ilim VE KÜLTÜR TARiHiNDE SIVASlLER 111 A A ULUSAL SEMPOZVUMU TESLiGLERi ~-7! 30 NiSAN -1 MAYIS 2010 SiVAS, TSO KONFERANS SALONU

Transkript

1 ilim VE KÜLTÜR TARiHiNDE 111 A A SIVASlLER ULUSAL SEMPOZVUMU TESLiGLERi ~-7! 30 NiSAN -1 MAYIS 2010 SiVAS, TSO KONFERANS SALONU

2 SEMSEDDIN SiVAsiVE M~ 127 Semseddin Sivas!' nin Muhiti ve Semsiyye'ye Giden Süreç DR. ALi ÖZTÜRK DOKUZ EYLÜL ÜNiVERSiTESi ilahiyat FAKÜLTESi G,iriş Şernseddin Sivas! (ö /1597), Halvetiyye tarikah içerisinde kendi adıyla anılan bir şubenin rnüessisi olmuş rnüceddid bir Halven şeyhidir. Müntesibi olduğu Halvetiyye, Rı1şeniyye, Cernaliyye, Ahrneüiyye ve Şernsiyye olmak üzere başlıca dört ana kola, bu kollardan da sayıları kırkı bulantall ştıbelere ayrılrnışhr. Tasavvuf tarihinde çok sayıda şubeye ayrılması dolayısıyla Halvetiyye tarikah "tarikat kuluçkası", "tarikat fabrikası" olarak da nitelendirilrniştir. Halvetiyye'nin ana kollarından sonuncusu olan "Şe~siyye"ı Şernseddin Sivas! tarafından kurulmuştur. Manzurn ve mensur çok sayıda eser kalerne alan Şernseddm Sivas!' nin hayah ve eserl~ri şimdiye kadar pek çok incelerneye konu olrnuştur.2 Bazı eserlerinin 1 Halvetiyyenin Şemsiyye şubesi ile ilgili bk. Sadık Vicdani, Tomiir-ı Tımık-ı Aliye, s.114; Abdülbaki Gölpınarlı "Şemsiye", İslamAnsiklopedisi, c. XI, ss Bu araşhrmalardan bazılan şunlardır: Hasan Aksoy, Şenıseddin Siviisl, Hayatı, Eserleri ve Mevlidi (Tenkidli Basım), (Yayımlanmaınış öğretim üyeliği tezi), İstanbul Yüksek İslam Enstitüsü, İstanbull980; Recep Toparlı, Şenıseddin Siviisi Dfviiııı, Gurbet Yayınlan, Sivas 1984; Hasan Aksoy, Şenıseddin Siviisi Giilşeııiibad, İnceleme-Metin-Sözlük, İslam Medeniyeti Vakfı Yayınlan, İstanbul l990; Hüseyin Akkaya, Osmanlı Tiirk Edebiyatmda Siileymaız Peygamber ve Şem-

3 128 ~EKÜLTÜRTARIHINDESIVAsiLER yeni ortaya çıkması da bu çalışmaların devam edeceğini göstermektedir. Sunacağımız bildiri, onun aile çevresinden başlayarak muhltini ve ilk i:asavvufi eğitiminden itibaren "Şemsiyye"nin oluşumuna kadar geçirdiği merhaleleri öne çıkarmayı hedeflemektedir. Bildirimizde, Şemseddin Sivasi'den bahsederken Necmü'l-Hüdfi3 müellifi Receb Sivasi (ö.loos/1599) ve Hediyyetii'l-ihvan 4 müellifi Mehmed N azmi (ö. 1112/170l)'nin ifadelerini ödünç alarak "Hz. Şems"S tabirini kullanacağız. 1. Muhiti 1.1. Aile çevresi: Hz. Şems'in ailesi ile ilgili bilgiyi daha çok hayahnı anlatan menakıp kitaplarından öğreniyoruz. Bu başlık albnda onun anne-baba, kardeşler, eş ve çocukları içeren aile çevresini tanıtmaya çalışacağız. Hz. Şems'in babası Ebu'I-Berekat Muhammed Efendi, yirmi sekiz sofusuyla Horasan tarafından gejip6 Zile'ye yerleşmiş bir Halven dervişidir. Ebu'l-Berekat'ın babasının adı Arif, dedesinin adı da Hasan'dır.7 Ebu'l-Berekat, Amasya'da Hablb-i Karamani (ö. 902/1497/98)'nin halifelerinden el-hac Hızır Efendi (ö.?)'nin yanında tasavvufi eğitimini tamamlamışbr. İrşada icazetli olmakla birlikte kendi "nefs-i nefise"leriyle meşgul olduğu nakledilmiştir. Nazmi onu, "mücahid ve murtaz, tarik-i dünya ve ukba, talib-i Mevla, mazhar-ı' Evliym talıte kıbiibz la ya'riful~um gayrf'b bir merd-i kamil..." olarak tanıtmaktadır. Ebu'I-Berekat Muham'med Efendi, halk arasında misafir- Siviisi'nin SüleıJmmıiwesi (Sületjllliiniyye), Harvard Üniversitesi Yakındoğu Dilleri ve Medeniyetleri Bölümü, Harvard 1997; Birgül Toker, Şemseddln-i Siviisi'nin Mir'iitii'l-ahliik adlı Mesnevlsinin Tenki/di Mebıi ve İnce/emesi Yayımlanmamış Doktora Tezi, (Dnş: Emine Yeniterzi), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 2003; Erol Çöm, 16. Yüzıj!l Ahlaki Mesnevfleri ve Şemseddln-i Siviisf'iıin İbret-niinıii Adlı Mesnevlsi (İnceleme-Metin), Yayımlanmamış Doktora Tezi, (Dnş: Emine Yeniterzi) Selçuk Üniversitesi, Sosyal BiJimler Enstitüsü, Konya Receb es-sivas!, Necmii'l-Hiidii ft Meniikıbı'ş-Şeylı Şemsi'd-din Ebi's-Senii (çev. Hüseyin Şemsi Güneren)[Receb Sivas!, Necmii'l-Hiidii], Seçil Ofset, İstanbul Mehmed Nazml Efendi,Osmanlılarda Tasavvuft Hayat, -Halvetflik Örneği- HediyıJetii'l-İlıviin, (Hz!. Osman Türer) [N azmi, Hediyye], İnsan Yaymlan, İstanbul N azmi, Kibar-ı evliyaullahtan üç Şeıns'in meşhur ve maruf olduğunu belirtir. Bunlardan birincisi Mevlana Celaleddin-i Rfuni'nin mürşidi Şems-i Tebriz!, ikincisifatih Sultan Mehmed'in hocası ve Haa Bayram-ı Veli'nin Halifesi olan Akşemseddin, üçüncüsü de m. Mehmed ile birlikte Eğri seferine katılan Kara Şems (Şemseddin-i Sivasi)'tir. Nazmi, Hediyye, s Hasan Aksoy, "Şeınseddin Sivas!, Hayatı Şahsiyeti, Tarikatı, Eserleri", Cımılıuriyet Üniversitesi halıiyat Fakültesi Dergisi, Cilt IX/2, Sivas, (Aralık) 2005, s Receb Sivas!, Necmü'l-Hüdii; s (Benim velilerim kubbelerimin altındadır. Onlan benden başkası bilmez.) Kudsi hadis olarak nakledilen bu söz hiç bir hadis meanuasmda geçmemektedir. Bk. Muhittin Uysal, Tasavvuf Kültüründe Hadis, Yediveren Yaymlan, Konya 2001, s. 285.

