CEZERİ NİN MAKİNELERİ TANITIM BİLGİLERİ

Transkript

1 CEZERİ NİN MAKİNELERİ TANITIM BİLGİLERİ HAZIRLAYANLAR Durmuş ÇALIŞKAN Mak. Müh. A. Selami ÇALIŞKAN Dr. Mak. Müh. M. Ali ÇALIŞKAN Mak. Y. Müh. KAYNAK: CEZERİ NİN OLAĞANÜSTÜ MAKİNELERİ EL-CÂMİ BEYN EL- İLM VE EL- AMEL EL-NÂFİ Fİ SINÂA T EL-HİYEL MEKANİK BİLİMİNDE BİLGİ VE UYGULAMANIN BAĞDAŞTIRILMASI b. Îsmai l b. el-rezzâz el-cezerî Teknik Açıklamalar, Hesaplar ve Çizimler : Durmuş ÇALIŞKAN Çevirenler : İhsan FAZLIOĞLU, Şükran FAZLIOĞLU Yayınlayan : Libronet Bilgi Hizmetleri ve Yazılım Ltd. Şti. 2015

2 CEZERİ NİN YAPTIĞI MAKİNELER ve ARAÇLAR - 2 -

3 ANITSAL SU SAATLERİ Su Saati (1-1: Cezeri nin Kitabında 1. Türün 1. Şekli) Cezeri nin bu makinesi, kitabında anlattığı, su hareketleriyle çalışan 6 su saatinden anıt şeklinde olan 3 tanesinin en gelişmiş olanıdır. Bu anıt saatler bugün birçok şehrimizde bulunan saat kulelerinin o günkü işlevini görmektedir. Bu saatlerin, sarayların veya köşklerin salonlarında veya bahçelerinde, meydanlarda veya camilerin yakınlarında kuruldukları anlaşılmaktadır. Su saatlerinde zaman ölçümü, suyun kontrollü bir şekilde akıtılmasıyla sağlanmaktadır. Bu saatin taban oturumu 3,2 m x 2,8 m, yüksekliği ise 3,8 m dir. Zaman ölçme düzenekleri hem gündüzün hem de gecenin 12 şer saat kabul edildiği ve İslam medeniyetine Helenistik dönemden geçtiği bilinen Güneş Saati sistemine göre yapılmıştır. Bu sisteme göre 1 saatlik zaman süresi, bugün kullandığımız Eşit Saat (Sabit Saat) sistemine göre her gündüz ve her gecede değişmektedir. Bu sebeple bu saatin çok karmaşık bir yapısı vardır. Bu karmaşık yapı, her saat başında bir pencere açılarak bir insan figürünün belirmesini ve altındaki pencerelerde de kısa bir özlü sözün görülmesini; orta kısmında bulunan yarım daire halkası şeklinde dizilmiş küçük dairesel pencerelerin sırayla aydınlanmasını, şahinlerin ağızlarından bronz bilyelerin düşürülmesiyle gong sesi duyulmasını sağlamaktadır. Bu arada, zeminde bulunan müzisyen heykelcikler gece ve gündüz için namaz vakitlerine de uygun olarak belirlenmiş zamanlarda, davul, zil ve borazan çalan hareketleri ve sesleriyle estetik bir uyarı yapmaktadır. Ayrıca saatin en üst kısmında, Güneş in ve Ay ın doğuş ve batışı, gündüz Güneş in gece de Ay ın gökyüzünde o günkü yeri ve burç (yıldız) kümelerine göre konumları görülmektedir. Saat, gündüzün ve gecenin başlangıcında su deposundan boşalmış olan suyun tekrar geri doldurulmasıyla ve başka bazı düzenlemelerle kurulmuş olmaktadır. Cepheden görünüş (Yan ve arka duvarlar şeffaf olarak çizilmiştir.) Cezeri bu saatin yapımında, muhtemelen kendinden öncekilerden de esinlenerek çok sayıda düzenek ve yapım usulü geliştirmiştir. Ayrıca kendi icadı olanlar da vardır. Bu icatlarından en önemlisi, kapakta belirtilen kaynak kitap çalışmamızda Cezeri nin bu saate ait açıklamalarının İkinci Bölümü ile Birinci Bölümdeki Teknik Açıklama 1 ve 10 da anlatılmaktadır. Bu düzenek kaptaki sabit su seviyesini tıkaçlı şamandıra yardımıyla sabit tutarak suyun bu kaptan sabit bir basınçla akmasını sağlamaktadır

4 ANITSAL SU SAATLERİ Yine İkinci Bölümde görülen, iç içe geçen konik yüzeylerde sızdırmazlık sağlamak için torna tezgahında zımparalama ve sabit miktarda su kullanılarak silindirik kaplarda çap kalibrasyonu yapılması işlemleri, Üçüncü Bölümde görülen döner parçalarda çap ve yanal yüz salgılarının sabit çubuklarla kontrolü ve giderilmesi, Yedinci Bölümde anlatılan kurşun ağırlıklar kullanılarak ahşap disklerin statik denge (balans) ayarlarının yapılması ve mil yataklamalarında sürtünme dirençlerini azaltmak için metal muylu ve metal yuva kullanılması, Cezeri nin kendinden öncekilerde görülmeyen yapım yöntemi buluşlarıdır. Cezeri nin bu saatinde geliştirdiği düzeneklerin her biri kendi zamanına göre birer mühendislik harikasıdır. Bunlardan biri, Üçüncü Bölümde anlatılan her gündüzün ve her gecenin zaman uzunluğuna göre sabit seviye kabından akıtılan suyun debisini ayarlayan, akış düzenleyicidir. Cezeri nin destur adını verdiği bu alet mekanik regülatörlerin anasıdır. Bu regülatörle birlikte, ona su akıtan sabit seviye kabı ile ona da su akıtan ana hazne ve içindeki büyük şamandıra, bu saatteki bütün düzeneklerin motor gücünü oluşturmaktadır. Bu sistemden iki yönlü itici güç alınmaktadır. Bunlardan biri regülatörden çıkan suyun sabit bir debi ile akıtılmasıyla, diğeri ise buna bağlı olarak ana haznedeki büyük şamandıranın sabit bir hızla alçalmasıyla oluşmaktadır. Bunların dışında pencerelerin, Ay, Güneş ve burçlar dairelerinin çalışmalarını, bronz kürelerin her iki şahinin başlarına aynı anda düşmelerini ve şahinlerin hareketlerini, müzisyen heykelciklerin öğlen, ikindi, akşam, gece yarısı ve sabah vakitlerinde müzik icralarını sağlayan tertibatlar, ister bugünün, ister zamanının penceresinden bakılsın hayret uyandırmaktadır. Bu saatteki sistemlerin çalışmaları, aralarındaki entegrasyon ve birbirlerini otomatik olarak devreye almaları, kapakta belirtilen kaynak kitap çalışmamızda bu saate ait Teknik Açıklamaların sonunda T.A. 33 te sırasıyla açıklanmaktadır. Orada da görüldüğü gibi bütün mekanizmaları çalıştıran itici güç, suyun yer çekimine tâbi olarak akmasıyla sağlanmaktadır. Cezeri nin bu saatteki bütün ekipmanları gelişigüzel değil gereken ölçülerde boyutlandırdığı ve gereken yerlerde konumlandırdığı görülmektedir

5 ANITSAL SU SAATLERİ Davulculu Su Saati (1-2) Cezeri nin bu anıt saati, perspektif resimlerde de görüldüğü gibi Birinci Şekilden daha sade bir yapıda, ancak yaklaşık olarak aynı büyüklüktedir. Birinci saati çalıştıran ve Cezeri nin buluşu olan esas mekanizma, ana hazne, ona bağlı sabit seviye kabı ve regülatör burada da vardır. Ancak burada su, regülatörden sonra, Cezeri nin kefe adını verdiği bir kabı doldurmaktadır. Kefe de Cezeri nin buluşlarından biridir. Burada kefe suyla dolduğunda, bir bronz küre üst kısımdaki pencerelerin mekanizmasından şahinin başına, oradan vazoya, oradan da kefenin ucundaki kaşığa düşmektedir. Bu küre, kefenin dengesini bozarak suyun kepçeli su çarkına akmasını sağlamaktadır. Bundan sonra kepçeli çark, Birinci Şekilde olduğu gibi müzisyenleri harekete geçirmektedir. Bu saat de, birinci saatte olduğu gibi, gündüzün de gecenin de 12 şer saat kabul edildiği Güneş Saati sistemine göre yapılmıştır. Burada farklı bir görsel uyarı olarak her saat başında üst kısımdaki dairesel pencerelerden biri kapanmakta, elinde kalem olan bir adam da son olarak kapanan pencerenin hizasındaki burcu işaret etmektedir. İç tarafın üst kısmında rulo halinde bir deri şeritin açılmasıyla dairesel pencereleri kapayan tertibat da Cezeri nin başka bir buluşudur. Bu saatin yüksekliği, Cezeri nin verdiği ölçü ve şekillere göre 4,1 m ye ulaşmaktadır. Önden görünüş (Yan ve arka duvarlar şeffaf olarak çizilmiştir.) - 5 -

