ĐLAHĐYAT FAKÜLTESĐ DERGĐSĐ

Transkript

1 ISSN SÜLEYMAN DEMĐREL ÜNĐVERSĐTESĐ ĐLAHĐYAT FAKÜLTESĐ DERGĐSĐ Review of the Faculty of Divinity University of Süleyman Demirel H a k e m l i D e r g i Yıl (Year): 2003/2 Sayı (Number): 11

2 Derginin Sahibi (Owner of the Journal) Prof. Dr. Ekrem SARIKÇIOĞLU (Dekan) Derginin Editörü (Editor of the Journal) Doç. Dr. Đsmail Hakkı GÖKSOY Fakülte Yayın Kurulu (Faculty Editorial Board) Prof. Dr. Ekrem SARIKÇIOĞLU Prof. Dr. Đsmail YAKIT Prof. Dr. M. Orhan ÜNER Prof. Dr. Talat SAKALLI Doç. Dr. M. Saffet SARIKAYA Doç. Dr. Đsmail Hakkı GÖKSOY Doç. Dr. Kemal SÖZEN Yrd. Doç. Dr. Talip TÜRCAN Yrd. Doç. Dr. Ahmet YILDIRIM Dizgi (Composition) SDÜ Đlahiyat Fakültesi Kapak (Covering) SDÜ Basın ve Halkla Đlişkiler Baskı (Pirinting) Ali ÇOLAK SDÜ Đlahiyat Fakültesi Dergisi hakemli bir dergidir ve yılda iki defa yayımlanır. Dergi, MLA Directory of Periodicals ile MLA Master List of Periodicals a kayıtlı olup, MLA International Bibliography adlı uluslar arası indeks tarafından taranmaktadır. Dergide yayınlanan yazıların sorumluluğu yazarlarına aittir. Dergide yayınlanan makale ve yazılar kaynak gösterilmek şartıyla iktibas ve atıf şeklinde kullanılabilir. Đlahiyat Fakültesi Isparta-2004 Đsteme Adresi (Communication Adress) SDÜ Đlahiyat Fakültesi ISPARTA Tlf: Fax: II

3 PEYGAMBERLERĐN ĐSMETĐ MESELESĐ Yrd. Doç. Dr. Galip TÜRCAN* ÖZET Peygamberler, diğer insanlardan ayrı olarak, zıtları kendilerine hiçbir zaman nispet edilemeyecek bir takım zorunlu sıfatlarla nitelenmektedirler. Geçmişte olduğu gibi günümüzde de peygamberlere atfedilen vacip sıfatlar içinde en çok tartışılanı ismettir. Çünkü Allah ile insanlar arasında elçilik yapan peygamberlerin ahlâkî tercihleri ve tebliğdeki güvenilirlikleri her zaman merakı celbetmekte ve bu durum, peygamberlerin getirdiği ilkeler ve onların bağlayıcılığı ile doğrudan ilgili görünmektedir. Bu çalışma, Kelâm düşüncesinde nübüvvetin şartlarından biri olarak görülen ismetin kavramsal içeriğini, özellikle Ehl-i Sünnet ve Mu tezile Kelâmı açısından ismetin oturduğu temelleri ve onun peygamberler bakımından zorunlu bir sıfat oluşuna ilişkin delillendirme çabalarını ele almaktadır. Anahtar Kelimeler: Peygamber, Nübüvvet, Đsmet, Günah, Tebliğ. ABSTRACT The Question of Prophets Ismah The prophets are qualified with some necessary attributes which their antonyms are never ascribed to them in opposition to the other human beings. Ismah (sinlessness/infallibility) is an attribute which is the most argued subject among the other necessary attributes ascribed to the prophets in the present time as well as in the past. Because the ethical preferences of the prophets and their reliability in communicating between Allah and human beings always arouse the interest of people. In that case, the ismah as a necessary attribute is directly connected with the principles notified by the prophets and their authority. In this article, we tried to investigate the conceptual content of ismah accepted as a stipulation of prophecy in the thought of Kelam and the argumentation of ismah according to the views of Ahl al-sunnah and Mu tazilah on Kelam. Key Words: Prophet, Prophecy, Ismah, Sin, Preaching. 91

4 Giriş Peygamberler, diğer insanlardan ayrı olarak, zıtları kendilerine hiç bir zaman nispet edilemeyecek bir takım zorunlu (vâcib) sıfatlarla nitelenmektedirler. Bu vacip sıfatlar, hıyanetin zıddı olarak emanet, yalancılığın zıddı olarak sıdk, zihin kapalılığının (belâhe) zıddı olarak fetânet, bildirilen şeyin ketmedilmesinin zıddı olarak tebliğdir. Söz konusu bu sıfatların bütünü Lekkânî (ö. 1078/1667) tarafından peygamberlerin vacip sıfatları olarak sayılmaktadır. 1 Ancak çok daha erken dönemde Đmam Şâfiî (ö. 204/820), peygamberlerin üstün özelliklerinden söz ederken emanet 2 ve ismeti 3 telaffuz etmektedir. Mâturîdî (ö. 333/944), ismet yanında sıdkı da zikretmektedir. 4 Sâbûnî (ö.580/1184) ise emanet ve sıdktan bahsetmektedir. 5 Peygamberlere atfedilen zorunlu sıfatların tayini ve tasnifi tarihi süreç içinde gerçekleşmiş ve olgunlaşmış olsa bile, aslında peygamberlerin hem ahlâkî tercihlerinin, hem de görevleriyle ilgili tutumlarının ilk dönemlerden itibaren tartışıldığı anlaşılmaktadır. Nitekim Ebû Hanife (ö. 150/767) nin, el-fıkhu l-ekber de ve el-alim ve l-muteallim de peygamberlerin günah işlemediklerine dair tespitlerde bulunması ve onların tebliğ hususunda herhangi bir ihmal ve ihanet içinde olamayacaklarını dile getirmesi bunu göstermektedir. 6 Geçmişte olduğu gibi günümüzde de peygamberlere atfedilen vacip sıfatlar içinde en çok tartışılanı ismettir. Çünkü Allah ile insanlar * Süleyman Demirel Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Kelam Anabilim Dalı Öğretim Üyesi el-lekkânî, Abdusselam b. Đbrahim, Şerhu Cevhereti t-tevhîd, en-nazmu l- Ferîd bi Şerhi Cevhereti t-tevhîd ile birlikte, Matbaatu s-saâde, Mısır 1955/1375, eş-şâfiî, Ebû Abdillah Muhammed b. Đdris, Ahkâmu l-kur an, I-II, Dâru l- Đlmiyye, Beyrut 1980/1400, II, 3. eş-şâfiî, er-risâle, Tahkik: Ahmed Muhammed Şakir, Dâru l-kutubil-đlmiyye, Beyrut (baskı tarihi yok), 84. el-mâturûdî, Ebû Mansûr Muhammed, Kitabu t-tevhîd, Tahkik: Fethullah Huleyf, el-mektebetu l-đslamiyye, Đstanbul 1979, 8. es-sâbûnî, Nureddin, el-muntekâ min Đsmeti l-enbiyâ, Tahkik: Galip Türcan, (Basılmamış Lisans Tezi), Kayseri 1993, 4. Ebû Hanife, Nu man b. Sabit, el-fıkhu l-ekber, Đmam-ı Azam ın Beş Eseri içinde, Đstanbul 1981, 60; el-âlim ve l-muteallim, Đmam-ı Azam ın Beş Eseri içinde, Đstanbul 1981,