4 SEMSEDDIN SIVAsiVE M~ 129 perverliği ile şöhret bulmuştur. Fakr ve fena yolunu benimsemiş olmakla birlikte evi gelip geçen yolcuların ve konu-komşunun gece gündüz uğrak yeri olmuştur. Menakıbnamelerde, onun ilahi lütuf olarak Hz. Ali (K.V.) ile ruhen mülakat ve sohbet, Hızır (A.S.) ile de cismen ülfet ve muhabbet ettiği, bu iki zahn kendisine ilim, amel, irfan, fazilet ve de çok çocuk sahibi olması için duacı olduklan nakledilmektedir. 9 Hz. Şems'in annesinin adı Ü:mı:nl Sultan HatUn'dur. Hz. Şems yedi yaşındayken, babası, annesine hitaben oğlunu Hacı Hızır Efendiye götürmek istediğini söylemiş ve ondan sefer için tedarik ve şeyh hazretlerine hediye hazırlamasını istemiştir.ld Hz. Şems'in Muharrem Efendi, İbrahim Efendi ve İsmail Efendi isimlerinde üç erkek kardeşi vardır. Her biri eser sahibi, alim ve fazıl kimseler olarak tanınmışlardır. Muharrem Efendi, Hz. Şems'in büyük ağabeyi olup Abdülmecid Sivas! (ö. 1049/1639)'nin babasıdır. Abdülmecid Şirvani (ö. 971/1563)'nin ashabındadır. H (m. 1592) senesi sonlannda doksan yaşlarında iken vefat etmiştir. Hediyyetü's-sülUk fi Şerhi Tuhfetü'l-mülUk isminde bir kitabı vardır. Molla Cami'nin Nefehat'ım Arapçaya tercüme etmiştir.ıı Ayrıca Türkçe yazılmış pek çok risalesi de vardır. Hz. Şems, Meniikıb-ı İmam-ı A 'zam isimli eserini ağabeyinin tavsiyesi üzerine kaleme aldığını adı geçen eserinde ifade etmiştir.ı2 İbrahim Efendi, Hz. Şems'in küçük ağabeyi olup Necmü'l-Hüdii müellifi Receb Efendi'nin babasıdır. Gece gündüz Kur'an tilavetiyle meşgul hatız-ı Kur'an bir zat olduğu nakledilmektedir. Hz. Şems'e intisap etmiş ve icaz~t almışhr. Onunla birlikte Sivas'a hicret ederek Hasan Paşa Camiinde imamlık görevinde bulunmuştur. Ağabeyi Muharrem Efendi gibi h. 1000(m.1592) senesi sonlannda vefat etmiştir.13 Ebu'l-Berekat'ın dördüncü oğlu olan İsmail Efendi, Hz. Şems'in küçük biraderidir. Hz. Şems'ten zahiri ilimleri tedris etmiştir. Özellikle Fıkıh ve Hadis ilimlerine vukufiyetiyle temayüz etmiş, Sivas müftillüğü görevinde bulunmuştur. Halebi'nin Mültekii'l-ebhur'urta benzersiz bir şerh yazmışhr. Hz. Şems'in evliliği konusundaki bilgilerimiz oldukça sınırlıdır. Receb Sivas!, onun, İstanbul'dan ayrıldıktan sonra haccnn eda edip Zile'ye yer- 9 Receb Sivas!, Necmii'l-Hüdii, s. 72; Nazıni, Hediyye, s Receb Sivas!, Necmii'l-Hiidii, s. 9; N azmi, Hediyye, s ll Receb Sivas!, Necmü'l-Hüdii, s. 73; N azmi, Hediyye, Şemseddin Sivaşl, Meniikıb-ı İmıim-ı A'zam, s Receb Sivas!, Necmü'l-Hiidii, s. 73; Nazıni, Hediyye, s. 387.