6 ANITSAL SU SAATLERİ Tavus Kuşlu Su Saati (1-6) Bu saat, Cezeri nin anıt şeklinde olan 3 su saatinin üçüncüsüdür. Birinci ve ikinci saatlerle yaklaşık olarak aynı büyüklüktedir. Öncekilerden farklı olarak bugün kullandığımız Sabit Saat sistemine göre yapılmıştır. Ön cephesi, yan ve arka duvarları güzel görünümlü, yontulmuş taşlarla örülmüştür. Gündüzleri her yarım saat sonunda ön cephenin üst kısmında bulunan küçük dairesel pencerelerin her birinin yarısı, kırmızı renkle kaplanmaktadır. Geceleri ise aynı şekilde ışıklanmaktadır. Bu sıralarda üstteki dişi tavus kuşu ile en alttaki erkek tavus kuşu kendi etraflarında dönmekte, ortadaki yavru tavus kuşları ise birbirleriyle gagalaşmakta ve sesleri duyulmaktadır. Böylece her yarım saatte adeta bir şölen oluşmaktadır. Saatin içinde sürekli akan ve işlevini tamamlayan su, en alttaki şadırvandan kullanılabilmektedir. Bu saatte de yine iç mekanizmaların çalışması, sabit bir debiyle akan suyla sağlanmaktadır. Ancak burada Sabit Saat sistemi kullanıldığı için debinin önceki anıt saatlerde görüldüğü gibi bir regülatör yardımıyla, her gündüz ve her gece için değiştirilmesi söz konusu değildir. Bütün yıl boyunca suyun debisi sabittir. Cezeri bunu sağlamak için Eski Yunanlı bilgin Ctesibios un düzeneğinin bir bölümünü kullanmıştır. Bu saatte de Cezeri nin buluşu olan kefe vardır. Ancak buradaki kefenin üç fonksiyonu vardır: Kefe, yarım saat boyunca suyla dolarken, yarım saat sonunda boşalırken ve tekrar yükselirken birbirinden farklı ara mekanizmalarla hem küçük dairesel pencerelerin açılıp kapanmasını, hem tavus kuşlarının hareketlerini, hem de kuş sesi veren bir düdüğün ses üretmesini sağlamaktadır. Cezeri bu saatinde de kendi buluşu olan kefenin yanı sıra birçok mekanizma geliştirilmiştir. Bunlar; otolardaki ayna-mahruti dişlileri gibi birbirine dik eksenlerde çalışan konik dişli çark sisteminin kendinden öncekilere göre geliştirilmesi, kefenin her yarım saatte bir mandal dişlisini bir diş kadar çevirmesi, en üstte bulunan ince daire kadranının eğilmemesi için lamine ahşaptan yapılması, kuşlara hareket veren mekanizmalar, yavru kuşların birbirine doğru hareket etmesini sağlayan iki parçalı manivela sistemi, ip veya zincirle çevrilen makaraların sürtünme direncini azaltmak için mil yataklarına radyal yük gelmeyecek şekilde konumlandırılması gibi sistemlerdir. Bu sistemlerin her biri zamanına göre ileri mühendislik ürünleridir. Cephe görünüşü Bu saatte de bütün mekanizmaları çalıştıran itici güç, suyun yerçekimine tabi olarak akmasıyla sağlanmaktadır. Saatin yüksekliği şadırvanıyla birlikte 5,8 m ye ulaşmaktadır. Önden iç görünüş (Cephe duvarı şeffaf olarak çizilmiş) - 6 -

7 TAŞINABİLİR SU SAATLERİ Kayıklı Su Saati (1-3) Kayıklı Su Saati, Filli Su Saati nden daha sade bir yapıda ve yaklaşık olarak aynı büyüklüktedir. Bu saat de bugün kullandığımız Eşit Saat sistemine göre ölçüm yapmaktadır. Bir kayık maketinin üzerine kurulmuştur. Filli Su Saati nde filin karnında bulunan tarcehar düzeneği bu saatte kayığın içinde bulunmaktadır. Sistemi tarceharın batma hareketi çalıştırmaktadır. Bu saatte, Filli Su Saati nde bulunan katip ile yılan ve şahinlerden birer tanesi bulunmaktadır. Çalışma prensibi Filli Su Saati nin aynısıdır. Tarcehar (tas), altındaki delikten su alarak 1 saat boyunca yavaşça alçalırken katip de yavaşça dönerek dakikaları göstermekte, 1 saatin sonunda tas hızla batarken de şahinin gagasından çıkan bir bronz küre yılanın ağzına düşmekte, yılanın ağırlaşan başı da yavaşça alçalarak küreyi kayıktaki zilin (simbal) üstüne düşürmektedir. Bu sırada katip de yılanın başı da eski yerlerine dönerler. Katip tekrar yavaşça dönerek dakikaları göstermeye başlamakta ve yine 1 saat sonunda aynı hareket tekrarlanmaktadır. Düşmüş olan küreler gündüz veya gecenin sonunda tekrar yerlerine konularak saat kurulmuş olmaktadır. Saat, Cezeri nin verdiği bilgilere göre çizildiğinde veya yapıldığında yüksekliği 161 cm olmaktadır

8 TAŞINABİLİR SU SAATLERİ Filli Su Saati (1-4) Filli Su Saati, Cezeri nin taşınabilir su saatlerinin içinde en çok ilgi çeken su saatidir. Bu ilgi, küçük bir hacim içinde çok sayıda mekanizma bulunmasından ve görünürde olan seyir amaçlı hareketlerin estetik yapısından kaynaklanmaktadır. Bugün kullandığımız Eşit Saat sistemine göre ölçüm yapan bu saat, bir fil maketinin üzerinde kurulmuştur. Cezeri nin anlatımına ve orantı yoluyla bulunan ölçülere göre projelendirildiğinde yüksekliği 195 cm olmaktadır. Önceki su saatlerinden farklı olarak suyun yüksekten düşürülmesiyle değil, filin karnındaki havuzda yüzen, Cezeri nin tarcehar adını verdiği, Hint kökenli olduğu kabul edilen bir tasın, yarım saat boyunca altındaki delikten su alarak yavaşça alçalması ve sonuna doğru hızla batmasıyla çalışmaktadır. Burada Arşimed in yüzme-batma denklemleri söz konusudur. Tarceharın yavaşça alçalmasıyla dakikalar ölçülmektedir. Yarım saat sonunda batmasıyla da saatin en üstündeki kapalı bölmenin içinde sıralanmış olarak duran bronz kürelerden biri düşer ve birbirine bağlı görsel hareketler oluşur. Görünen unsurlardan fil Hint kültürünün, Zümrüdüanka kuşu eski Mısır kültürünün, halı İran, ejderha şeklindeki yılanlar ise Çin kültürünün öğeleridir. Ayrıca hükümdar, katip, seyis gibi toplum katmanlarından insan figürleri vardır. Bu saatin yapısında İslam medeniyetinin evrenselliği ve toplumsallığı ifade edilmektedir. Bu tasarım, Cezeri nin üst düzey kültüre sahip bir entelektüel olduğunu gösteriyor. Saat şöyle çalışmaktadır: Filin karnındaki havuzda yüzen tas (tarcehar), alt tarafındaki delikten su alarak yarım saat boyunca yavaşça batarken, filin sırtındaki kubbenin üstünde oturan katip yavaşça dönerek, elindeki kalemle önündeki taksimat üzerinde dakikaları gösteriyor. Yarım saatin sonunda tas hızla alçalıp batarken, tepedeki kuş bir süre dönmekte, aynı anda üstteki hükümdar - 8 -