5 arasında elçilik yapan peygamberlerin ahlâkî tercihleri ve tebliğdeki güvenilirlikleri her zaman merakı celbetmektedir. Şu halde bahsi geçen durum peygamberlerin getirdiği ilkeler ve onların bağlayıcılığı ile doğrudan ilgili görünmektedir. Bu çalışma, Kelâm düşüncesinde nübüvvetin şartlarından biri olarak görülen ismetin kavramsal içeriğini, özellikle Ehl-i Sünnet ve Mu tezile Kelâmı açısından ismetin oturduğu temelleri ve ismetin, peygamberler bakımından zorunlu bir sıfat oluşuna ilişkin delillendirme çabalarını ele alacak, nübüvvet ve tebliğ olgusuna bağlı olarak anlaşılan ismetin, peygamber merkezli bir yaklaşımla ve peygamberlerin sahip oldukları üstün ahlâkî niteliklerle birlikte anlaşılmasının daha yerinde bir tercih olacağı üzerinde duracaktır. Peygamberlerin günah işlediğini ihsas ettiren naslar ve bu nasların anlaşılmalarına dair tartışmalar ile peygamberler dışındaki insanlarla ilgili ismet iddiaları ise bu çalışmanın kapsamı dahilinde değerlendirilmeyecektir. Nisa Suresi 165. ayette insanların Allah a karşı herhangi bir delili (huccet) olmaması için peygamberlerin müjdeleyici (beşîr) ve uyarıcı (nezîr) olarak gönderildikleri bildirilmektedir. Sâbûnî nin yaklaşımına göre, peygamberlerin günah (zenb) işlemeleri caiz olsaydı, onların yalan söylemesi de caiz olacak, sözlerine güvenilmeyecek, haberleri ilim sebebi olmayacak, haberlerinde tevakkuf gerekecek ve onlar hüccet olma vasıflarını kaybedeceklerdi. Bu nedenle ismetin nübüvvetle birlikte düşünülmesi (telâzum) zorunludur. 7 Yine Nisa Suresi 64. ayette bir peygamberin ancak itaat edilmek üzere gönderildiği haber verilmektedir. Râzî (ö. 606/1209) nin tespitine bakılacak olursa ilgili ayet, peygambere mutlak olarak itaat etmeye ve ona uymaya, dolayısıyla peygamberin her türlü masiyet ve günahtan (zunûb) masum olduğuna delalet etmektedir. 8 Kâdî Abdulcebbâr (ö. 415/1024), nefreti celbedeceği ve peygamberin getirdiği şeylerin kabulünü engelleyeceği için peygamberin büyük ve küçük günahlardan korunmasının (tecnîb) vacip olduğunu ileri sürmektedir. 9 Bahsi geçen gerekçeler nedeniyle es-sâbûnî, el-kifâye fi l-hidâye, 1a.-93a., Laleli No: 2271, 45a. ; el-bidâye fî Usûli d-dîn, Tahkik: Bekir Topaloğlu, Diyanet Đşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1981, 54. er-râzî, Fahreddin Muhammed b. Ömer, Mefâtîhu l-ğayb, I-XXXII, Dâru l- Fikr, Beyrut 1981/1401. X, 166. el-kâdî Abdulcebbâr, Ahmed el-hemedânî, Şerhu l-usûli l-hamse, Tahkik: Abdulkerim Osman, Mektebetu Vehbe, Kahire 1996/1416,

6 ismet, peygamberler için zorunlu (vâcib) bir sıfat olarak kabul edilmektedir. 10 Đki güçlü Kelâm ekolü olarak Ehl-i Sünnet ve Mu tezile nin ismet üzerindeki tartışmalara girmesi, nübüvvet ve peygamberlerin nitelikleri konusundaki farklı yaklaşımlar neticesinde gerçekleşmiş gözükmektedir. Söz gelimi Haricîlerden Fudayliyye peygamberlerin küfre dahi girebileceğini öne sürerken, 11 Haşeviyye, peygamberlerin büyük günah işleyebileceklerini iddia etmektedir. 12 Sâbûnî, el-bağdâdî, Abdulkâhir b. Tahir b. Muhammed, Usûlu d-dîn, Dâru l-kutubi l- Đlmiyye, Beyrut 1981/1401, 167; el-cüveynî, Ebu l-meâlî Abdulmelik b. Abdillah b. Yusuf, Kitabu l-đrşâd ila Kavâidi l-edille fi Usûli l-đ tikâd, Tahkik: Esad Temim, Muessesetu l-kutubi s-sekâfiyye, Beyrut 1992/1413, 298; er-râzî, Maâlimu Usûli d-dîn, Mektebetu l-kulliyyât el-ezheriyye, Kahire (baskı tarihi yok), 102; Reşid Rızâ, el-vahyu l-muhammedî, Mektebetu l-kahire, Kahire 1960, 39; el-meydanî, Abdurrahman Hasan Habenneke, el-akîdetu l-đslamiyye ve Ususuhâ, Darû l-kalem, Beyrut 1994, es-sâbûnî, el-bidâye fî Usûli d-dîn, 54; er-râzî, Đsmetu l-enbiyâ, Muessesetu z-za bî, Beyrut 1977/1377, 15. Fudayliyye ye göre büyük ve küçük günah işleyenler Allah a şirk koşmuşlardır. Aksini savunanlar ise kafirdir. el-malatî, Ebu l-huseyn Muhammed b. Ahmed b. Abdirrahman, et- Tenbîh ve r-red alâ Ehli l-ehvâ ve l-bida, Mektebetu l-maârif, Beyrut 1968/1388, 79. er-râzî, Đsmetu l-enbiyâ, 15; el-kâdî Abdulcebbâr, 573; el-cürcânî, es-seyyid Şerif Ali b. Muhammed, Şerhu l-mevâkıf, I-III, Îcî nin metni ile birlikte, Tahkik: Abdurrahman Umeyra, Dâru l-cîl, Beyrut 1417/1997, III, 426. Şehristânî, Haşeviyye yi Müşebbihe den saymaktadır. Haşeviyye, teşbih ve tecsim ifade eden nasların özellikle hadisleri literal biçimde anlamakta ve kaba bir tecsim yaklaşımını benimsemektedir. Haşeviyye, naslarla ilgili bu yaklaşımı nedeniyle Hz. Davud, Hz. Süleyman, Hz. Yusuf ve daha başka peygamberler hakkında gelen, onların günah işlediklerini ihsas ettiren haberleri peygamberlerin aleyhine değerlendirerek, peygamberlerin günah işlediklerini öne sürmektedir. eş-şehristânî, Ebû l-feth Muhammed b. Abdilkerim, el-milel ve n-nihal, I-III, Dâru l-kitabi l-đlmiyye, Beyrut 1992/1413. I, 95-96; el-irakî, Ebû Muhammed Osman b. Abdillah b. Hasan, el-fark el-mufterika beyn ehli z- Zeyğ ve z-zendeka, Tahkik: Yaşar Kutluay, Nur Matbaası, Ankara 1961, 84-85; el-havârî, Mustafa-S ad, Tâhâ Abdurrauf, el-murşidu l-emîn ilâ Đ tikâdât Firaki l-muslimîn ve l-muşrikîn, Râzî nin Đ tikâdât Firaki l-muslimîn ve l- Muşrikîn i ile birlikte, Şirketu t-tabâti l-fenniyyeti l-muttahide, Kahire 1978/1398, 100. Haşeviyye nin peygamberlerle ilgili nasları değerlendirmesi hususunda bkz. es-sâbûnî, el-bidâye fî Usûli d-dîn, 54 94

7 Haşeviyye nin, peygamber kıssalarında yer alan ve onların günah işlediklerine hamledilebilecek olan bazı ifadeleri peygamberlerin aleyhine değerlendirmesi nedeniyle ismetle ilgili kelâmî tartışmaların geliştiğini ileri sürmektedir. 13 Bir takım hikayelerle peygamberlerin günah işlediklerini dile getiren yahudi kaynaklı Ehl-i Kitap kültürünün de bahsedilen tartışmanın şekillenmesine katkıda bulunduğu anlaşılmaktadır. 14 Burada az önce zikredilenlerle ilgili bir tespite yer vermemiz gerekmektedir. Fudayliyye, Malatî (ö. 377/987) nin Tenbîh inde 15 ve sonraki bazı kaynaklarda 16 peygamberlerin günah işleyebileceklerini ve yine peygamberlerin küfrünün mümkün olabileceğini ileri süren bir fırka şeklinde tanıtılmaktadır. Çünkü genel haricî iddia gereği, günah, küfür sayılmaktadır. Esasen Fudayliyye, Eş arî (ö. 324/935) nin Makâlât ında ve Đbn Hazm (ö. 456/1063) ın Fasl ında, Haricîlerden Sufriyye koluna mensup bir fırka olarak yer alsa bile, yukarıda zikredilen görüşler, ilgili kaynaklarda Fudayliyye ye atfedilmemektedir. 17 Şehristânî (ö. 548/1153) ise az önce Fudayliyye ye nispet edilen görüşlerin Ezârika ya ait olduğunu bildirmektedir. 18 Nitekim Đcî (ö.756/1355) de Şehristânî nin tercihini benimsemektedir. 19 Ancak Bağdâdî (ö. 429/1037) ve Đsferâyînî (ö. 418/1027), ayrıntıya girmekten kaçınmakla ve bizim üzerinde es-sâbûnî, el-muntekâ min Đsmeti l-enbiyâ, Đlgili olarak bkz. Đbn Teymiyye, Takıyyuddin Ahmed, Mecmûatu l-fetâvâ, I- XXXVIII, Dâru l-vefâ li t-tıbâa ve n-neşr ve t-tevzi, Rıyad 1997/1418, X, 174; Subhî, Ahmed Mahmud, Dirâse Felsefiyye li Ârâi Fıraki l-đslamiyye fî Usûli d-dîn, I-III, Dâru n-nahdati l-arabiyye, Beyrut 1985/1405, 46. Tekvin 19. babta yer alan hikayeye göre Hz. Lut un iki kızı babaları ile zina etmişlerdir. II. Samuel 11. babta bildirildiğine göre ise Hz. Davud, karısı ile zina ettiği şahsın katlini planlamış ve onun ölümünden sonra da karısı ile evlenmiştir. el-malatî, 79. es-sâbûnî, el-bidâye fî Usûli d-dîn, 54; er-râzî, Đsmetu l-enbiyâ, 15. el-eş arî, Ebul Hasan Ali b. Đsmail, Makâlâtu l-đslamiyyîn ve Đhtilafi l- Musallîn, Tahkik: Muhamed Abdulhamid, el-mektebetu l Asriyye, Beyrut 1990/1411, I, 197; Đbn Hazm, Ebû Muhammed Ali, el-fasl fi l-milel ve l-ahvâ ve n-nihal, I-III, Dâru l-kutubi l-đlmiyye, Beyut 1996/1416, III, 126. eş-şehristânî, el-milel ve n-nihal, I, 115. el-îcî, Adudiddîn Abdurrahman b. Ahmed, Kitabu l-mevâkıf, I-III, Cürcânî nin şerhi ile birlikte, Tahkik: Abdurrahman Umeyra, Dâru l-cîl, Beyrut 1417/1997, III,