5 130 ~EKÜLTÜRTARIHINDESiVAsiLER leştiği sırada evlendiğini bildirmektedir.1 4 Bu sıralarda yirmili yaşlarda olması gerekir. Hz. Şems'in kız-erkek elli alhıs (Naz:rnl'nin nakline göre elli yedi)16 çocuğu olmuştur. Hz. Şems'in çocuklannın fazlalığından birden fazla evlilik yaphğı anlaşılmaktadır. Çocuklannın çoğu kendinden önce vefat ehnişlerdir. Kendisinden sonra yedi kız ve üç erkek çocuğu kalmışhr.ı7 Menakıbnamelerden isimlerini öğrendiğimiz çocuklan şunlardır: Pir Mehmed Efendi (ö.1008/1599): Hz. Şems'in büyük oğlu ve kaimmakamıdır. Kendisinden sonra iki sene kadar irşad görevinde bulunmuş, vefahnı müteakip yerine Receb Efendi geçmiştir. Hasan Çelebi(ö.1020/1611): Hz. Şems'in ortanca oğludur. İlıniye mesleğinde ilerlemiş, müderris ve kadı olmuştur. Daha sonra kadılık görevin bırakarak babasının yoluna yönelmiştir. Abdülmedd Sivasl'nin İstanbul'a hicretinde sonra irşad makamına geçmiş ve on beş yıl kadar bu görevde kalmışhr. Müeyyed Efendi(ö.1070/1659): Hz. Şems'in küçük oğludur. Tasavvufi eğitimini h (m. 1611) yılında, Abdülmedd Si va si' nin yanında tamamlayıp irşad görevine geçmiştir. Elli yıldan fazla bu görevde kalıruşhr.ls Safiye Hatun: Hz. Şems'in büyük kızıdır. Hz. Şems onu yeğeni Receb Sivasi ile evlendirmiştir.l Hocalan: \ Hz. Şems, İlk tahsiline Zile'de başlamışhr. Buradaki alimlerden sarf ve nahiv okumuştur. Babası onun tahsilini ilerietmesi için ağabeylerinin yanına Tokat'a göndermiştir.2o Burada Arakıyyecizade diye bilinen Şemseddin Nahvi''den ders almışhr.21 Hz. Şems üstadıru, zamanın Zemahşer!'si ve devrin Sibeveyh'i olarak nitelendirmiştir.22 Tokat'ta Hocası Arakıyecizade'nin yanı sıra ağabeylerinden de ders okumuş olmalıdır. Zira, ağabeyi Muharrem Efendi'den "üstadım" diye bahsetmektedir.23 Bunlardan başka İstanbul'da da döne_min alimlerinden ders almış olması muhtemel- 14 Bk. Receb Sivas!, Necmii'l-Hüdii, s Receb Sivas!, Necmii'l-Hiidii, s N azmi, Hediyye, s. 384; K~maleddin Harirlzade, Tibydııu Vesdili'l-Hakiiik fi Beyiiııi Seliisili't-Taraik (I-III)[ Haririzade, Tibyiiıı], Süleymaniye Ktp. Fatih, nu: c. II, vr. 215/a. 17 Receb Sivas!, Necnıii'l-Hiidii, s N azmi, Hediyıje, s. 385, Receb Sivas!, Necmü'l-Hiidii, s. 66; Nazml, Hediyıje, s Nazmi, Hediyye, s N azmi, Hediyye, 319; Har!rizade, Tibyiiıı, c. II, 210/a. 22 Nazmi, Hediyıje, s Şemseddin Sivasi, Meııiikıb-ı İıııiinı-ı A'zanı, s. 35.

6 SEMSEDDINSIVAsiVEM~ 131 dir. İstanbul'a tahsil için mi tedris için mi gittiği kesin olmamakla birlikte Tomar-ı Turuk-ı Aliyye'de Tokat'tan İstanbul'a gelerek tekrar ulum-ı aliye tahsiline başladığı nakledilmiştir Şeyhleri: Hz. Şems, tasavvufi eğitimine ilk olarak Muslihuddin Halife (ö.963['ten önce]/1556)'nin yanında başlamışhr. Muslihuddin Efendi, Amasya'da Habib-i Karamani'nin hulefasından Hacı Hızır (ö.?)'ın halifesidir. Hz. Şems, Muslihuddin Efendi'nin yanında dördüncü makama (tavr-ı rabi) kadar yükselmiştir. Muslihuddin Halife Hz. Şems'e icazet verdikten birkaç gün sonra vefat etmiştir.25 Hz. Şems tasavvufi eğitimini Hz. Şems'i irşad etmek için manevi bir işaretle Şirvan'dan Tokat'a hicret ettiği nekledilen26 Abdülmecid Şirvani'nin yanında tamamlamışhr Halifeleri: Hz. Şems yüzden fazla halife yetiştirmiş ve çoğu yakın çevresindeki şehirler olmak üzere etrafa göndermiştir.27 Receb Sivas!, onun yirmi bir halifesini kısa hal tercümeleriyle birlikte zikretmektedir.2b Nazmi de Hz. Şems'in önde gelen yirmi beş halifesi hakkında bilgi vermiştir.29 Nazmi Efendi'nin menakıbına göre Hz. Şems'in başlıca halifeleri ve görevlendirildikleri yerler şöyledir: 1. Abdülmecid Sivasi: ID. Mehined'in hatt-ı hümayunuyla İstanbul'a davet edilmiştir. Şemsiyye'nin İstanbul'da intişar etmesi Abdülmecid Sivas! vasıtasıyla olmuştur. Sivasiyye şubesinin kurucusudur. ı. Veliyyüddin Efendi: Abdülmecid Şirvaru'nin oğlu olup tasavvufi eğitimi Hz. Şems'e havale edilmiştir. Eğri Seferi dönüşünde yolda şehid olmuştur. 3. Muhammed b. Abdülmecid Şirvaru: Veliyyüddin Efendinin kardeşidir. 4. Mevlana Abdülhay el-kayseri: Kayseri'de görevlendirilmiştir. 5. Alaaddin: Hz. Şems'in seyahate çıkhğı zamanlqr vekil bırakhğı halifesidir.. 6.Muhyiddin: Hamidüddin-i Aksaray! neslinden bir zat olup 24 Sadık Vicdaru, age., s N azmi, Hediyıje, Bk. Receb Sivas!, Necnıii'l-Hiidii, s. 21; Nazınl, Hediwe, s. 323; Nazrni, "Hediye-i Rabia"yı Abdülrnecld Şirvfıni'nin rnenakıbrna tahsis etmiştir. bk. N azmi, Hediyı;e, ss N azmi, Hediyye, s bk. Receb Sivas!, Necnıii'l-Hiidii, ss Nazrni, Hediyıje,

