Hasta Eğitimi ve Davranış Değişikliği Geliştirme. Alma-Ata Bildirgesinde (1978)

Transkript

1 Kardiyovasküler risk azaltma, tıbbi ve psikososyal destek yanında yaşam şekli değişikliklerini de içerir. Hasta Eğitimi ve Davranış Değişikliği Geliştirme Yard.Doç.DR.Hilal UYSAL Beslenme ve fiziksel aktivite danışmanlığı Kilo verilmesi ve korunması Lipid düşürücü tedavi Hipertansiyon tedavisi Sigaranın bırakılması Diyabet tedavisi Psiko-sosyal ve mesleki destek tedavisi İ.Ü. Florence Nightingale Hemşirelik Fakültesi İç Hastalıkları Hemşireliği AD 1 4 İÇERİK: Hasta eğitimi nedir? Hasta eğitimi kimleri kapsar? Hasta eğitimini etkileyen etmenler nelerdir? Hasta Eğitimi ve Davranış Değişikliği Geliştirme Davranış değişikliği modelleri nelerdir? Bu modeller, kardiyak rehabilitasyona nasıl uyarlanır? Kardiyak rehabilitasyon kapsamında hastalara neler öğretilmelidir? Randomize kontrollü klinik çalışmalarda kardiyak rehabilitasyonun farklı hasta gruplarında (Mİ, PKG, kalp transplantasyonu gibi) uzun dönem sağ kalımı arttırdığı, fiziksel iyileşme sağladığı, bireyin kendisine güvenini ve sosyal etkinliğini arttırdığı gösterilmiştir. 2 5 Alma-Ata Bildirgesinde (1978) Kardiyak rehabilitasyonda, hastanın değerlendirilmesi, eğitimi, egzersiz ve kardiyovasküler risk faktörleri ile ilgili davranış değişikliği sağlanması ve sürdürülmesi önemli adımlardır. Temel Sağlık Hizmetleri kapsamında ve 21. yüzyılda herkes için sağlık hedeflerinin büyük bir kısmında; bireylerin yaşamları boyunca sağlığın korunması ve geliştirilmesinde sorumluluk almaları için eğitilmeleri gerektiği vurgulanmıştır

2 Alma-Ata Bildirgesinde (1978) Eğitimi Planlarken dikkat edilecek noktalar 2015 yılına kadar, bireylerin sağlıklı yaşamı benimsemeleri ve özellikle; beslenme, fiziksel aktivite ve cinsellikle ilgili konularda sağlıklı davranışların kazandırılması gerektiği belirtilmiştir. Öğrenmeyi etkileyebilecek durumlara dikkat edilmeli Bireysel özelliklere göre plan yapılmalı Uzun ve kısa vadeli hedefler belirlenmeli Eğitim içeriği, yöntemi, yeri, süresi, uygun araç-gereçleri, eğitim kim tarafından verilecek, eğitimi değerlendirme yöntemleri neler olacak belirlenmeli Davranış değişikliği düzeyi değerlendirilmeli 7 10 KR da Hasta Eğitiminin Amaçları Sağlığın korunması ve sürdürülmesi Hastalığın tedavisi ve hastalığa uyum Bireye hastalıkları önleme davranışlarının kazandırılması Hastalıktan kaynaklanan komplikasyonların en aza indirilmesi Sağlığın önceki veya olası en yüksek seviyesine ulaşması Yaşam kalitesinin iyileştirilmesi KISA KARDİYAK REHABİLİTASYON UZUN Tekrarlı yatışların önlenmesi Maliyetin azaltılması Yaşamın temel gerekliliklerinin başarılması ve bağımsız kararlar almasında bireyin desteklenmesidir 8 11 Hasta eğitimi ve danışmanlık hasta hastanede iken, akut dönemi geçirdikten sonra başlamalı (Faz I) taburculuk sonrası telefonla, ev ziyaretlerinde ve/veya poliklinik kontrollerine geldiklerinde ve mümkünse rehabilitasyon birimlerinde (Faz 2,3) devam ettirilmelidir. KISA Bireyin günlük olağan aktivitesinin yeniden kazandırılması Semptomların şiddeti ve sıklığını azaltarak işlevsel kapasitenin artırılması Hastalığa bağlı psikolojik ve duygusal kötü etkilerin en aza indirilmesi Mesleki aktivitelere dönüşün sağlanması Hastalık hakkında bilgilendirme