8 durduğumuz konuyla ilgilenmemekle birlikte, Ezârika ve Sufriyye nin genel anlamda aynı görüşleri paylaşan iki fırka olduğunu ileri sürmektedirler. 20 Bundan sonra kaynaklara atfen kullandığımız Fudayliyye tabirinde belli bir ihtiyat payını göz önünde bulundurarak, kaynaklardan yapacağımız alıntılar dışında, söz konusu fikri, Fudayliyye ye değil, Ezârika ya nispet edeceğiz. Sistemleri gereği, günahı küfür sayan ve peygamberlerin günah işlemelerini ve dolayısıyla küfürlerini de mümkün gören Ezârika, ilkesiz metin okumaları nedeniyle Haşeviyye ve peygamberlere bir takım ahlak dışı tutum ve davranışları nispet etmekte sakınca görmeyen Yahudiler yüzünden peygamberlerin nitelikleri ile ilgili olarak ortaya çıkan farklı bakış açıları, ilk dönemden itibaren peygamberlerin ahlâkî yapıları ve tebliğin güvenilirliği konusunda bir takım endişelerin belirginleşmesine neden olmuştur. Nitekim Hz. Ali, Hz. Davud ile ilgili meşhur hikayeyi anlatan kimseye iki kazif haddi kadar ceza uygulayacağını ve o kimseye yüz altmış sopa vuracağını ilan etmiştir. Bu hikayeye göre, Hz. Davud, hile yoluyla, yanındaki bir kimsenin ölmesini sağlayıp, onun karısını nikahlamıştır. 21 Az önce sözü edilen endişelerin sonraki dönemlerde daha da güçlendiği ve peygamberlerin ismeti ile ilgili yaklaşımının belli bir sistematiğe kavuşturulduğu söylenebilir. I. Đsmetin Tanımı ve Genel Olarak Peygamberlerin Đsmeti a. Tanımı A-s-m kökü, engel olmak, tutmak, ayrılmamak, takip etmek anlamındadır. 22 Araplar, ip vb. gibi tutunulan ve kendisi ile korunulan şeyi ismet diye adlandırmaktadır. 23 Đsti sâm ise iltica anlamına gelmektedir. Bu kullanım, Yusuf Suresi nin 32. ayetinde de yer almaktadır. Yusuf la ilgili isteğine ulaşamayan kadın, bu hususta kendisini kınayan diğer kadınları çağırmış ve Yusuf un da bulunduğu el-bağdâdî, el-fark beyne l-fırâk, Tahkik: M. Muhyiddin Abdulhamid, el- Mektebetu l-asriyye, Beyrut 1990/1411, 90-91; el-đsferâyînî, Ebu l-muzaffer, et-tebsîr fi d-dîn, Tahkik: Yusuf Kamil Hût, Alemu l-kitab, Beyrut 1983, 53. er-râzî, Mefâtîhu l-ğayb, XXVI, 192. Hikaye ile ilgili olarak bkz. II. Samuel 11. bab. Đbn Fâris Ebu-l-Huseyin Ahmed, Mu cemu Mekâyîsı l-luğa, I-IV, Tahkik: Abdusselam Muhammed Haren, Dâru l-cîl, Beyrut (baskı tarihi yok), IV, 331; Đbn Manzûr, Cemalettin b. Mukrem, Lisânu l-arab, Dâru Sadır, Beyrut 1994/1414, XII, 402. Đbn Manzûr, XII,

9 bir ortamda, Đşte, hakkında beni kınadığınız budur. Gerçekten ben onu istedim. Ama o sakındı... demiştir. Ayetin sonunda sakındı biçiminde tercüme edilen kısım, metinde ista sâm kelimesi ile ifade edilmektedir. Bir kimse için korunacağı, tutunacağı ve iltica edeceği bir şey hazırlandığı zaman Araplar, a samtu fulân tabirini kullanmaktadır. 24 Arap dilinde, biniciliği kötü olan; atı yelesinden ya da geminden vs. tutarak engelleyen kimse için de mu sim ifadesinin kullanıldığı görünmektedir. 25 Ferâhîdî (ö. 175/791) ve Đbn Fâris (ö. 395/1004), kelimenin kök anlamını da gözeterek ismeti, Allah ın kişiyi kötülükten (şer) koruması 26 biçiminde anlamaktadırlar. Kur an da, Hz. Peygamber için kullanıldığında koruma ve kurtarma anlamına gelen 27 ve müşriklerin Hz. Peygamber i katledemeyeceklerini bildiren 28 ismet, terim olarak, Allah ın tüm peygamberleri, kendilerine tahsis etmiş olduğu saf cevherlerle, en yüce cismî ve nefsî varlığa sahip kılarak, ayaklarını taatta sabit tutması, kalplerine sekîne indirerek kötü temayüllerden muhafaza etmesi, tevfîki ile onları koruması diye tanımlanabilmektedir. 29 Yani ismet, nübüvvet ile görevlendirilecek kimsenin çocukluktan itibaren gözetim altında bulundurulması ve söz konusu şahsın üstün ahlakî özelliklerle donatılması olarak anlaşılabilmektedir. Allah ın peygamberleri daha çocukluk yıllarından itibaren gözetim altında bulundurmasına en güzel örnek, Hz. Musa dır. Nitekim Hz. Musa nın, Allah ın gözü önünde (gözetiminde) yetiştirildiği Kur an tarafından haber verilmektedir. 30 Ancak Eş arîler, ismeti, Allah ın kudreti taata tahsis etmesi ve masiyet için kudret yaratmaması 31 şeklinde tanımlanmaktadırlar. Bu yaklaşıma göre ismet, eşyanın, ilk başta, fail-i muhtar Allah a isnadı gereği, Allah ın peygamberlerde günahı yaratmamasıdır. Felsefecilere göre ise ismet, Günahları (fucûr) engelleyen melekedir. Bu meleke, Đbn Fâris, IV, 331. Đbn Fâris, IV, 331. el-ferâhîdî, Ebû Abdirrahman Halil b. Ahmed, Kitâbu l-ayn, I-VIII, Tahkik: Mehdi el-mahzûmî-đbrahim es-sâmirâî, Muessesetu l-a lemî, Beyrut 1998/1408, I, 313; Đbn Fâris, IV, 331. Maide (5), 67. eş-şâfiî, Ahkâmul-Kur an, II, 8. er-râğıb el-đsfehânî, Mufredâtu Elfâzi l-kur an, Tahkik: Safvan Adnan Dâvûdî, Dâru l-kalem, Beyrut 1997/1418, 570. Taha (20), 39. el-bağdâdî, Usûlu d-dîn, 169; Đbnu l-humâm, Kemal b. Şerif, Kitabu l- Musâyere, Kitabu l-musâmere ile birlikte, Çağrı Yayınları, Đstanbul 1979,