7 132 ~EKÜLTÜRTARIHINDESIVAsiLER Darende'ye halife olarak gönderilmiştir. 7. Sinan Halife: On sekiz sene Hz. Şems'in hizmetinde bulunduktan s-onra hilafet görevi verilmiştir. 8. Muslihuddm-i Sivas!: Ankara'ya halife gönderilmiştir. 9. Mahmud Dede: Hz. Şems'in yardımcısıdır. 10. Şuayb Halife: Merzifon'a halife gönderilmiştir. 11. Mahmud Dede: Divriği'ye halife gönderilmiştir. 12. Hasan Halife: Canik'e halife gönderilmiştir. 13. Zeynelabidm Halife: Turhal'a halife gönderilmiştir. 14. Mustafa Halife: Canik'e halife gönderilmiştir. 15. Ama Mehmed Halife: Hz. Şems'in vasiyeti üzere türbedarlık görevinde bulunmuştur. 16. İdris Halife: Kırşehir'e halife gönderilmiştir. 17. Muhyiddin Halife: Emlak'e30 halife gönderilmiştir. 18. Ahmed Halife: Yakacık nahiyesine halife gönderilmiştir. 19. Mısırlı Hacı Mustafa Halife: Mısır'a halife gönderilmiştir. 20. Kemal Halife: Katadeniz Ereğli'sine halife gönderilmiştir. 21. Kıbrıslı Hacı Mustafa: Kıbrıs'a halife gönderilmiştir. 22. Mükaşif Mehmed Efendi: Türb"edarlık görevinde bulunmuştur. 23 Pir Mehmed Efendi: Hz. Şems'in oğludur. Babasının vefatından sonra iki yıl kadar. irşad görevinde bulunmuştur. 24. Kemalat Efendi (Muhyi'l-Kemaiat): III: Murad( ) devrinde İstanbul'a halife gönderilmiştir. 25. Receb Efendi: Hz. Şems'in yeğeni ve damadıdır. Pir Mehmed Efendi'nin vefahndan sonra Sivas'ta postnişm olmuştur Müla.J.d Olduğu Bazı Devlet Adamı, Alim ve Şeyhler Hz. Şems, taşrada irşad görevini sürdürmüş olmasına rağmen dönemin padişahlarırun ilgisine mazhar olduğu görülmektedir. Uzun süre hükümdarlık yapan Kanuni Sultan Süleyman dışında devrindeki bütün padişahlarla bir şekilde ilişki kurmuştur. İstanbul' u ziyaret ettiğinde Sultan II. Selim ( ) kend!sine çok hürmet ve muhabbet göstermişfu Şarkışla ilçesine bağlı "Emlak Kara ca ören" isimli bir köy bulunmaktadır. (B k. [Nisan' lo]). 31 Osmanzade Hüseyin Vassaf, Sefine-i Evliya I-V (Hzl.Mehmet Akl<Uş-Ali Yılmaz) [Vassaf, Sefine], c. m, s. 474.