9 TAŞINABİLİR SU SAATLERİ bir yanındaki şahinin gagasının üstünde duran elini kaldırmakta, diğer eliyle ise öbür taraftaki şahinin gagasını tutmaktadır. Yine aynı anda hükümdarın arkasında, Cezeri nin köşk adını verdiği kapalı odada bulunan bronz kürelerden biri, serbest kalan şahinin gagasından, şahini yutmak için hazır bekleyen yılanın açık ağzına düşmektedir. Yılanın ağırlaşan başı alçalınca küre filin omzunda bulunan iki vazodan birine düşmekte ve vazonun ağzındaki zilden (simbal) gong sesi çıkmaktadır. Yılan, başı hafifleyince tekrar yavaşça başını eski yerine çıkarmakta, bu esnada katip de eski yerine dönmektedir. Ancak vazoya düşen kürenin yolculuğu devam etmektedir. Küre, vazodan sonra filin boyun boşluğuna girmekte, bu esnada fil seyisi filin tepesindeki metal başlığa bir eliyle tokmakla, diğer eliyle kazmayla birer defa vurmaktadır. Bu sırada küre, boyun boşluğunun altından çıkarak filin göğsündeki, elle çalınan eski okul zillerinin yapısındaki bir zile çarpmakta, zil ses çıkarmakta ve küre yerdeki kutuya düşmektedir. Yarım saat sonra aynı hareket ve sesler tepedeki kuşun dönmesiyle yeniden başlayıp hükümdarın, diğer tarafındaki şahinin gagasının üstündeki elini kaldırmasıyla devam etmektedir. Cezeri nin yaşadığı coğrafyada 14,5 saat olan en uzun gündüz veya en uzun gece boyunca 29 küre düşmekte, düşen küreler gündüz veya gecenin sonunda tekrar köşkteki yerlerine konularak saat kurulmuş olmaktadır. Bu saatin mekanizmalarının her biri Cezeri nin geliştirdiği bir ince teknoloji ürünüdür. Bu saatin basit taklitleri Avrupa da ancak 16. ve 17. yy.larda yapılmıştır. Bu mekanizmalar çok hassas dengeler üzerinde kurulduğu için, kapakta belirtilen kaynak kitap çalışmamızda bu saate ait olan hesap ve teknik çizimlere uygun olarak imal edilmemesi halinde çalışması mümkün değildir

10 TAŞINABİLİR SU SAATLERİ Bardak Su Saati (1-5) Bu saat, Cezeri nin taşınabilir su saatlerinin içinde yapısı en sade ve taşınmaya en uygun olan saattir. Aynı zamanda da estetiktir. Cezeri, Sultan ın bu saati yolculukta da kullanabilmek amacıyla istediğini söylüyor. Saatin, üzerindeki katibin altında kalan kısmının yüksekliği yaklaşık 85 cm, katibin yüksekliği ise yaklaşık 45 cm dir. Bu saat de bugün kullandığımız Eşit Saat sistemine göre ölçüm yapmaktadır. Ancak Cezeri nin son bölümde anlattığı gibi kadrandaki taksimatın ona göre düzenlenmesi halinde Güneş Saati sistemine, yani yıl boyunca her gün, gündüzün de gecenin de 12 şer saat kabul edilmesine göre de ölçüm yapılabilmektedir. Saatin çalışma prensibi şöyledir: Bardak şeklindeki kısma doldurulan su, bir gündüz veya gece boyunca azar azar alttaki kazana akmaktadır. Bu esnada bardağın içindeki şamandıra yavaşça alçalmakta ve bu şamandıraya bağlı bir zincir, bir makara tertibatıyla üstteki katibi döndürmektedir. Katip de elindeki kalemle kadran üzerinde saati göstermektedir. Kadrandaki taksim çizgilerinin eşit aralıklı olması için bardaktaki suyun her saat aynı yükseklikte alçalması gerekiyor. Bunun için Cezeri önemli bir düzenleme yapıyor. Kitabında çizdiği resimden farklı olarak, bardağın yan yüzeyini her bir saat için denemeler yaparak özel bir eğri şeklinde şişiriyor. Gündüz veya gecenin sonunda kazanda biriken su tekrar bardağa doldurulmakta, buharlaşma veya başka sebeplerle azalan miktar eklenmekte, böylece saat kurulmuş olmaktadır. Saatin, konulduğu yerde doğru ölçüm yapılabilmesi için tam olarak dikey konumda olması gerekir. Bunun için de üzerinde, bir noktaya göre ayarlanmış bir şakül düzeneği vardır

11 TAŞINABİLİR SU SAATLERİ Kayıklı Su Saati (6-5) Cezeri nin yazdığı kitapta en son olarak açıkladığı araç, salonu süsleyen, öncekilere göre küçük bir su saatidir. Suyla dolu bir kazanın içinde yüzen yaklaşık 38 cm boyunda bir kayık ve onun içinde ayakta duran bir kayıkçı vardır. Kayıkçının bir elinde kürek, diğer elinde ağzına dayanmış bir kaval bulunmaktadır. İşleyişi şöyledir: Kayığın dibindeki bir delikten içine dolan su, bir saat sonunda kayığı batıracak ağırlığa ulaşmaktadır. Kayıkçının gövde boşluğu ile baş boşluğu, boynun içindeki dairesel bir levhayla su ve hava sızdırmaz bir şekilde ayrılmıştır. Başın içine bir düdük topu konulmuştur. Kayık batarken kayıkçının eteğinin altından yükselen su, gövdesinin içindeki havayı sıkıştırmakta, bu hava da düdüğü çalıştırmaktadır. Kayıkçının içindeki hava boşluğu hızlı batışı engellemektedir. Kayıkçı, suya gömülene kadar imdat ister gibi kavalını çalmaktadır. Araç, battıktan sonra sudan çıkarılarak içindeki su boşaltılmakta ve tekrar suyun üstüne konulmaktadır

12 MUM SAATLERİ Cezeri, suyun düşmesiyle çalışan su saatlerinin yanı sıra eriyen mumun boyunun kısalmasıyla çalışan, tek mumlu şamdan şeklinde mum saatleri de yapmıştır. Bu saatler zamanı ölçmek bakımından su saatleri kadar hassas değillerdir. Ancak hem geceleri eğlenceli bir şekilde salonları aydınlatmaları hem de estetik görüntüleri, ayrıca her biri 100 cm yükseklikte ve hafif olduğu için kolay taşınabilir olmaları, zamanında onlara da ilgi gösterilmesini sağlamıştır. Cezeri, mum saatlerinin kendinden önce de varlığını duyduğunu, ancak kendisinin bu saatleri onlarla ilgili bilgileri göz önüne almadan tasarladığını söylüyor. Bu saatlerin ilgi çekici bir görünüşleri olmakla beraber, iç yapılarını incelediğimizde, hassasiyet gerektiren gelişmiş sistemler olduklarını da görüyoruz. Mum saatleri; dizili bilyelerin aralarındaki ölçünün, mumun 1 saatteki yanma miktarı kadar olması gerektiğinden, ancak bugün kullandığımız Eşit Saat sistemine göre çalışabilirler. Bu saatlerin çalıştırılabilmesi ve doğru ölçüm yapabilmesi için mekanizmalarının doğru ve hassas yapılması gerekir. Bu saatlerde Cezeri nin buluşu olan, mumun tepesinde çevrilerek kilitlenen pimli kapak vardır. Ayrıca bugün asansörlerde kullanılan karşı ağırlık tertibatının ilk şekli dahil diğer bütün mekanizmaları kendisi geliştirmiştir. Kılıç Dövüşçüsünün Mum Saati (1-7) Bu saat, üzerinde bulunan kılıç dövüşçüsünün saat başlarında kılıcını yana doğru savurarak mumun fitilinin yanmış kısmını kesmesi ve aynı anda alt tarafında bulunan şahinin gagasından bir bronz bilyenin düşerek ses çıkarması şeklinde saat başlarını bildirmektedir. Görülmekte olan pirinçten yapılmış sütunun içinde ise balmumundan yapılmış kalınca bir mum bulunmaktadır. Mum yandıkça onun yanında, her saat sonunda bir tanesi düşecek şekilde dikine dizilmiş bilyeler, bir makara tertibatıyla mumu yukarı kaldıran fakat kendisi aşağı inen karşı ağırlık ve onun makara donanımları ile dövüşçünün kılıcının savrulmasını sağlayan makara donanımları ve onun germe ağırlığı tertibatı bulunmaktadır