10 masiyetlerin kötülüğü ve taatların iyiliği ile ilgili bilgi, emir ve nehiylere dair vahiylerin birbiri arkasına gelmesi ve peygamberlerden ortaya çıkan küçük günahlara ve en uygun davranış biçiminin (evlâ) terkine itiraz edilmesi sûretiyle kazanılır (tahassul). 32 Dolayısıyla ismet, günahtan sakınma melekesi olarak anlaşılabilir. 33 Bâcûrî (ö.1277/1860) de ismetin, sahibini günahtan (fucûr) engelleyen nefsânî bir meleke şeklindeki tanımını, en güzel tanım olarak nitelemektedir. 34 Farklı usurlar üzerine kurulmuş olsalar bile, bu tanımlar gösteriyor ki ismet, peygamberlerin, kendilerini ayıplı kılacak ve halkın gözünden düşürecek davranış biçimlerinden uzak bulunduklarını ifade etmektedir. b. Peygamberlerin Đsmeti ile Đlgili Tartışmalar ba. Đsmetin Konusu Râzî, peygamberlerin ismetle ilgili durumunu dört açıdan değerlendirmektedir. Bunlar; itikât, dinin temel ilkeleri (şeâir) ve ahkâmı, peygamberlerin fetva vermesi ve peygamberlerin davranışlarıdır. Ümmet, itikadî bakımdan peygamberlerin masum olduğunda icma etmiştir. Ancak Haricîlerden Fudayliyye, peygamberlerin günah işlemelerini caiz gördüğü için, onların küfürlerini de caiz görmektedir. Çünkü Fudayliyye ye göre günah (zenb) küfürdür. Rafizîler de peygamberlerin takiyye yoluyla küfrü ızhar edebileceğini ileri sürmektedirler. 35 Dinin temel ilkeleri (şeâir) ve ahkâmı konusunda peygamberin tahrif ve hıyanet etmeyeceğine dair icma bulunmaktadır. Aksi halde dinin temel ilkelerinden hiç bir şeye itimat kalmayacaktır. 36 Peygamberlerin davranışlarındaki ismete gelince, Haşeviyye, onların büyük ve küçük günah işleyebileceklerini ileri sürmektedir. Şia, peygamberlerin, büyük ve küçük günahı bilerek (teammud) veya tevil yoluyla işleyemeyeceklerini, yanılmayacaklarını el-îcî, III, 348. Ayrıca bkz. el-cürcânî, Şerhu l-mevâkıf, III; 449; ed-devvânî, Muhammed b. Esad es-sıddîkî Celaleddin, Celâl, Servet-i Funûn Matbaası, Đstanbul (baskı tarihi yok), 130. el-cürcânî, et-ta rifat, Matbaatu Mustafa el-bâbî el-halebî, (Mısır), 1938, 197. el-bâcûrî, eş-şeyh Đbrahim, Şerhu Cevherati t-tevhîd, Dimeşk 1351, 274. er-râzî, Đsmetu l-enbiyâ, 15. er-râzî, Đsmetu l-enbiyâ,

11 (sehv) ve unutmayacaklarını (nisyan) da iddia etmektedir. 37 Kummî (ö. 381/991), nebî, rasûl, imam ve meleklerin masum olduklarını büyük veya küçük hiç bir günah işlemeyeceklerini, Allah a karşı gelmeyeceklerini, onların ismetini inkar edenlerin de kafir olduğunu ileri sürmektedir. 38 Đsmetin vakti konusunda da farklı görüşler söz konusudur. Kimileri peygamberin doğumdan ömrünün sonuna kadar masum olduğunu ileri sürmüştür. Ancak Ehl-i Sünnet in çoğunluğuna göre ismet, nübüvvetten önce değil nübüvvet zamanında vaciptir. Peygamber, nübüvvet sırasında, yanılma hariç, bilerek büyük ve küçük günah işlemez. 39 bb. Đsmetle Đlgili Sünnî Yaklaşım Ebû Hanife, Hz. Peygamber in hiç bir zaman şirke düşmediğini, büyük ve küçük günah işlemediğini söylerken onun nübüvvetten önceki hayatını da bu tespite dahil etmiş gözükmektedir. 40 Peygamberlerin çocukluktan itibaren küfürden uzak olduklarına dair Al-i Đmran Suresi ndeki 79. ayetin 41 zikredildiğini belirten Mâturîdî, Hz.Đsa nın daha beşikteki bir çocuk olarak nübüvvetini ilan etmesini de 42 bu konudaki delillerden biri olarak sunmaktadır. 43 Hz. Đbrahim ise henüz çocuk denilecek yaşta puta tapan kavminin inancını kabul etmek bir yana, o inancı sorgulamaya ve yargılamaya başlamış, tek er-râzî, Đsmetu l-enbiyâ, 16; el-mahsûl fî Đlmi l-usûl, I-II, Dâru l-kutubi l- Đlmiyye, Beyrut1988/1408, ; ayrıca bkz. et-taftâzânî, Mesud b. Ömer b. Abdillah, Şerhu l-akâid, Haşiyetu Kestellî alâ Şerhi l-akâid içinde, Salah Bilici Kitabevi, Đstanbul 1973, el-kummî, Ebû Cafer Muhammed b. Ali b. Bâbeveyn, Risaletu l-đ tikâdâti l- Đmamiyye, Çev: Ethem Ruhi Fığlalı, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1978, 113. el-bağdâdî, Usûlu d-dîn, 168; er-râzî, Đsmetu l-enbiyâ, Ebû Hanife, el-fıkhu l-ekber, 60. Hiç bir insan yoktur ki, Allah ona kitap, hüküm ve peygamberlik verdikten sonra o, insanlara, Allah ı bırakın da bana kulluk edin desin. Aksine kitabı öğreten ve ders verenler kimseler olarak Rabb e kullar olunuz der. Ve size, melekleri ve peygamberleri Rabler edinmenizi de emretmez. Siz, müslümanlar olduktan sonra size küfrü emreder mi? Al-i Đmran (3), Meryem (19), 30. el-mâturîdî, Te vîlâtu l-kur an, Topkapı/Medine, 1a.-816b. No:186, 69b. 99

12 başına, babası dahil olmak üzere, bütün bir halkla mücadele etmiştir. 44 Sabûnî ve Đbnu l-humâm (ö.861/1457), peygamberlerin nübüvvetten önce ve sonra küfürden uzak olduklarına dair bir icmadan söz etmektedirler. 45 Eş arîler, peygamberlerin nübüvvetten önce günah (zenb) işlemelerini caiz görmektedir. 46 Mâturîdîlerin bu konudaki bakışını dile getiren Sâbûnî, bize göre diyor, peygamberler nübüvvetten önce nadiren de olsa günah işleyebilmektedir. 47 Ancak bu yaklaşım, Ebû Hanife nin yukarıdaki tercihine aykırı düşmektedir. Ehl-i Sünnet in genel yaklaşımına göre nübüvvetten önce ve sonra peygamberlerden, nefreti celbetmeyecek şekilde bazı küçük hatalar ortaya çıkabilir. 48 Ebû Hanife, bu gibi fiilleri, zelle (sürçme) diye adlandırarak, konuya dair kanaatini şu ifadelerle ortaya koymaktadır: Peygamberlerin hepsi de küçük ve büyük günahların, küfür ve çirkin hallerin bütününden uzaktır. Fakat onların zelle (sürçme) ve hataları vâki olmuştur. Hz. Muhammed de Allah ın rasûlü, nebîsi ve seçilmiş, temiz kuludur. O hiç bir zaman puta tapmamış, göz açıp kapayacak bir an bile Allah a ortak koşmamıştır. O büyük-küçük hiç bir günah işlememiştir. 49 Mâturîdî, peygamberler için nehyedilenin gerçekleştirilmesini ya da emredilenin terkedilmesini değil, efdalin yani en üstün davranış biçiminin terkini caiz görmektedir. 50 Đnsanlar, söz ve fiillerle peygamberi tasdik etmeye mecbur olduğu için, Şehristâni ye göre en doğru yaklaşım, peygamberlerin büyük ve küçük günahtan masum olmasıdır. Bilindiği gibi küçük günahlardaki ısrar büyük günah mesabesindedir. Nitekim çoğu sarhoşluk veren şeyin azı da haramdır. Ancak akıl ve din (şer ) iki eşit durumdan evlâ (en uygun davranış modeli) olanın terk edilebileceğinin caiz olduğu hükmünü vermektedir. Bununla birlikte, peygamberlerin söz konusu tercihleri (evla olanı terk) nedeniyle maruz kaldıkları uyarılar başkalarının büyük günah karşısında maruz kaldıkları şiddetli uyarıya eşittir. Çünkü ebrârın hasenatı mukarrab kulların seyyiâtı dır Enam (6), 75-83; Şuara, (26) es-sâbûnî, el-kifâye fi l-hidâye, 45a. ; Đbnu l-humâm, 195. el-bağdâdî, Usûlu d-dîn, 168. es-sâbûnî, el-bidâye fî Usûli d-dîn, 54. el-cüveynî, 288. Ebû Hanife, el-fıkhu l-ekber, 60. Mâturîdî nin yaklaşımı için bkz. es-sâbûnî, el-muntekâ min Đsmeti l-enbiyâ,