8 SEMSEOOIN SIVAsiYE M~ 133 Mir'titü'l-ahltik kitabıru sultan m. Murad'a hediye etmiş; padişah da Sivas yakırunda "İşhanı" denilen köydeki tuzlayı Hz. Şems'e hibe etmiştir.32 Hz. Şems'in Üçüncü Murad zamanında İstanbul'a gönderdiği halifesi Muhy1 KemaJ.at Efendi, önde gelen pek çok alim ve devlet adamırun yanı sıra padişah tarafından da tebrik edilmiştir.33 Hz. Şems, m. Mehmed ( )'in daveti üzerine Eğri Seferi'ne kahlmışhr.34 Eğri Seferi'nden zafer kazanılmış olarak İstanbul'a dönüldüğünde m. Mehmed, burada kalması için Hz. Şems'e çok ısrar etmiştir. Ancak o, yaşlılığını ve çoluk çocuğunun yanında ruhunu teslim etmek arzusunu bahane ederek Sivas'a geri dönınüştür.35 Hz. Şems, Eğri Seferi'ne kablmak üzere İstanbul'a gelişinde Şeyhülislaın Hoca Sadettin Efendi(ö. 1008/1599) ve Aziz Mahmud Hüdayi (ö. 1038/1623) gibi devrin önde gelen simalarıyla karşılaşmış ve onlarla sohbet etmişlerdir. Hz. Şems, sefer için İstanbul'a gelmekte iken, padişahın isteği üzerine Aziz Mahmud Hüdayi tarafından Gebze'de karşıianmış ve üç gün Üsküdar'daki tekkesinde misafir edilmiştir. Aziz Mahmud Hüdayi kendisine, yaşlılık ve zayıflığını ve zaten sürekli büyük cihadla ( cihad-ı ekber) meşgul olduklarını halıdatarak kendisini yormamasıru söylemişse de Hz. Şems, şimdiye kadar icra etme imkanı bulamadığı küçük cihad (cihad-ı asgar) sünnet ile amel edebilmek için sefere çıklığını ifade etmişlerdir.36 Hz. Şems İstanbul'a gelip birkaç gün dinlendiiden sonra Padişah, Sinan Paşa Köşkü'nde bir ziyafet tertip etmiştir. Bu ziyafete davet edilen Şeyhülislaın Hoca Saadeddin Efendi, Hz. Şems ile sohbet etmişlerdir.37 Hz. Şems'in Sivas eşrafından bazı ilim sahibi ve faziletli kişiler ile de münasebetleri olmuştur. Bunlar; Şeyh Mehmed el-hanb, Mevlana Bünyad Efendi, Mevlana Musa Efendi, Hacı Bedreddln, Süleyman Hoca, Mevlana Eınlr Muhammed, Mevlana Hasan Çelebi, Mevlana Sufi Himmet ve Hacı Bayram isimli şahıslardır.3b 32 Receb Sivas!, Necniii'l-Hiidn, s N azmi, Hediyı;e, s Receb Sivas!, Necmii'l-Hiidn, s. 78; N azmi, Hediyı;e, s ; Mahmud Celaleddin Hulvi, Lenıeziit-ı Hulviyye ez-lemeziit-ı Wviyı;e (hzl. Mehmet Serhan Tayşi), Marmara Üniversitesi İiahiyat Fakültesi Vakfı Yayınlan, İstanbul 1993, s. 597; Vassaf, Sefiııe, c. m, s. 474; İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, c. III, TTK Yayınlan, 3. Bs., Ankara 1983, s. 348; Hasan Aksoy, Eğri seferine kahlması ile ilgili kaynaklardaki bilgileri değerlendirerek Şemseddin Sivas!' nin Eğri seferine iştirak ettiği hakkındaki kanaatin kuvvet kazandığını belirtmektedir (Aksoy, agm., s. 8). 35 Nazmi, Hediyı;e, s N azmi, Hediyı;e, s. 368; Haririzade, Tibynıı, c. II, 211/b-212/a; Hasan Kamil Yılmaz, Aziz Mahmııd Hiidnylve Celvetiyı;e Tarikatı, Erkarn Yaymlan, İatanbul,1982, s Nazmi, Hediyı;e,s. 369;Haririzade, Tibynıı, c. Il, 212/a. 38 Receb Sivas!, Necmii'l-Hiidn s

9 134 ~EKÜLTÜRTARIHiNDESivAsiLER 1.6. Görevleri ve Bulunduğu Şehirler: Hz. Şems,,yüksek tahsilini ikmal ettikten sonra İstanbul'da Sahn medreselerinde bir süre müderrislik yapmıştır. İstanbul'dan ayrılıp hac görevini ifa etmesini müteakip memleketi Zile'ye dönmüş, burada müderrislik ve vaizlik görevinde bulunmuştur.39 Bu esnada Abdülmedd Şirvaru'ye intisap etmek için Tokat'a gitmiş, onun yanında tasavvufi eğitimin tamamlamasının ardından mürşidin.id izni ile tekrar Zile'ye dörimüş ve irşad görevine başlamışhr. Bilahare Sivas Valisi Hasan Paşa'nın daveti üzerine gittiği Sivas'ta Hasan Paşa'nın yaphrdığı camii ve dergahta görevini sürdürmüştür. Hz. Şems'in hilafetle irşad görevi toplam elli yıl sürmüştür.40 Şemseddin Sivas!' nin irşad görevi Sivas ve Zile ile sınırlı kalmamışhr. Zaman zaman çevre iliere irşad amacıyla ziyaretler yapmışhr. m. Murad zamanında da İstanbul'da irşad faaliyetinde bulunmuştur.41 Ayrıca ordunun maneviyahnı güçlendirmek amacıyla Eğri Seferi'ne iştirak etmesi de irşad görevi çerçevesinde değerlendirilmelidir. Hz. Şems, gerek eğitim gerekse irşad görevi sebebiyle doğum yeri Zile'nin dışında Tokat, İstanbul, Sivas ve Şam vilayetlerinde bulunmuştur. Daha yedi yaşlarında iken babasıyla Amasya'ya seyahat ettiği bilinmektedir. Bunlardan başka irşad maksadıyla civardaki beldelere gidip geldiğini bu minvalde bir davet üzerine kısa süreli olarak Karahisar-ı Şarkt (Şebinkarahisar)'ye gittiğini oğreniyoruz. 42 Hz. Şems, üç kere hac-. ca gitmiştir. Dolayısıyla Hicaz bölgesinden -gğri Kalesi'nin bulunduğu Macaristari'a kadar olan güzergahta birçok şehir hakkında bilgi sahibiolduğu düşünülebilir. _ 2. Şemsiyeye Giden Süreç Hz. Şems'in tasavvufi serüveni henüz çocuk denecek yaşlarda iken başlamışhr. Mutasa'vvıf bir babanın çocuğu olması münasebetiyle çocukluğundan itibaren tasavvufi bir ortam içinde büyüdüğüne kuşku yoktur. Henüz yedi yaşlarındayken babası tarafından Habib-i Karamani'nin halifelerinden Amasya'da bulunan Hacı Hızır Efendi'ye götürülınüş ve onun duasına mazhar olmuştur.43 Hz. Şems hayahnın ilerleyen dönemlerinde 39 Receb Sivasi, Necmii'l-Hiidıi, s. 15,23; N azmi, Hediyye, s Nazmi, Hediyıje, s Elli yıllık süre muhtemelen ilk mürşidi Muslihuddin Efendi'den icazet aldıktan sonra başlamış olmalıdır. Zira Abdülmecid Şirvani Tokat'a h. 963 (m ) yılmda gelmiştir. Hz. Şems, bu tarihte otuz yedi yaşındadır ve h (m ) tarihinde seksen yaşında vefat ettiğine göre geriye kırkı üç yıl kalınaktadır. 41 Vassaf, Sefiııe, c. III, s Receb Sivas!, Necmii'l-Hiidıi, s. 45; Nazmi, Hediytje, s Receb Sivas!, Necmii'l-Hiidıi, s. 9; Harinzade, Tibyıiıı, c. II, 209/b; Vassaf, Sefiıııf, c. III, s. 347.