3 Risk faktörlerinin tanımlanması ve davranış değişikliğinin sağlanması Prognozu iyileştiren sağlık uygulamalarının öğretilmesi ve bunların yaptırılması Çalışmalarda Mİ hastalarının UZUN Fiziksel kapasite, yaşam kalitesi ve motivasyonunun iyileşmesi Bireyin günlük aktivitelerini zorlanmadan uygulayabilmesi Öz etkinliğin artırılması, mesleki ve meslek dışı aktivitelere tümüyle dönebilmesi Taburcu olmadan önce eğitim ihtiyaçları Taburcu olduktan sonra eğitim ihtiyaçları İlaç tedavileri, kalbin anatomi ve fizyolojisi, semptom yönetimi konularında daha çok risk faktörleri konularında olmuştur Aile ve arkadaşlara ilginin artırılması, ancak bağımlılığın azaltılması 13 Morbidite ve mortalitenin azaltılması 16 Hasta ve ailesinin eğitim ve danışmanlığında ilk adım; Eğitim gereksinimlerini ve sorunlarını tespit etmek için veri toplama sürecidir. 14 Eğitim gereksinimlerinin belirlenmesinde, hedef gruba kazandırılacak bilgi, tutum ve davranışlar dikkate alınır. Bireyler, o an için gereksinimi olan ve hemen kullanacağı bilgiyi almaya hazırdır. Bu süreçte eğitimci çeşitli kaynaklardan bilgi toplar, bilgileri onaylar, kategorize eder ve özetler. Miyokart İnfarktüsü Geçiren Hastalar İçin Örnek Eğitim Planı Kalbin yapısı, çalışması ve görevi Kalp krizi hakkında bilgi Kalp krizinin duygusal etkileri ve stres kontrolünün kalp sağlığı için önemi Kalp krizi risk faktörleri hakkında bilgi ve hastanın kendi risk faktörlerini tanıması Risk faktörlerini nasıl azaltacağı ve nasıl davranış değişikliği yapabileceği hakkında bilgi; Sigara (veya tütün) ve alkolün kalp sağlığı için önemi Kolesterol kontrolünün kalp sağlığı için önemi Hipertansiyon kontrolünün kalp sağlığı için önemi Fiziksel aktivitenin kalp sağlığı için önemi Kilo kontrolü ve sağlıklı beslenmenin kalp sağlığı için önemi Diyabet / kan şekeri kontrolünün kalp sağlığı için önemi Kalp krizi sonrası ilaç tedavisi hakkında bilgi 17 EĞİTİM GEREKSİNİMLERİNİN BELİRLENMESİNDE KULLANILAN KAYNAKLAR Hastalık hikayesi Tıbbi kayıtlar Hasta ve ailesi Bireysel görüşme Ölçekler Kardiyak Hastaların Öğrenme Gereksinimlerinin İncelendiği Hasta Soru Formu (CPLNI) Hasta Öğrenim Gereksinimleri Ölçeği (HÖGÖ) The Outpatient Heart Failure Learning Needs Inventory The Congestive Heart Failure Patient Learning Needs Inventory (CHFPLNI) Hasta ve ailesinin eğitim ve danışmanlığında ikinci adım; Planlama sürecidir. Başarılı hasta eğitimi, eğitim sürecinin amaçlarını ve eğitim içeriğini net bir şekilde açıklayan iyi oluşturulmuş plana bağlıdır. Hasta eğitiminde, hastanın hastalık yönetimine ve tedavisine uyumunu artıracak bireyselleştirilmiş plan yapılması önemlidir. Rich MW. et al. N Engl J Med