13 Ayrıca her zellede büyük bir sır vardır. Bu nedenle peygamberlerin günah işlemelerinden, tevbelerinden ve affa muhatap olmalarından söz eden naslar konusunda görünen hallere değil, onların geri planına, yani neticesine bakmak gerekmektedir. 51 Mucize ile ortaya çıkan tasdikin ortadan kalkmaması için peygamberlerin yalan söyleyemeyeceğini ifade eden Cürcânî (ö.816/1413), sadece tebliğdeki ismetin aklen ispat edilebildiğini, küfür ve diğer büyük günahlarla ilgili ismetin ise ümmetin icması ve sem (haber) yoluyla sabit olduğunu belirtmektedir. Çünkü sadece tebliğdeki doğruluk mucizenin delaleti ile ilgilidir. 52 Diğerleri için böyle bir delalet söz konusu değildir. Dolayısıyla nübüvvetten önceki dönemde de peygamberlerin büyük günah işlemediğini aklen ispatlamak mümkün değildir. Bu nedenle Eş arîler, hem aklî hem de semî (haber) delil olmadığı için nübüvvetten önce peygamberlerin büyük günah işleyebilecekleri kanaatini taşımaktadırlar. 53 Peygamberlerin günah işlemeyeceklerini Kur an daki ayetlerden hareketle ispat etmeye çalışan Ehl-i Sünnet Kelâmcıları, dolaylı bir takım argümanları öne çıkarmışlardır. Buna göre, Kur an, peygamberlere itaatı emrettiği halde onların günah işlemesi caiz olsaydı, peygamberlere itaatı emreden ayetlere 54 rağmen insanların peygamberlere tabi olması haram olurdu. Fasık bir insanın getirdiği haberi tahkik etmeyi emreden 55 ayet gereği de peygamberlerin şehadetini reddetmek gerekirdi. Ayrıca iyiliğin emredilmesi ve kötülükten nehyedilmesi (el-emr bi l-ma rûf ve n-nehy ani l-munker) gerektiği için 56 peygamberlerin de kötülükten alıkonulması icap ederdi. Kur an, Allah a ve peygambere isyan edenlerin; azabı, laneti ve kınamayı hak ettiğini söylemektedir. 57 Buna göre aynı durum peygamberler için de geçerli olacaktır. Günah işleyebilecekleri farzedilen peygamberler muhlas (samimi) kullardan da olmayacaktır. Çünkü Kur an ın ifadesine göre Şeytan, muhlas olanlar hariç bütün eş-şehristânî, Kitabu Nihâyeti l-đkdâm fi Đlmi l-kelâm, London 1934, 445. el-cürcânî, Şerhu l Mevâkıf, III, Bkz. el-cüveynî, ; et-taftâzânî, Şerhu l-makâsıd, I-V, Tahkik: Abdurrahman Umeyra, Alemu l-kutub, 1989/1409, V, 49. Al-i Đmran (3), 31. Hucurat (49), 6. Al-i Đmran, (3), 104, 110, 114. Cin (72), 23; Hud (11), 18; Saf (61), 2; Bakara (2),

14 insanları kandıracaktır. 58 Zaten Kur an, çeşitli ayetlerde peygamberlerin muhlas olduğunu haber vermektedir. 59 Kur an a doğrudan ya da dolaylı şekilde yapılan söz konusu bu atıflar, peygamberlerin günah işlemeleri kabul edildiği takdirde, yine Kur an açısından karşılaşılacak olan güçlükleri göstermektedir. Hz. Peygamber e itaatın, ismeti zorunlu kıldığı, aksi takdirde insanların da günah konusunda peygambere uymak zorunda kalacakları yaklaşımı, Ebû Hanife den 60 başlayan ve Şafiî ile devam eden bir süreçte 61 gelişmiştir. Đsmeti, peygambere itaatla temellendiren Râzî ye göre, Hz. Peygamber in günah işlemesi ve peygambere itaat eden insanların da o günahı takip etmesi Hz. Peygamber için batıldır. Hz. Peygamber için batıl olan, diğer peygamberler için de batıldır. Çünkü peygamberler arasında fark yoktur. Dolayısıyla bütün peygamberler, bütün günahlardan (zunûb) masumdur. 62 Kur an, peygamberlerin bazı davranışlarını günah anlamındaki zenb, 63 isyan 64 vb. kelimelerle ifade etmiştir. Kur an da peygamberlerin hataları neticesinde maruz kaldıkları uyarıları ifade eden bir takım naslar da bulunmaktadır. 65 Ancak Ehl-i Sünnet ten hiç Hicr (15), Yukarıdaki delillendirme biçimiyle ilgili olarak bkz. er-râzî, Muhassalu Efkâri l-mutekaddimîn ve l-muteahhirîn mine l-ulemâ ve l- Hukemâ ve l-mütekkellimîn, Tûsî nin Telhîsu l-muhassal ı ile birlikte, Mektebetu l-kulliyyât el-ezheriyye, Kahire (baskı tarihi yok), 219 vd. ; el-îcî, III, 416; et-taftâzânî, Şerhu l-makâsıd, V, 51-52; el-cürcânî, Şerhu l Mevâkıf, III, 428 vd. Ayrıca bkz. Bulut, Mehmet, Ehl-i Sünnet ve Şia da Đsmet Đnancı, Risale Yayınları, Đstanbul 1991, Yusuf (12), 24; Meryem, (19), 51. Ebû Hanife, el-alim ve l-muteallim, 22. eş-şafiî, er-risâle, 82. er-râzî, el-mesâilu l-hamsûn, Mecmua içinde, Matbaatu Kurdistan el-đlmiyye, (Mısır) 1328, 380. Fetih (48), 2. Taha (20), 121. Kur an da haber verildiği üzere Hz. Adem, önce isyan etmiş (asâ) sonra da tevbe etmiştir. Taha (19), Hz. Musa, bir insan öldürmüş, fiilini Şeytan ın fiillerinden saymış, bu fiil nedeniyle kendisinin zulmettiğini itiraf etmiş, Allah tan bağışlanmasını dilemiş ve bağışlanmıştır (mağfiret). Kasas (28), 16. Fetih Suresi nin ikinci ayetinde Hz. Peygamber in, gelmiş ve gelecek günahlarının (zenb) bağışlandığı (mağfiret) bildirilmiş, ayrıca Hz. Peygamber, Bedir de, zaferini pekiştirmeden esir aldığı için (Enfal, 8/67-68) ve savaştan 102

15 bir kimse peygamberin şehveti tercih ederek bir mahzura (haram) yönelmesini, kast ve ihtiyarla nehyedilmiş (menhî) bir şeyi işlemesini caiz görmemektedir. 66 Peygamberler hakkında zikredilen zenb kelimesi halk tarafından bilinen, günah anlamındaki zenb değildir. Ehl-i Sünnet in peygamberler hakkında zenb kelimesini kullanmaması, halkın zihninin bu kelimeyle ilgili manaya kaymaması içindir. Peygamberlerin davranışları ile ilgili kullanılan zelle kelimesi de haktan batıla, taattan masiyete, ya da zikirden gaflete kaymak değil, peygamberlerin bazı beşerî vasıflarda bulunmaları ya da efdalden fâdıla kaymaları, yani en iyi davranış modelini (efdal) terkederek, yine de iyi bir davranış modelini (fâdıl) tercih etmeleridir. 67 Ehl-i Sünnet in genel bakış açısına göre peygamberlerin günah işlediklerine dair haberler, nübüvvetten önce işlenmiş olmaları tevili başta olmak üzere yanılma (sehv), unutma (nisyan) ve kasıt (amd) olmaksızın işlenmiş olmalarına hamledilir. 68 Ehl-i Sünnet içerisinde peygamberlerin ismeti üzerinde en çok ısrar eden ve konuyu genişçe düşünen ilim adamı Râzî dir. Goldziher e göre Râzî, ismetin bütün peygamberleri içine alacak genişlikte anlaşılmasını sağlamıştır. 69 Esasen Râzî den önce de peygamberlerin bütününe yönelik bir ismet yaklaşımının bulunduğu söylenmelidir. Ancak Râzî nin, bahsedilen yaklaşımı disipline ederek geliştirdiği bir gerçektir. Kolayca tahmin edileceği gibi Râzî nin, Đsmetu l-enbiyâ ismindeki eseri, doğrudan bu konuya ve peygamberlerin günah işlediğini ihsas ettiren nasların anlaşılmasına hasredilmiştir. Râzî nin çağdaşı olan Sâbûnî de el-muntekâ min kaçmak isteyenlere izin verdiği için (Tevbe, 9/43) uyarılmış, affa muhatap olmuştur. Kur an, hem Hz. Peygamber le hem de diğer peygamberlerle ilgili başka örneklere de yer vermektedir. Kur an da peygamberlerin günah işlediklerini ihsas ettiren nasların anlaşılması için Râzî nin Đsmetu l-enbiyâ sı ve Sâbûnî nin el-muntekâ min Đsmeti l-enbiyâ sına bakılabilir. Hz. Peygamber in muhatap olduğu uyarılar için ayrıca bkz. Gezgin, Ali Galip, Kur an da Hz. Peygamber e Yapılan Uyarılar, Fakülte Kitabevi, Isparta 2003, 188 vd. es-sâbûnî, el-muntekâ min Đsmeti l-enbiyâ, 10; el-kifâye fi l-hidâye, 45b. es-sâbûnî, el-muntekâ min Đsmeti l-enbiyâ, 10. el-harpûtî, Abdullatif, Tenkîhu l-kelâm fi Akâidi Ehli l-đslam, Tekmile-i Tenkîhu l-kelâm ile birlikte, Dersaadet Necm-i Đstiklal Matbaası, Đstanbul 1330, 287. Goldziher, Ignaz., Đsmet, Đslam Ansiklopedisi, I-XV, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Đstanbul 1977, V,