10 SEMSEDDINSIVAsiVEM~ 135 Allah'ın kendisine balışettiği ilisan ve kemalatı bu hayır duanın eseri ve bereketi olarak gördüğünü ifade edecektir.44 Hz. Şems'in tasavvufa yönelmesinde dönüm noktası sayılabilecek hadiselerden birisi, genç bir ilim yolcusu iken görmüş olduğu rüyadır. Bir gece rüyasında gayet geniş bir sahrada çok parlak bir nur içinde oturduğunu, her taraftan gelen genç ihtiyar insanların kendisine teveccüh edip yanına geldiklerini ve etrafına halka olup Kabe gibi tayaf ettiklerini görür. Tokat'ta Köstekcizade şöhretiyle tanınan ve rüya tabirinde ehil bir zat vardır. Hz. Şems, rüyasını ona tabir ettirir. Köstekçizade onun zahir ve batın ilimierin de, tarikat, marifet ve hakikatte zamanının yegane kişisi olacağını ve her taraftan gelen öğrencilerin kendisinden istifade etmek için etrafında toplanacağını müjdelemiştir.45 Hz. Şems'in, zahiri ilimleri bırakmasına sebep olan başka bir hadise de İstanbul'da cereyan etmiştir. Bir gün Kazasker Efendi'nin makamını ziyarete giden Hz. ŞemsJ Kazasker Efendi'nin huzurunda bazı alim ve kadıların dünya menfaati için nasıl hakir ve zelil düştüklerini görmüş ve onların bu zavallı hali onu zahiri ilimlerle yolunu ayırma noktasına getirmiştir. Derhal oradan ayrılarak Fatih Camiine gider. Abdest tazeleyipiki rekat namaz kıldıktan sonra Allah'tan kendisini bu kişilerin arasından çıkarmasını ve sufiyye tayfasına dahil etmesini niyaz eder. Duası kabul olmuş olacak ki, hac vesilesiyle İstanbul'dan ayrılır ve haccını eda ettikten sonra Zile'ye döner. Burada vaaz ve ilim tedrisi ile meşgul iken gönlündeki aşk ateşinin ve süluk arzusunun artması üzerine Cumapazarı (Ezinepazarı)'na giderek babasının mürşidi Hacı Hızır 1 ın halifelerinden Muslihudd!n Efendi'ye intisap eder ve onun yanında "tavr-ı rabi" a kadar sülukunu ilerletir. Bir gece rüyasında yüksek bir dağ üzerinde büyük bir ağaç, ağaçta birbiri üzerinde yedi dalolduğunu görür. Elinde bir Mushaf vardır ve en yüksek dala asmak için çaba göstermektedir. Ancak dördüncü dala kadar yükselerek Mushafı buraya asmış; ne kadar çaba Iadıysa yukarıdaki dallara ulaşması mümkün olmamıştı! Akabinde bir şiddetli rüzgar gelerek ağacı kökünden yıkmıştır... Muslihuddm Efendi rüyanın aynen vaki olacağını, ağaçtan murad kendi vücudu olduğunu ve dünyadan göçme vaktinin yaklaştığını söylemiştir. Önceki şeyhlerin dört makamı tekmil edenlere hilafet verdiğini belirtip, Hz Şems'e icazet yazıp hilafet vermişlerdir. Gerçekten de Muslihuddin Efendi bir müddet sonra vefat etmiştir Receb Sivas!, Necmii'l-Hiidii, s. 10; Nazmi, Hediyı;e, Receb Sivas!, Necmii'l-Hiidii, s. 13; Nazmi, Hediyye, s. 320; Haririzade, Tıbyiiıı, c. II, 209/b-210/a. 46 Nazmi, Hediyı;e,