4 Birey odaklı motivasyonel görüşmeler planlanmalıdır. Empatik yaklaşım ile bireyin öz yeterliliği desteklenmelidir. Planlamada dikkat edilecek noktalar Davranış değişikliği konusunda yaşadığı çelişkileri çözümlemesine yardımcı olacak ve davranış değişikliğini gerçekleştirmesini sağlayacak bir plan yapılmalıdır. Kısa ve uzun vadeli hedefler belirtilmeli, hedefe ulaşma durumu ve davranış değişikliği düzeyinin değerlendirilmesi için kriterler oluşturulmalıdır. Öğrenme sürecini etkileyebilen yaş, cins, etnik durum, kültür yapısı, sosyo-ekonomik durum, görme veya işitme problemleri ve konuşma dili, okuma seviyesi gibi hasta özellikleri dikkate alınmalıdır. Hasta ve ailesinin eğitim ve danışmanlığında üçüncü adım; Uygulama sürecidir. Bireyin etkin katılımı sağlanmalı Davranışların gerekliliğinin bireyler tarafından hissedilmesi için sebep-sonuç ilişkilerinden yararlanılmalı Bireyin soru sormasına olanak tanınmalı Sık sık geri bildirimlerle konunun anlaşılıp anlaşılmadığı kontrol edilmeli Uygunsa konu bireye tekrarlatılmalı Ailede eğitilecek bireyin ruhsal, eğitimsel, deneyim ve hazır oluşluk düzeyi dikkate alınmalıdır. 19 Karadağ F ve ark. 2009; Britt E.Patient Education and Counseling Planın programlaştırılması aşamasında Hedeflenen davranış değişikliğinin ilgili olduğu konular Bu konulardaki eğitimin ne kadar sürede verileceği Eğitimde hangi yöntemin ve hangi eğitim araçlarının kullanılacağı Kim tarafından, nerede ve hangi yöntemle verileceği Değerlendirmede hangi yöntemlerin seçileceği Maddi gereksinimlerin neler olacağına karar verilmelidir. Eğitim sırasında hastanın ilgisini çekecek iletişim araçlarının kullanılması önemlidir. Eğitimde iletişim araçlarının kullanımı, hastanın ilgisini arttırarak güdülenmeyi, içeriği somutlaştırarak bilginin kalıcılığını sağlar ve anlamayı kolaylaştırır Gereksinimlerin saptanması aşamasında olduğu gibi burada da eğitim yapılacak bireyin Değişim için zorlayıcı bir yaklaşımda bulunulmamalı, yardımcı bir ortam yaratılmalıdır. Dirence doğrudan karşı çıkmak yerine, yeni bakış açılarına davet ederek yaklaşılmalıdır. Eğitimde dayatma olmamalıdır. karara katılmasına fırsat verilmelidir. Bireye ben seni değiştireceğim yerine, eğer istersen değiştirmene yardımcı olabilirim imajı verilmelidir Karadağ F ve ark. 2009; Britt E.Patient Education and Counseling

5 Eğitimin başarısını değerlendirmek Eğitimde, bireyin öz yeterliliğinin desteklenmesi değişimi kolaylaştıracaktır. Bireyin geçmiş başarılı deneyimleri ve benzer hastaların başarılı davranışlarının paylaşılmalıdır. Kısa vadeli değerlendirmede en doğru yöntem ölçme ve değerlendirme ölçeklerinden yararlanmaktır. Eğitimden önce bireyin bilgi, tutum ve becerisi ne idi? Eğitimden sonra nasıl oldu? Tutum değişikliği sağlandı mı? Hastanın kendi sağlık durumuyla ilgili bilgisi arttı mı? Hastanın sağlığıyla ilgili bilinçli ve etkili karar verme becerisi gelişti mi? Eksikler var mı? 25 Karadağ F ve ark Beslenme durumu, fiziksel aktivite gibi örüntülerini değiştirirken davranışı bırakmak yerine davranış değişimi ÖRN; Davranışı bırakma günü belirlemek yerine davranışı yapmaktan kaçınmaktan yerine tekrar şekillendirme hedeflenmelidir. Günde 5 öğün meyve ve sebze yemek, günlük kalori ya da yağ sınırını aşmamak ya da hafta, gün ya da dakika gibi belirli sürelerde egzersiz yapmak gibi somut davranışlar hedeflenmelidir. Bu durum bireyin hastalığının kronik doğasını kavramasına ve bunaltıcı görünen yükleri azaltmasına yardım edecektir. Uzun vadeli değerlendirmede, Bireylerin günlük yaşamlarında kazandırılmış olan davranışları kullanıp kullanmadıklarına bakılır. Gereksinimden doğan sorunların ortadan kalkıp kalkmadığına ilişkin veriler toplanarak değerlendirilmesi yapılır. Kazandırılan davranışlar kullanılmıyorsa bu durumun neden kaynaklandığına bakılarak eğitim sürecine devam edilir. 26 Karadağ F ve ark Hasta Eğitiminde Zaman Kavramı Rehabilitasyon Programına Uyum Bireyin eğitime etkin katılımı için zaman çok önemlidir. Bireyle birlikte onun için en uygun zaman seçilmelidir. Eğitim için 15 dakika veya daha kısa eğitim süresi tercih edilmelidir. Eğitimler arasında önemli bilgileri tekrarlamak için ara verilmeli, açık uçlu sorular sorarak verilen bilgi sürekli olarak değerlendirilmelidir. Önerilen tedavi ve bakım planına hastanın uyumsuzluğu, rehabilitasyon programlarının temel sorunudur. Pek çok araştırmada kronik hastalığı olan bireylerde eğitimsel girişimlerin sadece bilgi arttırdığını, etkin bir sağlık davranış değişikliği sağlanmadığı tespit edilmiştir