16 Đsmeti l-enbiyâ adlı çalışmasında ilgili nasları irdelemekte, Ehl-i Sünnet bakış açısına göre yorumlamaktadır. bc. Đsmetle Đlgili Mu tezilî Yaklaşım Mu tezile ve genel olarak Haricîler, peygamberlerin nübüvvetten önce küfürden uzak olduğunu ileri sürmektedir. 70 Mu tezilî ve genel haricî iman teorisi gereği, peygamberler, nübüvvetten önce günah işlemeyecektir. Çünkü Haricîler günahı küfür saymakta, Mu tezile de günahı imandan çıkarıcı görmektedir. 71 Her iki yaklaşıma göre de peygamber, nübüvvetten önce dahi olsa günah işlediği zaman imanı kaybetmiş olacaktır. Mu tezile, peygamberler için bilerek büyük günah işlemenin caiz olmadığını, ama peygamberlerin nefreti celbetmeyecek biçimde küçük günah işleyebileceklerini iddia etmektedir. Ebû Ali Cubbâî (ö. 235/849), peygamberlerin büyük ve küçük günahı bilerek işlemelerinin caiz olmadığını ancak tevil yoluyla hata yapabileceklerini düşünmektedir. Nazzam (ö. 232/835) ise peygamberlerin bilerek büyük ve küçük günahtan uzak olduğunu, tevil yoluyla da hata yapmayacaklarını, onlar için yalnızca yanılma ve unutmanın caiz olduğunu, bu nedenle de uyarıldıklarını (itâb) ileri sürmektedir. 72 Mu tezile nin genel yaklaşımına göre, peygamber, nefreti gerektirecek büyük ve küçük günahtan korunmuş olmazsa, toplumdan kabul görmeyecek, bu da tabiî olarak nübüvvetle hedeflenen gayeyi boşa çıkaracaktır. Sırf sözü edilen nedenden dolayı yani insanların peygamberden uzaklaşmaması için, Allah ın Hz. Peygamber i kaba ve katı yürekli olmaktan sakındırdığını dile getiren Kâdî Abdulcebbâr, Al-i Đmran Suresi nin 159. ayetini hatırlatmaktadır: Şayet sen kaba ve katı yürekli olsaydın çevrenden dağılıp giderlerdi... Mu tezile, peygamberlerin nübüvvetten önce ve sonra büyük günah işlemeyeceklerini ısrarla vurgulamaktadır. Çünkü büyük günah bütünüyle nefreti celbedicidir. Dolayısıyla Allah ın peygamberini ondan sakındırması vaciptir. Nefislerin, masiyetle kirlenmemiş ve büyük günaha bulaşmamış kimseyi kabule yatkın olması, büyük günah işlemiş kimseyi de kabule yatkın olmaması bu durumu es-sâbûnî, el-kifâye fi l-hidâye, 45b.-46a. es-sâbûnî, el-kifâye fi l-hidâye, 45a. er-râzî, Đsmetu l-enbiyâ,

17 açıklamaktadır. 73 Peygamberler için, nefreti celbetmeyecek küçük günahı caiz gören Mu tezile, bunu, peygamberlerin doğrulukları ve onların söylediklerinin kabulü ile ilgilendirmemektedir. 74 Mu tezile nin tebliğ merkezli bu yaklaşımı Hayyât (ö. 300/910) tarafından da güçlü bir şekilde dile getirilmektedir. 75 Makâlât ta konuya dair mu tezilî yaklaşımı ele alan Eş arî, yaklaşık olarak Kâdî Abdulcebbâr ile aynı şeyleri söylemektedir. 76 Peygamberlerin anne-babaları ile ilgili ahlâkî durumu da göz önünde bulunduran ve onların zina, hırsızlık vb. hallerden, ahlâkî düşüklüklerden uzak olmaları gerektiğini iddia eden Mu tezile, bunları da nefreti celbedecek şeylerden sayarak, peygambere uymayı engelleyeceği için caiz görmemektedir. 77 Mu tezile, hem nübüvvetten önce hem de nübüvvetten sonra peygamberlerin büyük günah işlemelerinin aklen caiz olmadığını ileri sürmektedir. Aksi taktirde peygamberler, insanlar nazarındaki itibarlarını kaybederler, sözleri kabul görmez, tebliğ ve dolayısıyla nübüvvet anlamını yitirir. Mu tezile nin bu konuda vermiş olduğu hüküm, temelde husun-kubuh ve salah-aslah ile ilgilidir. 78 Bu nedenle Eş arîler, Mu tezile tarafından ulaşılan neticeye itiraz etmektedir. Ancak Mu tezile nin, söz konusu yaklaşım bakımından daha tutarlı olduğu söylenebilir. Şayet tartışılan konunun bazı kısımları, çok daha sonra gelişmiş olan bir takım metotların (sem /haber, icma) uygulanmasını imkansız kılacak şekilde, geride bulunuyorsa, artık aradaki problemi çözmek ve o boşlukları doldurmak için aklın müdahelesi zorunlu olacaktır. Aksi halde ya o boşluklar olduğu gibi kalacak ya da konunun bütünlüğüne uymayan bir tercih ortaya çıkacaktır. Nitekim Eş arîler, nübüvvetten önceki büyük günah el-kâdî Abdulcebbâr, el-kâdî Abdulcebbâr, 575. el-hayyât, Ebu l-huseyn Abdurrahman b. Muhammed b. Osman el-mu tezilî, Kitabu l-đntisâr, el-matbaatu l-katolikiyye, Beyrut 1957, 71. Bkz. el-eş arî, Makâlâtu l-đslamiyyîn, I, 297. el-îcî, III, 416. el-bağdâdî, Usûlu d-dîn, 169; el-cürcânî, Şerhu l-mevâkıf, III, 426. Teklife konu fiillerdeki husun (güzellik) ve kubuh (çirkinlik) üzerindeki tartışmada Mu tezile, husun ve kubhun akılla bilinebileceğini Eş arîler ise husun ve kubhun şeriatla bilineceğini ileri sürmektedir. el-cüveynî, 228 vd. Mu tezile, Allah ın kullar için aslahı (en uygun) yaratmasının vacip olduğunu iddia etmektedir. Ehl-i Sünnet e göre, ulûhiyet vucûbu nefyeder. Allah, kullar için dilediğini yapar. es-sâbûnî, el-bidâye fî Usûli d-dîn,

