Ýsmet UYSAL Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü, ÇANAKKALE,

Transkript

1 ARAÞTIRMA MAKALESÝ Çanakkale'de Yýllarý Arasýnda Hava Kirliliði Sorunu Ýsmet UYSAL Çanakkale Onsekiz Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü, ÇANAKKALE, Cilt:11 Sayý:45 (22), ÖZET Çanakkale il merkezinde yýllarý kýþ dönemlerinde SO 2 ve PM parametreleri bakýmýndan hava kirliliði seviyeleri araþtýrýlmýþ ve sonuçlar deðerlendirilmiþtir kýþ dönemlerinde, SO 2 ve PM ölçüm sonuçlarý itibariyle hem aylýk maksimum deðerler, hem de kýþ dönemi ortalamasý bakýmýndan kirlilik oraný yüksek olmuþ, daha sonraki yýllarda azalmaya baþlamýþ, kýþ döneminde PM ölçüm sonuçlarýnda artma görülmüþ, kýþ döneminde ise SO 2 ölçüm sonuçlarý itibariyle kirlilik yine artmýþ ve on yýlýn en yüksek kýþ ortalamasý deðeri görülmüþtür. Anahtar Kelimeler : Çanakkale'de hava kirliliði, kentsel hava kalitesi, kent havasýnda SO 2 seviyesi. Air Pollution Problem in Çanakkale During ABSTRACT Air pollution levels in terms of SO 2 and particle material parameters were studied in Çanakkale town centre and the results were evaluted. During winter-period SO 2 and PM measurements, as monthly maxima and winter-period mean values, were the highest. The levels declined in the following period until winter-period when PM level increased again. During winter-period SO 2 levels have increased and reached the highest levels measured during the ten years period. Keywords : Air pollution at Çanakkale, urban air quality, SO 2 levels in urban air. GÝRÝÞ Günümüzde endüstrileþmenin hýzla artmasý, hýzlý kentleþme, motorlu taþýtlarýn artmasý ve emisyon kontrolü yapýlmamasý, hýzlý nüfus artýþý, düþük kaliteli ve bilinçsiz yakýt kullanýmý sonucu hava kirliliði meydana gelmektedir. Hava kirliliðinde öncelikli parametreler SO 2 (kükürt dioksit) ve PM (partikül madde) ise de CO X, HC (yanmamýþ hidrokarbonlar), NOX ve aðýr metallerde önemli parametrelerdir. Yaðmur ve kar yaðýþý ile birlikte rüzgarda havanýn kirleticilerden temizlenmesini ve uzak mesafelere taþýnmasýný saðlamaktadýr. Ancak þehirlerdeki yüksek binalar rüzgarýn etkisini azaltmakta ve kirleticilerin uzaklaþmasýný yavaþlatmaktadýr. Hava kirliliði, saðlýk için giderek artan bir tehlike oluþturmakta, saðlýk problemlerine yol açmakta ya da artýrmaktadýr (Müezzinoðlu, 1987). Kirlilikten en fazla etkilenen sistemlerden birisi solunum sistemi olup kirliliðe baðlý olarak solunum fonksiyonlarýnda bozulmalar meydana gelmektedir. Kirli hava eriþkinlerde özellikle 55 yaþýn üzerindeki insanlarda hipertansiyon, bronþit ve astýma sebep olmakta, kalp hastalarýnda da ölümlere yol açmaktadýr (Gökbel ve ark., 1995). Hava kirliliðinden en fazla etkilenen çocuklardýr. Çin'de yapýlan bir araþtýrmada, hava kirliliðinin çocuklarda solunum fonksiyonlarýnýn geliþiminin gerilemesine yol açtýðý gösterilmiþtir (He ve ark., 1993). Kent havasýndaki SO 2 ve PM seviyesinin 5 µg/m 3 ün üzerine çýktýðý günlerde kalp-akciðer hastasý yaþlýlar ve zatürreli çocuklarýn ölümünde artýþ gözlenmiþtir. Ayrýca kirlilik boyutlarý arttýðýnda ile ani ölümler, kalp krizleri ve beyin kanamalarý da artmaktadýr (Yücel ve ark., 1995). Tablo 1 havadaki SO 2 ve PM seviyeleri ile saðlýk etkilerini iliþkilendirmektedir. Tablo 1. Hava kirlenmesi seviyelerine göre beklenen saðlýk etkileri (Yücel ve ark.,1995). Kirletici Aþýrý ölüm hýzý Göðüs hastalýklý Göðüs semptomlarý ve fazla hasta yatýþý hastalarda fenalaþmalar Günlük ortalama Kýþ dönemi ortalamasý SO 2 5 µg/m µg/m 3 1 µg/m 3 PM 5 µg/m 3 25 µg/m 3 1 µg/m 3 Çanakkale il inde ilk olarak hava kirliliði sorunu 1995 yýlýnda irdelenmiþtir (Uysal, 1997). Bu çalýþmada ise ilk ölçümlerin baþladýðý 1991 yýlýndan itibaren 1 yýl boyunca hava kirliliðinin irdelemesi yapýlmaktadýr. Böylece Çanakkale'nin temiz bir havaya sahip olmasýnda yasal ve toplumsal önlemlerin alýnmasý için yol gösterebilmek ve katkýda bulunmak amaçlanmaktadýr. MATERYAL VE METOD Çanakkale ilinde 1991 yýlýndan itibaren hava kirliliði parametreleri olarak SO 2 ve PM deðerleri ölçümleri, kent merkezinde bulunan Ýl Saðlýk Müdürlüðü Halk Saðlýðý Laboratuvarýnda volumetrik metotla yapýlmaktadýr (Rao ve ark., 1999). Bu amaçla birer günlük kesikli çalýþan bir adet Ýngiliz volumetrik yarý otomatik SO 2 ve PM ölçüm cihazý , Sayý: 45 18