6 Rehabilitasyonda Öğrenmeyi Etkileyen Faktörler-2 Hasta uyumunu güçlendirmek için, güçlü bir sağlık ekibi-hasta ilişkisi ve sağlık davranış değişikliği için bireysel modellerin kullanılmasına gereksinim vardır. Sağlık İnanç Modeli-Health Belief Model: Sağlık ekibi üyelerinin önerdiği tedaviye uyumsuzluğun olası nedenlerinin ve girişimlerin değiştirilmesinde etkin bir modeldir. Sağlığı Geliştirme Modeli-Health Promotion Model: Bireyin sağlığı geliştiren davranışlarını etkileyen bilişsel süreçlerin önemini açıklar. Öğrenme güdüsü, öğrenmeye istek duyma, öğrenme amacıyla harekete geçiren güçtür ve öğrenmenin gerçekleşmesinde en önemli faktördür. Sağlık inancı, dikkat, etkin katılım, hastalığa uyum gibi öğrenme güdülerini etkileyen faktörlerinde değerlendirilmesi, eğitim etkinliklerinde sorumluluk üstlenmelerini destekleyecektir. Hastada ağrı, açlık, yorgunluk, gürültü gibi dikkatini dağıtacak durumlar öğrenmeyi olumsuz etkiler Rehabilitasyonda Öğrenmeyi Etkileyen Faktörler-3 Örneğin, Bireyin sağlığa verdiği önem davranışı doğrudan etkilemektedir. Bireyin kendi sağlık davranışlarını nasıl algıladığının ve nasıl kontrol ettiğinin bilinmesi yeni bir davranış kazandırmada önemlidir. Eğer birey sağlığı, sadece hastalık durumunun olmaması olarak görüyorsa bireyin olumlu sağlık davranışı kazanması güçleşmektedir. önceki deneyimleri öğrenmeye hazır olup istek duyması Uygun zaman yapılan eğitim Uygun konu seçimi hastalığa uyumu ve öğrenmeyi kolaylaştırır aktif rol ve sorumluluk alması hangi yöntem ve tekniklerle ve nasıl öğretileceğinin belirlenmesi Rehabilitasyonda Öğrenmeyi Etkileyen Faktörler-1 Davranış değiştirme, ancak bir öğrenme sonucunda oluşur. Bununla birlikte öğrenmeyi etkileyen faktörlerin de bilinmesi ve gerekli düzenlemelerin yapılması önemlidir. Öğrenme ve baş etmeyi etkileyen faktörler Hasta eğitiminde kullanılacak yöntemin seçiminde; hedefler içerik hastanın özellikleri kaynaklar kullanılan araç-gereçler bireyin özellikleri dikkate alınmalı kolay anlaşılır gerçeğe yakın kullanışlı olmalı Eğitim yöntemlerinden düz anlatım tekniği; konuya giriş yaparken, anlaşılması güç noktaları açıklarken, tartışma ve uygulama sonuçlarını özetlerken kullanılabilir

7 Yard.Doç.Dr.Hilal UYSAL 37 7