18 konusunda, metotları gereği haber ve icmayı aramaktadırlar. Böyle bir imkan söz konusu olmayınca, o dönemde peygamberin büyük günah işleyebileceğini kabul etmek durumunda kalmaktadırlar. Aslında nübüvvetten sonraki yaklaşımları için de aynı şeyler söylenebilecek durumdadır. Çünkü tebliğdeki ismet, mucizenin delaleti ile anlaşıldıktan sonra, peygamberin diğer ahlakî tercihleri ile ilgili olarak Eş arîlerin bir tercihte bulunması söz konusu değildir. Sadece haber ve icma gibi bir takım metodik yaklaşımlara dayanarak nübüvvetten sonra günahın vâki olmadığını dile getirmekle yetinmektedirler. II. Vahyin Tebliği ve Peygamberlerin Đsmeti Vahyin tebliği insanlarla karşı karşıya bulunan peygamberin en önemli görevidir. Peygamberin tebliğindeki doğruluğu (emanet) sürekli sorgulanmıştır. Ebû Hanife, peygamberlerin kendi başına hareket etmediklerini Allah ın nehyettiği bir şeyi emretmediklerini ve bütün işlerde Allah a muvafık olduklarını özellikle vurgulamaktadır. Bu nedenle Kur an, peygambere itaati Allah a itaat saymaktadır. 79 Hz. Peygamber in tebliğdeki güvenilirliğini emanet kökünden isim olan emîn kelimesiyle dile getiren Ebû Hanife, onu, Allah ın farz ve sünnetlerinin emîni diye nitelemektedir. Peygamber in bu niteliği nedeniyle Kur an, onun her verdiğini alın ve sizi neden nehyederse de ondan vazgeçin 80 demektedir. 81 Şâfiî, peygamberlerin tebliğdeki güvenilirliğini emanetle tabir etmektedir. 82 Mâturîdî de peygamberlerin tebliğdeki ismetinden söz etmektedir. 83 Peygamberlerin tebliğ ettiği şeyler hususunda bilerek ya da sehven hiç bir tahrif ve hıyanette bulunmayacağı konusunda ümmetin ittifakı yani icması vardır. 84 Bu icmayı dile getiren Đbn Teymiyye (ö. 728/1327), aksi bir kabulün, risaletteki maksadı ve mucizenin delaletini boşa çıkaracağını düşünmektedir. 85 Nitekim Cüveynî (ö. 478/1075), peygamberlerin, tebliğindeki ismetinin aklen vacip olduğunu ileri Nisa (4), 80. Haşr (59), 7. Ebû Hanife, el-alim ve l-muteallim, 22; el-beyâdî, Kemaleddin Ahmed, el- Usûlu l-munîfe li l-đmam Ebî Hanife, Tahkik: Đlyas Çelebi, Marmara Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, Đstanbul 1996, 78. eş-şâfiî, Ahkâmu l-kur an, II, 3. el-mâturîdî, Kitabu t-tevhîd, 8-9. er-râzî, Đsmetu l-enbiyâ, 16. Đbn Teymiyye, XV,

19 sürmektedir. Çünkü mucizenin medlûlü, peygamberlerin tebliğdeki doğruluklarıdır. 86 Aynı yaklaşım şiî-imâmî bakış açısını öne çıkaran Tûsî (ö.469/1067) de de mevcuttur. 87 Mâturîdî, bir takım tercihler nedeniyle peygamberlerin maruz kaldığı uyarıları, onların tebliğdeki doğruluklarının kanıtı olarak görmektedir. Çünkü insan, kendi ayıbını ya da kendisi ile ilgili noksanlık ihsas ettirecek bir şeyi dile getirmez. Nitekim Hz. Aişe, Hz. Peygamber in vahiyden hiç bir şey gizlemediğini ifade ederken, şayet Hz. Peygamber vahiyden bir şeyi gizlemiş olsaydı Ahzab Suresi 37. ayeti gizlerdi demiştir. 88 Đlgili ayette Zeyd ve Zeyneb arasındaki ailevî tartışmada Hz. Peygamber in aldığı tavırdan söz edilmekte ve Hz. Peygamber in Zeynep le yani evlatlığının eşi ile evlenmesinin emredileceği ihsas ettirilmekteydi. O günkü toplum, kişinin, evlatlığının karısı ile çocuğunun karısı arasında bir fark görmemekteydi ve her ikisi ile de evlenilmesini yasaklamaktaydı. Dolayısıyla bu durum Hz. Peygamber üzerinde ciddi bir sosyal baskı oluşturmaktaydı. Kur an, vahyedilenlerin Hz. Peygamber e unutturulmadığını 89 ve Hz. Peygamber in, onları saklamak ya da onlara ilave yapmak durumunda olmadığını bize bildirmektedir. Hatta Kur an, böyle bir ihanetin farzedilmesi durumunda Peygamber in başına gelecekleri de haber vermektedir: Şayet bize karşı bazı sözler uydursaydı, onu sağ elimizle yakalar, sonra onun şah damarını koparırdık. Hiç biriniz de onu koruyamazdınız. 90 Aslında Kur an ın böyle bir tehdidi dillendirmesi, Kur an a muhatap olan kimselerin, vahiyle ve onun tebliği ile ilgili şüphelerini gidermek içindir. Aksi halde bahsi geçen tehdidi gerektirecek bir durumun gerçekleşme ihtimali söz konusu değildir el-cüveynî, 298. et-tûsî, eş-şeyh Muhammed b. Hasen, el-đktisâd fî mâ Yetealleku bi l-đ tikâd, Matbaatu l-erâb, Necef 1979/1399, 260. el-buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. Đsmail, Sahîhu l-buhârî, Mevsûatu s- Sunne el-kutubu s-sunne ve Şurûhuhâ içinde, Çağrı Yayınları, Đstanbul 1992/1412, Tevhid, 22; Muslim, Ebû l-huseyn Muslim b. el-haccâc, Sahîhu Muslim, Mevsûatu s-sunne el-kutubu s-sunne ve Şurûhuhâ içinde, Çağrı Yayınları, Đstanbul 1992/1413, Đman, 288. Kıyame (75), Hakka (69),

20 Peygamberlerin, diğer insanlarla ortak olduğu durumlar (yemek yemek, evlenmek, unutmak, yanılmak...) dışında, üstün fıtratları na, akıllarının selameti ne, sözlerindeki doğrulukları na, tebliğdeki emanetleri ne ve en sonunda da beşerî sîreti çirkinleştirecek her şeyden korunmuş (ismet) oldukları na inanmanın zorunluluğunu vurgulayan Muhammed Abduh da tebliğ ile ilgili bir endişe taşımaktadır. Aksi halde yani, peygamberleri kesin anlamda diğer insanlardan ayıracak özelliklerin bulunmaması halinde, insanlar, onların getirdiği ilkelere, şüpheyle yaklaşacak ve böylece tebliğ gayesinden uzaklaşacaktır. Hatta Abduh, peygamberlerin bedenlerinde insanların bakışlarını kaçırmak zorunda kalacakları fizyolojik eksikliklerin olmadığını da dile getirmektedir. 91 Aslında bu estetik kaygı da tebliğle hedeflenen gayenin gerçekleşmesine yönelik görünmektedir. Nitekim Hz. Musa, tebliğ ile görevlendirildiği zaman konuşma bozukluğunu gidermesi için Allah a dua etmiş, Allah da onun bu duasını kabul etmiştir. 92 Mu tezile nin de belirginleştirdiği gibi peygamberlerin ismeti ile ilgili hassasiyet ve bunun, nübüvvet öncesini de kapsayacak şekilde ele alınması, aslında peygamberlerin en önemli görevi olan tebliğin hedefine ulaşması açısından önemli görünmektedir. Allah ile insanlar arasında elçilik yapan peygamber, bu görevi yerine getirirken dürüst davranacak, ayrıca kendisini halkın gözünde küçük düşürecek, insanların kendisine olan güvenini sarsacak ve söz konusu görevi anlamsız kılacak davranışları da tercih etmeyecektir. Bir elçide aranacak en önemli özellik, güvenilir olması ve taşıdığı haberi kendisinden istenildiği şekilde yerine ulaştırmasıdır. Bu açıdan bakıldığında denilebilir ki, peygamberler, vahyin insanlara ulaştırılması anlamında tebliğ vazifelerini yerine getirirken son derece dikkatli davranmışlar, hiç bir eksiltme ve ilave yapmamışlardır. Çünkü bir peygamberin vahyi değiştirmesi, tebdil ve tahrif etmesi 93 hıyanet olarak addedilir ki, bu da Ku an ın tarifi ile kötülüklerin en çirkinidir. 94 Peygamberin tebliğdeki ismetini, mucizenin dolaylı bir delaleti ile izah etmek yerine, az sonra da dile getirileceği gibi, onun sahip olduğu üstün niteliklere hamletmek daha isabetli bir yaklaşım olarak Abduh, Muhammed, Risâletu t-tevhîd, Mektebetu l- Cemâati l- Ezheriyye, Kahire (baskı tarihi yok), Taha (20), 27. Yunus (10), 15. Enam (6),