13 MUM SAATLERİ Katipli Mum Saati (1-8) Bu saatte kılıç dövüşçüsünün yerini, oturduğu tabla üzerinde dönerek elindeki kalemle zamanı gösteren bir katip almaktadır. Bilyelerin düşürülmesi, farklı şekilde de olsa yine yanan mumun boyunun kısalmasıyla sağlanmaktadır. Katibin dönmesi ise yine yanan mumu bir makara tertibatıyla yukarı kaldıran ancak kendisi aşağı inen ağırlığa bağlı olan başka bir makara tertibatıyla sağlanmaktadır. Maymunlu Mum Saati (1-9) Bu saatte, önceki mum saatlerinde bulunan kılıç dövüşçüsü ve katibin yerinde, gece boyunca bir tabla üzerinde yavaşça yükselerek mum kılıfının üzerinde işaretlenmiş olan taksimatta saati gösteren bir maymun ve onu kaldıran bakıcısı vardır. Bu hareket yine, mum yandıkça onu kaldıran ve kendisi aşağı inen ağırlıktan hareket alan bir makara tertibatıyla sağlanmaktadır. Saat başlarında şahinin ağzından bilyelerin düşmesi ise önceki saatteki gibi sağlanmaktadır

14 MUM SAATLERİ Kapılı Mum Saati (1-10) Bu saatte, mum kılıfının içinde, bilyelerin şahinin gagasından düşmesini sağlayan tertibat, önceki mum saatlerinden Katip Saati gibidir. Diğer düzeneklerin yerini ise farklı bir düzenleme almaktadır. Saatin alt kısmındaki silindirik altlığın çevresinde 14 tane küçük kapı bulunmaktadır. Her saat başı şahinin gagasından bir bilye düşerken bu kapılar sırayla açılmakta ve içlerinden kabartma şeklinde bir insan figürü belirmektedir. Bu figürler çeşitli etnik toplumları temsil etmektedir. Buradaki yapı şekli, Birinci Türün Birinci Şeklindeki kapılar için yapılmış olan yapı şeklinin prensip olarak aynısıdır. Yalnız orada kapıları açan doğrusal hareket tertibatı bu saatte dairesel harekete göre düzenlenmiştir. Buradaki dairesel hareket de yine, yanan mumu kaldıran ağırlığın aşağı inmesine bağlı olarak sağlanmaktadır. Bu saati Cezeri nin mum saatlerinin en gelişmişi olarak kabul edebiliriz

15 SOHBET MECLİSLERİNDE KULLANILAN İBRİK ŞEKLİNDE KADEHLER Tarihimizde uzun dönemlerde olduğu gibi Artuklular da da şarap sözünün şurup ve şerbet gibi içecekler için de kullanıldığını biliyoruz. Bu kadehlerin ilgi çekici yapısı, misafirlerin hoş sohbetli saatler geçirmesini sağlamaktadır. Bu kadehler, bir kişinin bir defada zorlukla içebileceği miktarda içecek alacak hacimdedir. İç yapılarındaki hidrolik ve pnömatik düzenekleri ileri mühendislik ürünüdür. Cezeri bu ibrikleri iki ayrı şekilde yapmıştır. Kime İçecek Verileceğine Karar Veren Kadeh (2-1) Bunlardan birincisinin görünüşü şöyledir: Kadehin ağız kısmı, kevgir gibi düzgün sıralanmış delikleri olan bir kapakla kapatılmıştır. Bu kapağın orta kısmı, küçük bir kubbe şeklinde yukarı doğru çıkıntılıdır. Kubbenin üstünde de küçük bir ördek heykelciği vardır. Kadehin ağzının yanında, içindekini içmek için bir ülük bulunmaktadır. İşleyişi ise şöyledir: Kadeh boş olarak sohbet meclisinde salonun ortasına konulur. Bir hizmetli başka bir ibrikten kadehin üstüne içeceği döker. İçeri akan içecek, bir pervaneyi, o da ördeği döndürür. Bu esnada içeride sıkışan havayla çalışan bir düdüğün sesi ördeğin sesi gibi duyulur. Ördeğin dönüşü durunca ve düdük sesi kesilince kadehin dolduğu anlaşılır. Bu durumda ördeğin gagasının gösterdiği kişi kadehi alarak içeceği içer. Ancak tamamını içmeden yere koyduğu takdirde ördek öterek dönmeye devam eder. Ördeğin dönüşü ve sesi tamamen durana kadar bu işlem aynı kişi tarafından tekrarlanarak eğlenceli bir ortam oluşturulur. Kadeh tamamen boşaldığında da tekrar doldurulur, böylece eğlence ördeğin bakış yönüne göre başka bir kişi üzerinde devam eder

16 SOHBET MECLİSLERİNDE KULLANILAN İBRİK ŞEKLİNDE KADEHLER Kime İçecek Verileceğine Karar Veren Kadeh (2-2) İkinci kadeh ise aynı işi daha da ilgi çekici bir şekilde yapmaktadır. Bu kadehe içecek arka odada doldurulmaktadır. Salonun ortasına konulduğunda hizmetli, oradakilere fark ettirmeden, el çabukluğuyla küçük bir halkayı yukarı çekmektedir. Bundan sonra ördek dönerek ötmeyen başlamakta ve bir süre sonra durmaktadır. Yine ördeğin gagası kimi gösteriyorsa o kişi kadehi alarak içmekte, yine bir defada tamamlayamadığı takdirde önceki kadehte anlatılan tekrarlamalar yapılmaktadır. Bu kadehin iç yapısında da önceki kadehteki düzenekler bulunmaktadır. Ayrıca arka odada doldurulan içecek için bir üst hazne ve buradaki içeceğin pervaneye akması için halkalı çubuğun alt ucunda bir konik tıkaçlı delik bulunmaktadır

17 SOHBET MECLİSLERİNİN HAKEMİ (2-3) Hakem Cezeri nin, oldukça küçük bir hacimde çok sayıda gelişmiş mekanizmalar içeren araçlarından biri, zarif ve eğlenceli bir içecek otomatıdır. Dış görünüşü ilgi çekicidir. Yüksekliği yaklaşık 185 cm dir. En üstteki kubbenin üzerinde bir atlı ve mızraklı savaşçı (süvari) heykelciği vardır. Kubbenin altında kapalı bir bölme, onun altında yine kapalı bir bölme, bu alt bölmenin ön yüzündeki gömme balkonda bir dansçı (köçek) ve açık balkonda ise dört müzisyen cariye bulunmaktadır. En altta ise yine bir cariye oturmakta ve elindeki şişeden önündeki kadehi doldurmaktadır. Aracın işleyişi şöyledir: Tepesindeki süvari heykelciği ve onun altındaki kubbe şeklindeki kapak kaldırılarak üstteki hazneye 20,8 litre içecek doldurulmakta, sonra kapak ve süvari yerlerine konulmaktadır. Bundan 20 dakika sonra bir yandan süvari olduğu yerde dönerken, bir yandan köçek (rakkas) dans etmekte, bir yandan da onun altındaki dört müzisyen cariye, mizmar (bir nevi kaval, zurna), tef, ud ve davul çalmaktadır. Müzisyen cariyeler işlerini tamamlayınca en altta servis yapan cariye, elindeki şişeyi yatırarak önündeki kadehi doldurmaktadır. Dolum tamamlanınca da salondaki bir hizmetli, kadehi alarak üstteki süvarinin son olarak durduğu konumda mızrağının gösterdiği kişiye vermektedir. Bu işlem 20 dakika aralıklarla gece boyunca 20 defa tekrar etmektedir. Bu işlemlerin sonunda üstteki bölmenin ön duvarında bulunan iki kanatlı bir kapı açılarak bir şahıs öne doğru çıkmakta, bir eliyle daha kalmadı, diğer eliyle de sadece iki kadeh var ifadelerine uygun el ve parmak işaretleri yapmakta ve o iki kadeh de tükenince yerine çekilerek kapıları kapatmaktadır. Böylece, gece boyunca yaklaşık 7 saat devam eden eğlence de son bulmaktadır. Bu aracın içinde, Cezeri nin icadı olan kefe, iki kanatlı kapıdan görülen adam tertibatını çalıştıran şamandıra ve donam makaraları, birbirine dik eksenlerde çalışan dişli çark düzenekleri, kepçeli su çarkları, kaval sesine benzer ses çıkaran düdük tertibatı, müzisyenlere hareket veren, köçeği çalıştıran ve şişenin yatırılmasını sağlayan düzenekler ve bir sifon tertibatı bulunmaktadır. Sayılan bu mekanizmalar 8 adet robotu birbirleriyle uyumlu bir şekilde çalıştırmaktadır. Cezeri nin, oldukça gelişmiş bu mekanizmaları küçük bir hacim içinde yaparken büyük bir mühendislik performansı sergilediği görülmektedir