11 136 ~E KÜLTÜR TARiHINDE SlVAsiLER Şeyhinin vefah üzerine Hz. Şems'in tasavvufi eğitimi yarım kalmışhr. Vefat hadisesinden pek müteessir olan Hz. Şems "... yetim kaldım. _Şem'i sönmüş haneye ve suyu çekilmiş değirmene döndüm" diyerek ha.let-i rfi.hlyyesini gayet vec1z ve etkileyici bir biçimde ifade etmiştir. Hz. Şems'in, Muslihuddin Efendi'nin vefatından soma mürşid aramaya başladığını görüyoruz. O sıralarda Amasya'da iki kamil şeyh vardır, ancak ümınl olduklarından dolayı onlardan birine intisap etmek kendisine ağır gelmiştir. Tokat'ta Şeyh Mustafa Kirbasi'ye müracaat etmişse de yüz yaşını aşmış olan Kirbas! bu genç müridi kabule yanaşmamışhr; ancak, bir müddet murakabe yaphktan soma, Cenab-ı Hakk'ın mürşidini ayağına göndereceğini, kendisini irşad edecek mürşidin alh ay soma Tokat'a geleceğini Hz. Şems'e müjdelemiştir. Şeyh Kırbasi'nin duasını ve müjdesini alan Hz. Şems, Zile'ye dönmüş ve ilim tedrisine devam etmiştir.47 Hz. Şems, Zile'de zahiri ilimlerle meşgul olurken Tokat'taki hocası Arakıyeci-zade'den bir mektup alır. Mektupta Şirvan'dan Abdülmedd isminde bir şeyh geldiği haber verilir ve Tokat'a davet edilir. Hz. Şems derhal Tokat'a giderek Abdülmecid Şirvani'nin huzuruna varmış ve ona intisap etmiştir. Şeyh Abülmecid-i Şirvaru, Hz. Şems'in İbret-nüma'sında belirttiğine göre 963 yılında Tokf!t'a gelmiştir.4b Abdülmec!d Şirvaru, memleketini ve yakınlarını terk ederek manevi bir işaretle Tokat'a geliş sebebinin kendisini terbiye ve irşad için olduğunu söylemiştir.49 Hz. Şems, çok sıkı bir riyazat ve mücahedenin ardından alh ' ay gibi kısa bir süredeso tasavvufi eğitimini tamamlayarak icazet almışhr. Mürşidinin izni ile Zile'ye döiunüş ve burada hem zahiri ilimler tedrisi hem de tevhld ve zikrullah ile meşgul olmuştur. Bir ara Abdülmecid Şirvaru'yi Zile'ye davet eden Hz. Şems, şeyhl tarafından tekrar bir tür manevi eğitime tabi tutularak bu eğitimi de başarıyla tamamlamış51; bir müddet soma seccade, asa ve hllafetle irşada memur edilmiştir.sz Hz. Şems, İbret-nüma isimli eserinin "Halime" kısmında Abdülmedd Şirvani ile tanışmasını ve intisabını şöyle anlahr: İrişdüm Hazret-i Abdül'l-Mecide Ki Şirvan idi mevlid ol Haınlde 47 Receb Sivas!, Necmii'l-Hiidti, s. 20; Nazrn1, Hediyı;e, s Şeınseddin Sivas!, İbretniimti, Süleymaniye Ktp., Mihrişah Sultan bl, nu: 248, vr. 192/a. 49 Nazmi, Hediyye, s. 323; Receb Sivas!, Hz. Şems'in bir iş için Tokat'a gittiğini ve hocası Arakıyyecizade'yi ziyareti sırasında Şirvani'nin Tok~t'a geldiğini öğrendiğini nakleder. bk. Receb Sivas!, Necmii'l-Hiidti,-s Sadık Vicdani, age. s. 115; Hocazade, Ziyaret-i Evliya, s Receb Sivas!, Necmii'l-Hiidti, s Receb Sivas!, Necmii'l-Hiidti, s. 38.

12 SEMSEDDINSIVAslVEM~ 137 Tokuz yüz altmış üç içinde Ruma Kadem basdı fida canum kuduına Ki ol cümle ultima mazhar idi Süluk ehline ruşen rehber idi Hususa bahr-i tevhlde o sultan Aceb gavvas idi ol kan-ı irfan Yapışdum damen-i pakine anun Yüzüm hak eyledüm hakine anun Niyaz itdüm didüm ey mürşid-i Had Beni irşadun ile eyle dil-şad Didi ol pir o dem ey merd-i monla Ne istersin dimezsin çün ki men la Vücud ile gidilmez anda heyhat Yüri var vaz u dersün eyle kerrat Sanursın sen bu şehrün kamilisin Hak!katde bu dehrün gafilisin Vücudundan dü cevdür çün ki hasıl Dü cevle kim ola dergaha vasıl Bıragursan cevi cevher olursın Urup iksire el berter olursın Bu mektebde olursan lıfl-ı nadan Yazıla levhüne bir demle irfan : Kesersen ger lisan-ı itirazı Bulasın külhan içinde riyazı Safa anlar isen saff-ı niali Bu babun reddi yokdur pes terui Didüm sem'an vü ta'an bende oldum O dem tesilm olup efgende oldum Çü oldum mektebinde hfl-ı ebced Bu dem hak oldı dilden zikr-i eb ced Ne-danem dersini pes itdi tallın Uytib-ı nefsi fehm itdüm be-tefhlm Çü aybı bey id üp oldum haberdar Şu sud itdüm ki itrnemişdi tüccar Bu dem bildüm beni benden usandum Geçen ah vali zikr itdüm utandum

