehitlerin ittifakı şeklinde olması gerekmektedir. 4. Görüş bildiren müçtehitlerin birden fazla olması gerekmektedir.

20 İcmâın Çeşitleri ve Hükmü Bir asırda bulunan müçtehitlerin hepsi bir araya gelip bir hükümde birleşmişlerse buna sarih icmâ denir. Bu hukukçuların bir kısmı söyler veya yapar, diğerleri bu söylenenleri ya da yapılanları duyar ve susup reddetmezlerse buna da sükûtî icmâ denir. Usulcülerin büyük çoğunluğuna göre sarih icmâ, kesin ve bağlayıcı bir kaynaktır. Sükûtî icmâın bağlayıcı delil olup olmadığı konusunda ise tartışma vardır.

21 İcmâın En Temel İşlevleri 1. Muhafaza: İbadet içerikli konularda Hz. Peygamberden intikal eden ve sahabede somutlaşan mevcut anlayış ve uygulamaları korumak ve sürdürmek. 2. Bağlayıcılık: Özellikle hukuk alanına ilişkin olmak üzere, yeni karşılan problemlerde ortak ve bağlayıcı karar alabilmek. 3. Kamu otoritesini sınırlamak: Her iki işlevi itibariyle de icmâın, aynı zamanda mevcut anlayış ve uygulamayı yöneticilerin değiştirme girişimlerine karşı korumak suretiyle bir anlamda onların otoritelerini sınırladığı da söylenebilir. 4. Bazı usûl konularının meşruiyetini sağlamak: Usulcülerin, özellikle sahabe icmâına yükledikleri fonksiyonlardan birisi de, kıyasın hüccet oluşu, haber-i vahid ile amel gibi usulî konuların meşruiyetini ispatlamak ve temellendirmektir. Hz. Peygamberden sonra ilk uygulayıcılar olarak onların tavırları ve ortak kanaatleri, bazı usulî anlayışların temelini teşkil etmektedir.