18 MÜZİKLİ EĞLENCE KAYIĞI (2-4) Cezeri, diğer makinelerinde kullandığı birçok düzeneği burada farklı konumlarda yerleştirerek gövdesi ince ahşaptan yapılan ve 175 cm boyunda olan bir eğlence kayığı yapmıştır. Büyükçe bir havuza konulan kayığın dış görünüşü çok ilgi çekicidir. Arka ucundaki taht üzerinde Sultan, onun hemen önünde, içecek sunmak için elinde testi ve kadeh bulunan bir köle, yine ön tarafında iki yanda bir muhafız, bir silahçı ve sağa sola oturmuş sohbet arkadaşları bulunur. Sultan ın tam karşısında, biraz yüksekçe bir setin üstünde -ki burası aynı zamanda kapalı bir su deposudur-, mizmar (kaval veya zurna benzeri), tef, arp ve yine tef çalan müzisyen cariyeler bulunmaktadır. Kayığın ön ucunda ise bir dümenci ve onun yan taraflarında birer kürekçi vardır. Mekanizmalar ise gövdenin içine yerleştirilmiştir. Düzeneklerin işleyişi şöyledir: Gövdenin üzerindeki depodan ince ince akan su, yarım saat boyunca bir kefeyi doldurur. Kefe dolunca devrilir ve akarak düşen su bir kepçeli çarkı çevirir. Ona bağlı çengeller de kavalcı dışındaki müzisyenlerin kollarına hareket verir. Arp çalanın parmakları tellere dokunmaz, ancak elleri hareketlidir. Diğer üç çalgıcının çalgılarının sesleri kısa bir süre duyulur. Kavalcının sesi havanın sıkıştırılmasıyla çalıştırılan düdük kullanılarak sağlanmaktadır. Bu olay her yarım saatte bir, toplamda yaklaşık 7,5 saat devam eder. Bu süre boyunca kayık da havuzdaki zayıf akıntıların sürüklemesiyle yavaşça hareket eder, kürekçiler ise ağır ağır salınırlar

19 KÜP ŞEKLİNDE İÇECEK OTOMATI (2-5) Cezeri, bir küpe, tepesinde bulunan bir delikten dört ayrı içecek ve su dolduruyor. Sonra küpe bitişik ineğin ağzından her bir içecek ayrı ayrı veya belirli oranlarda karıştırılmış olarak bardakla alınabiliyor. Yani bu içecekler küpün içinde birbirine karışmamış oluyor. Bunun için kübün boğaz kısmında çok özel bir düzenek bulunmaktadır. İstediğimiz içeceği veya karışımı almak için ineğin sırtındaki adamın elini, önündeki tablada bulunan ilgili işaretin üstüne getiriyoruz. İneğin içinde bulunan ve bugünkü çok yönlü hidrolik valflerin atası olan bir valf, küpten bardağa isteğimize uygun olan yolu açmaktadır. Bardak dolunca adamın elini işaretlerin her iki yanındaki kapalı konum işaretlerinden yakın olanın üstüne getirerek valfi kapatıyoruz. Bu araçta, birer mühendislik harikası olan, kübün boğazındaki düzeneği ve ineğin karnındaki çok yönlü valfi Cezeri nin geliştirdiği bilinmektedir. Buradaki kübün, inek ve adamla kompozisyonu da ayrı bir buluştur. Aracın yüksekliği 68 cm, inek dahil boyu 75 cm dir

20 SOHBET MECLİSLERİNDE EĞLENCE ROBOTLARI Nedim Robotu (2-6) Cezeri, sohbet meclislerini renklendiren çok sayıda robot yapmıştır. Bu robotlar, sibernetik biliminin ve robot teknolojisinin ilk adımları olarak kabul edilmektedir. Bunlardan biri nedim adını verdiği, diz üstü oturan adam şeklinde bir robottur. Bu robot, mecliste bulunanların kadehlerindeki artıkları içmekte, sonra da içtiklerini alt kısmından otomatik olarak boşaltmaktadır. İşleyişi şöyledir: Meclistekiler kadehlerindeki artıkları, salonun ortasında duran robotun sağ elindeki kadehe peş peşe döküyorlar. Robot her defasında kadehini dudaklarına dayayarak döküleni içiyor. Bu arada başı salınım hareketleri yaparak memnuniyet ifade ediyor. Bu işlem defalarca tekrarlanırken robotun sol kolu, elindeki çiçekle beraber yavaşça aşağı doğru iniyor. Sultan veya ev sahibi olan hatırlı kişi, bu çiçek kendisi tarafından bilinen bir seviyeye indiğinde, salonda bulunanlardan birine, robotu kucağına almasını söylüyor. Bundan sonra robotun kadehine son bir artık daha döküldüğünde robot onu da içiyor, ancak içindeki içeceği altındaki bir delikten kişinin kucağına akıtıyor. Kişi şaşkınlıkla robotu kucağından indirirken bu olay bir eğlence konusu oluyor. Cezeri bu robotta oldukça karmaşık bir mekanizma kullanmaktadır. Sistemi, robotun sağ elindeki kadehe dökülen içecekler çalıştırmaktadır. Robot kadehi ağzına götürdüğünde içindeki içecek çoktan kolunun içinden robotun içine akmıştır. Bu olayın anlaşılmaması için kadehin ağzına, süzgeç şeklinde çok sayıda delikleri olan bir kapak konmuştur. İç mekanizmalarda ise birbirleriyle uyumlu bir şekilde çalışan bir şamandıra, dolunca devrilen kapalı bir kap, sifonlar ve bir makara tertibatı bulunmaktadır

21 SOHBET MECLİSLERİNDE EĞLENCE ROBOTLARI Saki Robotu (2-7) Cezeri nin bu amaçla yaptığı ikinci robot; Hükümdara içecek sunan çocuk şeklindedir. Robot, sol elindeki balığın ağzından sağ elindeki kadehe, onu dolduracak kadar içecek dökerek salonda bulunanlara sunmaktadır. İşleyişi şöyledir: Robotun şapkasının altındaki delikten, göğsünün üst kısmındaki bölme içecekle doldurulmakta ve şapkası kapatılarak salonun ortasına konulmaktadır. Kısa bir süre sonra balık, başını alçaltarak kadehe ağzından içecek boşaltmakta ve tekrar başını doğrultmaktadır. Bu sırada kadeh bulunan kol bir miktar alçalarak ileri doğru uzanmış olmaktadır. Hükümdar veya orada bulunanlardan biri kadehi robotun elinden alıp içerken sağ kol tekrar eski yerine kalkmaktadır. Boş olan kadeh de tekrar elin içine konmakta ve bu işlem 7,5 dakika aralıklarla devam etmektedir. Bu robotu Cezeri nin kendi buluşu olan ve kefe adını verdiği alet çalıştırmaktadır. Göğsün üst kısmında bulunan depodan akan içecekle 7,5 dakikada dolan kefe, devrilerek içindeki içeceği boşaltmakta, bu içecek balığın içine akarak başını alçaltmakta, bu sırada kadehe doluşan içecek ise sağ eli alçaltmaktadır. Dolu kadeh sağ elden alınınca da robotun içinde kola bağlı ağırlık, kolu tekrar yukarı kaldırmaktadır. Aynı işlem boş kadeh yerine konulunca tekrar edilmektedir. Kendi Kadehini Doldurarak İçen Robot (2-8) Cezeri nin bu tür robotlarından üçüncüsü, önceki robotlara göre daha sade, bir elindeki şişeden diğer elindeki kadehe içki doldurarak kendisi içen bir genç delikanlı şeklindedir. İşleyişi şöyledir: Heykelin göğsünün üstü, boyun ve baş kısmı içecekle doldurulmaktadır. Kadehin, 7,5 dakika aralıklarla, şişeden akan içecekle her doluşundan sonra genç adamın kadehi ağzına dayayarak içtiği görülmektedir. Cezeri bu robotta, 7,5 dakikada bir dolup boşalan bir kefe ile kadehe dökülen içeceğin karın bölgesindeki bir bölmeye dolmasıyla dengesi değişen, sonra da sifonuyla içeceği gövdenin içine boşaltıp tekrar doğrulan bir mekanizma kullanmaktadır. Bu mekanizma bu tür robotların birincisinde de kullanılmıştır