21 görülebilir. Ahlâkî anlamda insanların yadırgayacağı en küçük olumsuz tavrı dahi tercih etmeyecek olan peygamber, vahyin tahrifini asla düşünmeyecek, tebliğde her hangi bir ihmal de yaşanmayacaktır. Dolayısıyla Peygamber, tebliğ sorumluluğunu üstlendiği için ihaneti terkedecek değildir. Aksine o, ahlâkî yetkinliği nedeniyle, ihanet ihtimali olamadığı için tebliğe memur kılınmıştır. Kur an, Peygamber in işleyebileceği en büyük cinayeti, vahye ve onun tebliğine ihanet olarak bildirirken, vahyin tebliği hususunda insanların taşıdığı tereddütleri gidermeye yönelik bir ifade kullanmış, onları temin etmiş gözükmektedir. III-Peygamberlerin Đradesi ve Đsmet Đsmet, Allah ın peygamberlerini günahtan ve çirkin tavırlardan koruması şeklinde anlaşılınca, tabiatıyla peygamberlerin iradesi gündeme gelecektir. Allah ın peygamberi gözetmesi, hatta onu koruması ve günahtan engellemesi ile peygamberin her bir insan gibi sahip olduğu irade ve bu iradenin kullanımı nasıl telif edilecektir? Râzî nin tespitine göre, Eş arî nin de aralarında bulunduğu bazı ilim adamları, peygamberlerin, isteseler dahi günah işleyemeyeceklerini iddia etmektedirler. Đradeyi inkar etmeyenler ise, masumiyetin cebre varmamak şartıyla, Allah tarafından insanda yaratılan bir nesne olduğunu ve insanın, onunla isyana yönelmediğini ileri sürmektedirler. Son yaklaşımı savunanlara göre, şayet peygamberler, isteseler dahi isyan edemeyecek durumda bulunsalardı, bu sıfatları yüzünden övgüyü hak etmezlerdi. Ayrıca onlar için emir, nehy, sevap ve cezanın anlamı kalmazdı. Đsmetle iradeyi telif etmeye çalışanlar, naklî delil olarak Kehf Suresi nin 110. ayeti ile Yusuf Suresi nin 53. ayetini öne çıkarmaktadırlar. Yukarıdaki ayetlerin ilkinde peygamberin de bir insan olduğu vurgulanmaktadır. Đkinci ayette ise Hz. Yusuf, Ben nefsimi temize çıkarmıyorum. Elbette nefis kötülüğü emreder 95 demek sûretiyle, sahip olduğu iradeye işaret etmektedir. Mâturîdî, katı bir ismet bakışının, peygamberin üstün özelliklerini işlevsiz kılacağını, onu, davranışları bakımından cebre sevk edeceğini farketmiştir. Nitekim o, yeni bir ismet tanımına girişmeden önce Allah ın bir inayeti olan ismetle, peygamberin iradesini telif etmeye çalışmaktadır. Peygamber de diğer insanlar gibi davranışlarında bütünüyle özgürdür ve tüm davranışlarını 95 er-râzî, Muhassal,

22 sahiplenmektedir. Mâturîdî nin açık ifadelerine göre ismet, peygamberden endişeyi (havf) kaldırmamaktadır. Hatta ismet güçlendikçe endişe de güçlenmektedir. Nitekim diğer insanlara nazaran peygamberlerin, hem kendileri hem de dinleri ile ilgili endişeleri daha fazladır....beni ve oğullarımı putlara tapmaktan koru! 96 diye dua eden Hz. Đbrahim ve...beni müslüman olarak öldür ve salihlerden kıl! 97 diye dua eden Hz. Yusuf, kendileri ile ilgili endişelerini dile getirmektedirler. 98 Dolayısıyla ismet, külfet i kaldırmamaktadır. 99 Yani peygamberin gözetim altında bulunması, onu taata zorlamadığı gibi günah işlemekten da aciz bırakmayacaktır. Dünyada yaşayan bütün fertler gibi peygamber de davranışları konusunda sınanmaktadır. Eşyada geçerli âdet gereği, bu durum, zaten iradeli olmayı zorunlu kılmaktadır. Đrâdî olmayan fiil ve tercihlerin hiç bir değeri bulunmamaktadır. Mâturîdî nin ilgili yaklaşımını irdeleyen ve peygamberlerin davranışlarında mecbur olmadığını dile getiren Sâbûnî, Taatı yapmada ve masiyeti terk etmede mecbur olan, me cur olmaz (karşılık/sevap görmez). Peygamberlerin günah işleme ve taatı terk etmeleri tasavvur edilemeseydi, Şâri nin onları masiyetten nehyi ve onlara taatı emri anlamlı olmazdı. Köre görme, felçliye hareket emredilmez. Emir ve nehy olmazsa taat ve masiyet gerçekleşmez. Taat; emrin yerine getirilmesi (imtisâl), masiyet; nehyin işlenmesidir (irtikâb). Taat ve masiyet olmazsa ismet de gerçekleşmez demektedir. 100 Mâturîdî ye göre ismet, Kişinin ihtiyarı ile birlikte onu iyiliğe (fi lu l-hayr) sevkeden ve kötülükten (şer) engelleyen ilahî bir lütuftur. 101 Harpûtî, Mâturîdî nin yukarıdaki bakışını tespit ettikten sonra onun ismet tarifini şu şekilde nakletmektedir: Đsmet, kulu hayra sevkeden ve onu şerden engelleyen Allah ın bir inayetidir. Bu taktirde, kudretin taata tahsisi şeklindeki ismet tanımı, peygamberin ihtiyarını gözardı etmektedir. 102 Nitekim Đbnu l-humâm da Harpûtî den önce, Sâbûnî nin yukarıdaki bakışına yer vererek, ismeti, Đbrahim (14), 35. Yusuf (12), 101. el-mâturîdî, Te vîlâtu l-kur an, 468a. el-mâturîdî, Te vîlâtu Ehli s-sunne, Tahkik: es-seyyid Avadayn-Đbrahim Avadayn, Kahire 1971/1391, 88-89; es-sâbûnî, el-bidâye fi Usûli d-dîn, es-sâbûnî, el-kifâye fi l-hidâye, 45a. es-sâbûnî, el-bidâye fî Usûli d-dîn, 54. el-harpûtî,

23 kudretin taata tahsisi şeklinde tanımın içerdiği cebr tehlikesine işaret etmektedir. 103 Şeltut, tebliğ hususunda ismete muhatap olsalar bile, peygamberlerin beşerî tabiatlarını kaybetmediklerini düşünmektedir. Tabiatıyla peygamberler bir takım görüş, hüküm ve şahsî fiillerinde hata yapabileceklerdir. Bu nedenle Allah, peygamberleri zaman zaman uyarmıştır. Söz gelimi Hz. Peygamber, Đbn Ümmü Mektûm a davranışı nedeniyle ikaz edilmiştir. 104 Bağdâdî ye göre, ismetin mahiyeti ve peygamberin iradesi, mu tezilî bakış ile ele alınacak olursa, görülür ki, Mu tezile nin genel usûlü bakımından, diğer insanlar için geçerli bütün şartlar, peygamberler için de geçerlidir. Bu nedenle Allah, peygamberleri masum kılmaz. Peygamberler kendilerini masiyetten korurlar (ismet). Onların korunmasında (i tisâm) Allah ın bir dahli (tesir) bulunmamaktadır. 105 Bağdâdî nin Mu tezile adına geliştirdiği bu çıkarım, peygamberlerin ve diğer insanların davranışları açısından eşit şartları paylaştıklarını göstermektedir. Her hangi bir fiili (taat ya da masiyet), irâdî olarak tercih etme hususunda insanlar birbirinden farklı değildir. Ancak Kâdî Abdulcebbâr, çalışma içerisinde de dile getirildiği üzere, Allah ın peygamberini insanların nefretini gerektirecek şeylerden sakındırması ndan söz etmektedir. 106 Bu sakındırma (tecnîb) tabiri, peygamberin ismetteki iradesine yönelik mu tezilî bakışın tam anlamıyla ortaya çıkmasını engellemiş gözükmektedir. Kaldı ki, ismeti, men (engel olmak) anlamı ile tarif eden Kâdî Abdulcebbâr, aslında bu konudaki mu tezilî tercihi daha da belirginleştirmektedir. Bir lütuf olarak ismet, lütfa muhatap olan kişi ile birlikte bulunmaktadır. Böylece o kişi büyük günah işlemekten engellenmiş (medfû ) gibi olmaktadır. 107 Bağdâdî nin Mu tezile ye nispet ettiği bakış açısının aksine, ismeti, lütuf temeline dayalı olarak ele alan bu yaklaşım, peygamberin iradesini söz konusu etmemektedir. Dürüst ve emin kişiler olan peygamberler, nübüvvetten önce sahip oldukları bu nitelikleri nübüvvetten sonra da taşımaya devam Đbnu l-humâm, 197. Şeltut, Mahmud, el-đslam Akîde ve Şerîa, Dâru l-kalem, Beyrut 1966, 41. Đlgili olarak bkz. Abese (80), el-bağdâdî, Usûlu d-dîn, 169. el-kâdî Abdulcebbâr, 573. el-kâdî Abdulcebbâr,