13 138 ~E KÜLTÜR TARIHINDE SIVAslLER Bana himmetler itdi gı1ne gı1ne. Aceb şefkatler itdi gı1ne gı1ne DerUni anda hamd itdüm Hamide Ki irgürdi beni Abdü'l-Medde Çü oldum hıdroetinde s~n ü eyyfun Civar-ı Hakka göçdiler ser-encfun53 Zile'de irşad görevini sürdürürken çevre vllayetlered!'! şöhreti yayılan Hz. Şems, Vali Hasan Paşa tarafından Sivas'a davet edilmiştir. Bu davet üzerine Hz. Şems, mürşidi Abdülmedd Şirvaru'nin ve Zile'de meskun yaşlı babasının izinlerini alarak ailesiyle birlikte Sivas'a hicret etmiştir. Vefat edinceye kadar irşad görevini Sivas'ta sürdürmüştür.54 Hz. Şems'in tarikat silsilesi iki koldan Yahya Şirvaru (ö / )55'ye ulaşmaktadır: Birinci kol, Muslihuddin Efendi, Hacı Hızır Efendi ve Babib-i Karamam vasıtasıyla; ikinci kol, Abdülmedd Şirvaru, Şah Kubad eş Şirvaru (ö. 950/1543), Şeyh Muhyiddin Muhammed Rukıyye (ö. 902/1497) ve Pir Ziyaüddin Yusuf Mahdfrm Şirvaru (ö. 890/1485) vasıtasıyla Yahya Şirvani'ye ulaşır.56 Hz. Şems, Halvetiy:x e tarikahnda kendi adıyla arnlan şubenin kurucusu olması hasebiyle miiceddid bir mürşid olarak kabul edilmiştir. Mezhep imamları nasıl fıkhi konulardaümmetin dini meselelerini hallehnek için ictihad ehnişlerse mürşidler de\müridlerin eğitimini kolaylaşhrmak için baz;ı yollar ve usuller tespit ehnişlerdir. Mürşidlerin ictihadlarımn keşif ve şuhu~ ile olduğu nakledilmiş tir. Müridler, Cüneyd-i Bağdaili'ye kadar sadece kelime-i tevhid ile eğitilirken bu devirden itibaren birer birer "Allah", "Hfr" ve "Hakk" isimleri ilave edilerek dört isimle eğitilmeye devam ehniştir. Halvetiyye tarikahnın ikinci piri kabul edilen Yahya Şirvani bu dört isme "Hayy", "Kayyfrm" "Kahhar" jsm-i şeriflerini ilave ederek yediye çıkarmışhr. Böylece yedi isim (esma-i seb'a) ve buna karşılık gelen yedi tavır (etvar-ı seb'a) Halvetiyye tarikatının ayıncı vasıflarından biri olmuştur. Şemsiyye'de yedi isim, "furu'at-ı esma" denilen "Kadir", "Kaviyy", "Cebbar", "Malik", "Vedfrd" ism-i şerifleri ilave olunarak on ikiye çıka- 53 Erol Çöm, age., s Receb Sivas!, Necmii'l-Hiidii, s ; Vassaf, Sefine, c. lll, s. 348; Hocazade, age., s Yayha Şirvani, Halvetiyye'nin kurucusu Ömer Halvetl (ö. 800/1397)'den sonra tarikabn "pir-i sani" (ikinci pir)'si kabu( edilmektedir. Hayab hakkında bk. Mehmet Rıhhm, Seı;id Yalıyii Bakııvi ve Halvetili k, Baku Receb Sivas!, Necmii'l-Hiidii, s. 71; Nazıni, Hediyı;e, s. 58; HariıiZade, Tibyiin, c. II, 209b-210a; Vassaf, Sefine, c. lll, s. 347; Sadık Vicdani, age., s. 114:,i

14 SEMSEDDIN SiVAsiVE M~ 139 rılmıştır. "Vedud" isminin ebced hesabına göre on iki sayısına karşılık gelmektedir. N azmi'nin nakline göre ilk defa on iki isimle silluk çıkartan Yahya Şirvaru'dir. Yahya Şirvaru müridierini yedi isimle terbiye etıniş ancak gözde halilesi Yusuf Mahdum (Hz. Şems'in susilesinin bu zat yoluyla Seyyid Yahya'ya ulaştığını tekrar hatırıatmış olalım.)'u on iki isimle terbiye etınişlerdir.s7 Şemsiyye kolunun ayıncı vasıflarından biri de Halvetiyyedeki beyaz çuha ve keçe üzerine siyah dikişli olan tacın Şemsiyyede sarı çuhadan yapılmış olmasıdır. Tacın tepesine en küçüğü üstte olmak üzere birbirinden küçük üç daire, en üste de bir düğme ilave edilmiştir.ss Halven tacının üzerine konulan bu düğmenin Yahya Şirvani tarafından Yusuf Mahdum'a verildiği rivayet edilmiştir. Bu yüzden Şemsiye tarikatı haricinde taelarda düğme yoktur.s9 Sonuç: Hz. Şems, Osmanlı toplumunda diru-sosyal hayatın üç önemli ayağını oluşturan cami, medrese ve tekke bütünlüğünü tek başına temsil özelliğine sahip yegane manevi önderlerden biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Onun hayatı, ilmi ve tasavvufi bir muhit içerisinde şekillenmiştir. Mutasavvıf bir baba ve ilim ehli ağabeyierin olduğu bir aile içinde yetişmiştir. Ayrıca babasının misafirperverliği dolayısıyla evlerinin sürekli misafide dolup taşması, Hz. Şems'in çocukluğunun nasıl bir aile ortamında geçtiği konusunda fikir vermektedir. Hz. Şems bir yandan ilim yolunda dereceler elde ederken, diğer yandan da tasavvufi eğitimj. için teşebbüslerde-bulunmuştur. Devrin önde gelen şeyhlednin yanında tasavvufi eğitimini. tamamlamış ve onlardan icazet almıştır. Zahiri ilimlerle tasavvuf onun kişiliğinde birleşmiş ve İlmi ve tasavvufi kişiliğini birleştirmiş bir mümtaz şahsiyet olarak yaşamış ve takipçilerinde de bunun tesiri görülmüştür. Halvetiyye şeyhleri arasında eserleri sayıca en fazla olanlardan biridir. Zahiri ilimiere ve tasavvufi ilimiere ait eserlerinin çokluğunda da bu birlikteliği görmek mümkündür. Sivas Valisi Hasan Paşa'nın "Hala devlet-i Osmaıiiyye'de zahir ve batını cami' müellif ve musannif ve nakl-i.. Tefs!r ve Hadis'te yegane bir vaiz ve nasih onlar gibi bulunmaz. Bulunursa az bulunur"60 sözleri onun bu yönünü pek güzel ifade etınektedir. İstanbul'un taşrasında faaliyet göstermiş olmasına rağmen zamanın meş- 57 N azmi, Hediyye, s Gölpınarlı, agm., s N azmi, Hediytje, s N azmi, Hediyye, s. 340.

15 140 ~EKÜLTÜRTARIHINDESiVAsiLER hur alim ve şeyhlerinden, bazı devlet adamı ve padişahlara ~adar uzanan bir sosyal çevresi olmuştur. Şöhreti Buhara ve Semerkant şehirlerine kadar yayılmıştır. Onun müessisi olduğu Şemsiyye şubesi, Orta Anadolu şehirleri başta olmak üzere İstanbul, Kıbrıs ve Mısır'a gönderdiği halifeler vasıtasıyla gep.iş bir coğrafyada temsil imkanı bulmuştur. \.