22 SOHBET MECLİSLERİNDE EĞLENCE ROBOTLARI Birbirlerinin Kadehlerini Doldurarak İçen İki Adam (2-9) Dördüncü araçta ise bir kürsüde oturan iki robot, yine 7,5 dakika aralıklarla, ellerindeki şişelerden birbirlerinin kadehlerini doldurur ve içerler. İçerken de memnuniyet ifadesi olarak başlarını sallarlar. İşleyişi şöyledir: Kürsünün dört köşesindeki sütunların üstünde, Cezeri nin köşk adını verdiği kapalı bölmenin içinde iki ayrı kefe vardır. En üstteki kubbenin içi ise gerçekte içecek deposudur. Kefeler 15 dakika aralıklarla ve 7,5 dakika zaman farkıyla dolup boşalmaktadır. Her bir kefe, bir robotun elindeki şişeden diğer robotun kadehine içecek akıtmaktadır. Kadehi ağzına götürerek içen robot başını sallamaktadır. Boşalan kadeh ve kol tekrar önceki yerini almaktadır. Cezeri, kefelerle birlikte, önceki robotta kullandığı kadeh boşaltma mekanizmasını bu araçta her iki robot için de kullanmaktadır

23 SOHBET MECLİSLERİNDE EĞLENCE ROBOTLARI Kapalı Dolaptan Çıkarak Dolu Kadehi Sunan Cariye (2-10) Cezeri nin eğlence amaçlı son robotu, kapalı bir dolap içinde bulunan cariye şeklindedir. Dolabın kapıları 7,5 dakikada bir açılmakta ve dışarı doğru çıkan bir cariye sağ elindeki dolu bir kadehi efendisine ve misafirlere sunmakta, efendi veya misafirlerden biri onu içtikten sonra cariyenin diğer elindeki mendille dudaklarını silerek boş kadehi ve mendili cariyenin ellerine koymakta, tekrar dolaba itmekte ve kapıları kapatmaktadır. Bu işlem 7,5 dakikada bir tekrarlanmaktadır. Robotun işleyişine gelince: Dolabın üstündeki gösterişli kubbe içecekle doldurulmaktadır. Hemen altındaki bir kefe 7,5 dakikada dolduktan sonra içeceği cariyenin kadehine boşaltmaktadır. Ani olarak ağırlaşan kadehin kolu, cariyenin arkasında dolaptaki bir halkaya takılı bir mandala kumanda ederek robotun tekerlekli bir araba üzerinde öne doğru kaymasını ve dolabın kapılarını iterek açmasını sağlamaktadır. Cezeri burada yine bir kefe kullanmakla birlikte bir mandal mekanizması ve bir eğik düzlem de kullanmaktadır

24 AKILLI İBRİKLER Aynı Lüleden Sıcak, Soğuk veya Ilık Su Akıtan İbrik (3-1) Akıllı ibriklerden birincisi, kapağındaki bir delikten soğuk ve sıcak sular peş peşe doldurulduktan sonra isteğe göre soğuk, sıcak veya ılık su akıtabilmekte, istendiğinde de insanları şaşırtmak için hiç akıtmamaktadır. Sıcak ve soğuk suların ibriğe aynı delikten dolduruldukları halde içeride karışmamaları ve isteğe göre karıştırılarak akıtılmaları ilgi çekmektedir. Sıcak ve soğuk suların ibriğin içinde ayrı ayrı iki bölmeye doluşmaları, ibriğin boyun kısmında bulunan gizli bir mekanizma sayesinde sağlanmaktadır. Sıcak sudan soğuk suya ısı geçişini önleyerek sıcak suyun soğumasını engellemek için hava boşluğu kullanılmaktadır. Bu durum bugün çift camlı pencerelerde kullandığımız hava boşluğuyla ısı izolasyonu sağlamanın ilk örneğidir. Suların ibriğin lülesinden istendiğinde ayrı ayrı, istendiğinde karıştırılarak akması veya hiç akmaması, kulbundaki gizli deliklerin, parmak hareketleri ile kapalı veya açık tutulmasıyla sağlanmaktadır

25 AKILLI İBRİKLER Hükümdarın Abdest Alması İçin Kendiliğinden Su Akıtan İbrik (3-2) Akıllı ibriklerden ikincisi ise, lülesi ördek, tavus kuşu veya yılan başı görünümünde olan bir abdest alma veya el yüz yıkama ibriğidir. Bu ibriğin ilgi çekici özelliği şudur: İbrik, kullanılmak için efendisinin önüne getirildiğinde suyu lülesinden, bir süre bekledikten sonra hiçbir müdahale olmadan otomatik olarak akıtmaktadır. Bu sırada da efendi abdest hazırlığı yapmaktadır. Bu özellik insanları şaşırtmaktadır. Bu özellik şöyle sağlanmaktadır: Hizmetçi, ibriği doldurarak salona getirdiğinde, orada bulunanlara belli etmeden kapağını az bir miktar çevirerek yerine bırakmaktadır. Bundan sonra ibriğin baş kısmının içindeki mekanizma çalışmaya başlamaktadır. Burada hizmetçinin ayrıca ibriğin tepesindeki küçük hazneye, kapağındaki küçük delikten önceden doldurduğu yarım bardak su büyük iş görmektedir. Bu su, ibriğin kapağının az bir miktar çevrilmesiyle açılıp kapanabilen bir musluktan, alttaki küçük bir kefeye azar azar akmakta ve kefe birkaç defa dolup boşalmaktadır. Sonuncu boşalmasında ise aynı zamanda ibriğin ana sifonu olan lülesinden suyun akmaya başlamasını ve efendinin abdest almasını sağlamaktadır. Cezeri, Artuklu Sultanı Salih in, cariyelerin ellerine su dökmesinden hoşlanmadığı için, kendisinden böyle bir aracı yapmasını istediğini belirtiyor

26 EL YÜZ YIKAMAK VE ABDEST ALMAK İÇİN OTOMATİK ARAÇLAR İbrikten Kendiliğinden Su Döken, Havlu, Tarak ve Ayna Uzatan Çocuk Robotu (3-3) Cezeri, yine abdest almak için kullanılan, çocuk şeklinde eğlenceli bir robot yapmıştır. Taşınabilen bu robot salona getirildikten sonra elindeki ibriğin tepesindeki kuş bir süre ötmekte, kuşun ötüşü bittikten sonra otomatik olarak ibrikten su akmaya başlamaktadır. Bu bekleme süresi, yine abdest alacak kişinin hazırlık yapması içindir. Abdest bittikten sonra, akan su tamamen kesilmek üzereyken robot diğer elindeki havlu, tarak ve aynayı efendiye uzatmaktadır. Efendi bunları kullandıktan sonra yerlerine koymakta ve robot salondan kaldırılmaktadır. Sistemin çalışması için bu robotta da hizmetçinin arka odada robotun şapkasının altındaki delikten gövdesindeki depoya doldurduğu su kullanılmaktadır. Hizmetli yine robotu salona getirdiğinde robotun ensesindeki küçük bir tokmağı, etrafa belli etmeden çok az bir miktarda çevirmektedir. Bundan sonra robotun içindeki su azar azar ibriğe dolmakta, ibrikte sıkışan hava da kuş sesi veren bir düdüğü çalıştırmaktadır. Bir süre sonra ibrik dolunca da, aynı zamanda bir sifon olan lülesinden su akmaya başlamaktadır. Depodaki ve ibrikteki su tamamen boşalınca da robot diğer eliyle havlu, tarak ve aynayı uzatmaktadır. Bu hareket de, deponun içindeki bir şamandıranın çalıştırdığı bir mekanizmayla sağlanmaktadır

27 EL YÜZ YIKAMAK VE ABDEST ALMAK İÇİN OTOMATİK ARAÇLAR Gagasından Kendiliğinden Su Akıtan Tavus Kuşu (3-4) Cezeri, yine abdest almak veya el yıkamak için tavus kuşu şeklinde bir otomatik lavabo yapmıştır. Tavus kuşu çok süslü, mağrur görünümlü, çok sevilen ve uçamayan bir kuş türüdür. Bu araç şöyle kullanılmaktadır: Tavus kuşunun gövdesinin ve kuyruğunun içi boştur. Hizmetli, arka odada bu boşlukları suyla doldurduktan sonra kuşu efendinin abdest alacağı salona getirerek bir sehpanın üzerine yerleştirmekte, gagasının altına da bir leğen koymaktadır. Bu sırada etrafa fark ettirmeden, kuyruğunun ucunda hilal şeklinde, tüylere benzeyen bir tutamağı az bir miktarda çevirmektedir. Tavus kuşu bir süre sonra gagasından su akıtmaya başlamaktadır. Yine bu bekleme zamanı ilgi çekmekte, efendi de bu esnada abdest hazırlığı yapmaktadır. Abdestten sonra tavus kuşu salondan çıkarılmaktadır. Cezeri bu araçta, musluk görevi yapan bir valf ile suyun gagadan otomatik olarak boşalmasını sağlayan bir sifon kullanmaktadır. Aracın hem dolu hem de boşken öne veya arkaya devrilmemesi için gerekli denge şartları sağlanmaktadır

28 EL YÜZ YIKAMAK VE ABDEST ALMAK İÇİN OTOMATİK ARAÇLAR Tavus Kuşlu, Sabun ve Havlu Uzatan Robotlu Lavabo (3-9) Cezeri; el yüz yıkamak veya abdest almak için yaptığı tavus kuşunu bu otomatik lavaboda da kullanmaktadır. Hizmetli tavus kuşunu aracın en üstüne koyarken kuyruğunun üzerindeki tutamağı etrafa belli etmeden biraz çevirmektedir. Bir süre sonra kendiliğinden tavus kuşunun gagasından su akmaya başlayacaktır. Bu arada efendi de abdest hazırlığı yaparken bu gecikme diğerlerinde olduğu gibi ilgi çekmektedir. Efendi ellerini kısa bir süre yıkarken, Cezeri nin köşk adını verdiği kapalı bölmenin iki kapısından biri açılmakta ve içinden bir çocuk çıkarak elindeki sabun kabını uzatmaktadır. Efendi sabunu da kullanarak abdest almaya devam etmekte, sonuna yakın tavus kuşunun gagasından akan su tükenmek üzereyken köşkün ikinci kapısı açılmakta ve içinden başka bir çocuk çıkarak efendiye havlu uzatmaktadır. Efendi kurulandıktan sonra araç salondan çıkarılmaktadır. Aracın işleyişine gelince: Tavus kuşunun çalışmasını 3. Türün 4. Şeklinden biliyoruz. Çocukların hareketi ise leğenden alt kısma dolan kullanılmış suyun iki ayrı şamandırayı peş peşe yükseltmesiyle sağlanmaktadır. Sonunda kullanılmış su alt kısımdaki bir musluktan boşaltılmaktadır

29 EL YÜZ YIKAMAK VE ABDEST ALMAK İÇİN OTOMATİK ARAÇLAR İbrikten Kendiliğinden Su Döken ve Havlu Uzatan Robotlu, Atıksuyu Kendiliğinden Boşaltan Lavabo (3-10) Cezeri; el yüz yıkamak veya abdest almak için çok ilgi çekici bir başka otomatik araç daha geliştirmiştir. Burada yerden 25 cm yükseklikte bir kürsü, onun köşelerinde her biri 50 cm yükseklikte 4 sütun, onların tepelerinde her tarafı kapalı bir depo, deponun üstünde kubbe şeklinde bir kapak ve onun da üstünde bir kuş vardır. Kürsünün üstünde, sütunların arasında, yarı diz çökmüş konumda bir çocuk hizmetli bulunmaktadır. Sağ elinde ibrik, sol elinde ise havlu ve tarak vardır. Kürsünün önüne bitişik, kullanılmış suyun akacağı bir yarım leğen ve onun içinde bir ördek vardır. İşleyişine gelince: Üstteki deponun üstündeki bir halka, diğer birçok araçta olduğu gibi çok az bir miktar çevrilmektedir. Bundan sonra depodan ibriğe, dışarıdan görünmeyen bir yoldan su akmaktadır. İbrik suyla dolarken içinde sıkışan hava görünmeyen bir düdüğü öttürmekte ve bu ses tepedeki kuşun sesi sanılmaktadır. İbrik dolduktan sonra düdük sesi kesilmekte, ancak bundan sonra ibrikten su akmaya başlamaktadır. Burada da yine abdest hazırlığı yapabilmek için ilgi çeken bir bekleme süresi vardır. Abdest alınırken kullanılan su öndeki leğene dolmaktadır. Abdest sona ererken leğendeki su, içindeki ördeğin boynunun kıvrımına kadar yükselince ördek tarafından içilmektedir. Bundan hemen sonra hizmetli çocuk sol elindeki havlu ve tarağı öne uzatmaktadır. Abdest alan efendi kurulandıktan ve tarandıktan sonra onları yerlerine koymakta, araç salondan çıkarılmaktadır. Burada Cezeri, yine musluk görevi yapan bir valf, içinde hava sıkıştırılabilen bir ibrik, bu basınçlı havayla çalışan bir düdük, ördeğin içinde, ağzından kuyruğuna kadar uzanan bir sifon ve havlu ile tarağı taşıyan kolun hareket mekanizmasını çalıştıran bir şamandıra kullanmaktadır. Kürsünün içine dolan kullanılmış su, abdestin sonunda kürsünün arkasındaki bir musluktan boşaltılmaktadır

30 HASTALARDAN ALINAN KAN MİKTARINI ÖLÇEN ARAÇLAR Hastalardan kan almak suretiyle tedavi şekli, çok eski çağlardan beri yapılmaktadır. Bizim kültürümüzde de hacamat olarak bilinmektedir. Modern tıpta yaş kupa terapisi olarak adlandırılan bu işlem birçok hastalık için faydalı görülmektedir. Ancak alınması gereken kan miktarı kişiye ve kan alınan bölgeye göre değiştiğinden kanın ölçülmesi gerekmektedir. Cezeri bu iş için 4 ayrı cihaz yapmıştır. Bu tür cihazlar Cezeri den önce görülmemektedir. Alınan Kan Miktarının Ölçüldüğü Keşiş Teknesi (3-5) Bunlardan biri keşişli kan ölçme cihazı dır. Bu aracın toplam yüksekliği 75 cm dir. Doğu Anadolu da ve Mezopotamya da rahip kelimesinin karşılığı olarak daha çok keşiş kelimesi kullanılmaktadır. Keşişler, Hristiyanlıkta hiç evlenmeden kendisini dine adayan kişilerdir. Cezeri nin bu cihazda keşiş figürünü kullanması, o dönemde hastalardan kan alma işlemini daha çok keşişlerin yaptığını gösteriyor. Bir Doğu destanı olan Kerem ile Aslı da, Aslı nın keşiş olan babasının aynı zamanda diş çekmesi de o dönemde ve o yörede insanların sağlık sorunlarıyla daha çok keşişlerin ilgilendiklerini göstermektedir. Araç şöyle işlemektedir: Hastadan alınan kan tekne şeklindeki bir kaba akıtılmaktadır. Teknenin içinde, tam ortasında kapalı bir bölme vardır. Bu bölmenin ve alt kısmının içinde, dışarıdan göremediğimiz bazı düzenekler vardır. Tekneye dökülen kan, göremediğimiz bir delikten altlığın içine akmaktadır. Bu sırada teknenin ortasındaki kapalı bölmenin üstünde ayakta duran bir keşiş, yavaşça dönerek, elindeki asayla teknenin kenarlarındaki bölümlenmiş çizgiler üzerinde alınan kan miktarını göstermektedir. Bu miktar en çok 120 dirhem (yaklaşık 380 cm³) olmakta ve bu miktar tamamlanana kadar da keşiş kendi etrafında 360 dönmektedir. Cezeri araçlarını hem estetik yöntemlerle hem de insanların ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde yapmaktadır. Kanı alınan hasta, keşişin dönüşünü seyrederken acısını unutmakta, ayrıca olması gerekenden fazla kan alınmadığını görerek güven duymaktadır. Cezeri bu araçta bir şamandıra, ona bağlı makara tertibatı ve bir karşı ağırlık kullanmaktadır

31 HASTALARDAN ALINAN KAN MİKTARINI ÖLÇEN ARAÇLAR İki Katipli Kan Ölçme Teknesi (3-6) Cezeri, yaptığı ikinci kan ölçme cihazına iki katipli kan ölçme teknesi adını vermektedir. Burada ise teknenin ortasından yükselen dört sütunun tepesinde, üzerinde iki katibin oturduğu bir platform bulunmaktadır. Katiplerden biri, oturduğu yerde 360 derece dönerek elinde bulunan çubuk şeklindeki kalemle, etrafındaki gösterge üzerinde alınan kanın miktarını göstermektedir. Diğeri ise aynı görevi, ellerinin arasından yükselen dar ve uzun bir levha üzerindeki işaretlerle yapmaktadır. Bu araç da hastalar için seyretmeye değer bir güzelliktedir. Teknenin içinin ortasında, çok delikli güzel bir kubbe, kanın, altlığın içine akışını gizlemektedir. Cezeri bu cihazda da 3. türün 5. Şeklindeki mekanizmaları kullanmıştır

32 HASTALARDAN ALINAN KAN MİKTARINI ÖLÇEN ARAÇLAR Muhasipli Kan Ölçme Teknesi (3-7) Cezeri; iki katipli tekne sine bazı yenilikler ekleyerek iki ayrı kan ölçme cihazı daha yapmıştır. Bunlardan birine muhasipli kan ölçme teknesi demektedir. Burada, iki katipli teknede bulunan bütün özelliklerle birlikte, iki katibin arasında ve daha arka planda, Cezeri nin burç adını verdiği bir bölmede, muhasip, yani hesap yapan bir kişi de vardır. Bu kişi her 10 dirhem (yaklaşık 32 cm³) kan alındığında sağ el parmaklarıyla 10 ve 10 un katlarını ifade eden işaretler yapmaktadır. Böylece aracın bütününde bir görsel şölen oluşmaktadır. Bunun için yapılan ek düzenek de aynı mekanizmadan hareket almaktadır

33 HASTALARDAN ALINAN KAN MİKTARINI ÖLÇEN ARAÇLAR Köşklü Kan Ölçme Teknesi (3-8) Cezeri nin son yaptığı kan ölçme cihazı da, yine iki katipli cihazın, platform yerine kendisinin köşk adını verdiği 12 kapılı ve 12 köşeli bir prizma şeklinde kapalı bir bölme kullanılmış halidir. Sütunların ağır bir kütleyi taşıyor görünmeleri gerektiğinden sayıları çoğaltılıyor. İşleyişine gelince: Tekneye kan döküldükçe yine altlığına akmaktadır. Kan aktıkça da kalemli katip dönerek oturduğu yerdeki gösterge üzerinde, diğer katip ise ellerinin arasında yükselen dar tabela üzerinde akan kanın miktarını göstermektedir. Bu arada her 10 dirhem (yaklaşık 32 g) kan alındıkça kapılar sırayla açılmakta ve bir çocuk figürü görünmektedir. Birinci kapıdan görünen çocuk eliyle 10 sayısını göstermektedir. Diğer kapılar açıldıkça da 20, 30 ve 10 un katları şeklinde devam eden sayıları göstermekteler. Burada parmak pozisyonlarıyla özel işaretler kullanılmaktadır. Ayrıca, kan veren kişinin tam karşısındaki birinci kapının üstündeki bir pencerede, yine 10 dirhem aralıklarla bir el görünerek parmaklarıyla alınmış kan miktarını göstermektedir. Cezeri burada, kanı alınan kişinin, verdiği kanın miktarını işlemin devamı süresince görmesi gerektiğini vurguluyor. Oysa dönerek kalemle gösteren katip arka tarafa döndüğünde, kaleminin gösterdiği sayı okunamamaktadır. Bu sebeple, kan miktarını sürekli olarak dar tabelanın hastaya bakan yüzünde gösteren katip düzeneğinin gerekli olduğunu söylüyor. Ayrıca her bir kapı açıldığında orada görünen çocuk, eliyle kan miktarını gösterse de yanlarda ve arkada kalan kapılar hasta tarafından görülememektedir. Cezeri, birinci kapının üstündeki ve hastanın tam karşısındaki penceredeki el ile, alınan kan miktarının işaret edilmesini de bu amaçla yaptığını söylüyor. Buradan anlaşılıyor ki, o dönemde hasta haklarının ve psikolojisinin gözetilmesi küçümsenmeyecek bir düzeydedir. Cezeri, bu araçta, kapılar için kullandığı mekanizmanın benzerini daha önce 1. Türün 1. Şeklinde doğrusal olarak, 1. Türün 10. Şeklinde ise buradaki gibi dairesel olarak kullanmıştır

34 FISKİYELER Cezeri, Benu Musa Kardeşlerin (9. yy.) çizdiği, bizce de uygulamada sonuç vermeyecek olan fıskiyelerin hatalarını gördükten sonra çok farklı sistemlerde, çok daha üstün 6 çeşit fıskiye geliştirmiştir. Bunların hepsinde fışkırtma için gerekli basıncı, suyun yüksekten kontrollü bir şekilde akıtılmasıyla sağlıyor. Hepsi için de, suyun belirli zaman aralıklarında farklı şekillerde fışkırmasını sağlayan, yine düşürülen suyla çalışan otomatik mekanizmalar yapıyor. Bu fıskiyeler önceki dönemlerin hiçbirinde görülmemektedir. Bütün mekanizmaları Cezeri nin tamamen kendi geliştirdiği sistemlerdir. Daha sonralarda ünlü gezgin İbni Batuta, Şam da Emevi Camisi nin avlusunda ve İstanbul da Bizans sarayında bu fıskiyelerden gördüğünü söylüyor. İspanya da Elhamra Sarayında, Cezeri nin yaptıkları gibi dönüşümlü olarak su fışkırtan Arslanlı Fıskiye halen bulunmaktadır. Ayrıca, Takiyüddin in kitabında da Cezeri den esinlenilmiş fıskiyelerin bulunduğu bilinmektedir. İki Kefeli, Bir Fışkırtma Başlıklı Fıskiye (4-1) Cezeri nin fıskiyelerinden birincisinde kullandığı mekanizma, suyu, birer saat süreyle alt tarafından fışkırtma başlığına inen iki ayrı boru hattına yönlendirmektedir. Su bunlardan birinden akıtıldığında fıskiyenin başlığındaki tek delikten dikey olarak fışkırmakta, diğerinden akıtıldığında ise başlıktaki 6 delikten yay şeklinde fışkırmaktadır. Mekanizmada özel şekilli bir terazili yönlendirme borusu ile borudan 1 saat boyunca akan suyla dolduktan sonra devrilen iki ayrı kefe kullanılmaktadır. Kefe, Cezeri nin tamamen kendisine ait bir buluştur. Burada kefelerin suyla dolması, yönlendirme borusundan akan ve fıskiyeden fışkıran su debileri arasında çok hassas bir denge bulunmaktadır

35 FISKİYELER İki Kefeli, İki Fışkırtma Başlıklı Fıskiye (4-2) İkinci fıskiye, birincinin geliştirilmiş halidir. Burada da birinciyle aynı mekanizma kullanılmaktadır. Yalnız burada birincide kullanılan fışkırtma başlığından yan yana iki tane kullanılmaktadır. Birinci saatte, başlıklardan birincisinde dikey fışkırma, diğerinde yay şeklinde fışkırma görülmektedir. İkinci saatte ise birinci başlıktan yay şeklinde, ikinci başlıktan ise dikey fışkırma görülmektedir. Cezeri bu farklılığı boru hatlarındaki düzenlemelerle gerçekleştirmektedir