2 Ekoloji kullanýlmaktadýr. SO 2 cihazý her gün biri kullanýlan 8 adet yýkama þiþesi ve 8 filtre kartuþu, kýskaç, hava emme pompasý, hava sayacý ve hava emme hunisinden oluþmaktadýr. Yerden 3 metre yükseklikteki ve binadan 2 metre uzaktaki bir huni vasýtasýyla emilen havadaki SO 2, Drechsel yýkama þiþelerindeki %1'lik H 2 O 2 ile H 2 SO 4 'e yükseltgenmekte ve bunun miktarý Na 2 CO 3 ile titre edilerek belirlendikten sonra, hesapla günlük SO 2 'in konsantrasyonu (µg/m 3 ) elde edilmektedir. PM ölçümünde ise, emilen hava 5,5 cm çapýndaki filtre kaðýdýndan geçmekte ve gün sonunda bu filtre kaðýdýnda toz atýklar birikmektedir. Daha sonra filtre kaðýdý bir refraktometreye yerleþtirilerek elde edilen ýþýk kýrýlmasý ölçüm deðeri belirlenmektedir. Bu ölçümün (µg/cm 2 ) karþýlýklarý bulunmakta ve ayrýntýsý (Rao ve ark., 1999)'de verilen bir formülle hacim konsantrasyonu (µg/m 3 ) deðerlerine ulaþýlmaktadýr. Bu çalýþmada Çanakkale Valiliði Ýl Çevre Kurulu'nun tarihli toz kömürü kullanýmýný yasaklama kararý (Çevre Ýl Müdürlüðü) öncesi ve sonrasýna ait ölçümler deðerlendirilmektedir. Hava kirliliði inceleme parametreleri olarak, Dünya Saðlýk Örgütü SO 2 ve PM deðerleri ile tarih ve sayýlý Resmi Gazetede yayýnlanan "Hava kalitesinin korunmasý yönetmeliði" çerçevesinde hava kalitesi sýnýr deðerleri (UVS, KVS) ölçüt alýnmýþtýr (Tablo 2, 3) (Anonim, 1986). Ayrýca yýllarý kirlilik ölçümleri aylýk ve kýþ dönemleri itibariyle istatistik olarak incelenmiþ, Tablo 2. Hava kalitesi sýnýr deðerleri (* deðerleri aþýlýrsa uyarý kademelerine geçilir). Süresi Kirletici SO 2 PM Kýþ dönemi ortalamasý hedef sýnýr deðerleri- 12 µg/m 3 12 µg/m 3 Kýþ dönemi ortalamasý sýnýr deðerleri (UVS)- 25 µg/m 3 2 µg/m 3 Günlük maksimum hedef sýnýr deðerleri 15 µg/m 3 15 µg/m 3 Günlük maksimum sýnýr deðerleri (KVS)* 4 µg/m 3 3 µg/m 3 Tablo 3. Günlük ortalamalara göre uyarý kademeleri. Uyarý Kademesi SO 2 PM 1. UK 7 µg/m 3 4 µg/m 3 2. UK 1 µg/m 3 6 µg/m 3 3. UK 15 µg/m 3 8 µg/m 3 4. UK 2 µg/m 3 1 µg/m 3 varyasyon ve regresyon analizleri yapýlmýþtýr (Kesici ve ark., 1998). BULGULAR Çanakkale'nin yýllarý kýþ dönemlerinde (-) günlük SO 2 ve PM ölçümleri o ay rastlanan minimum, ortalama ve maksimum deðerler olarak Tablo 4'te verilmiþtir. Tablo 4'teki verilerin deðerlendirilmesinde kýþ dönemlerinde herbir ayýn minimum SO 2 ölçümleri sonucuna göre kýþ dönemi, ve aylarýnda günlük maksimum hedef sýnýr deðerlerinin aþýldýðý görülmüþtür (Þekil 1) yýllarý kýþ dönemlerinde herbir ay rastlanan ortalama SO 2 ölçümleri itibariyle, ,,, ve aylarý, ,, ve aylarý, ,, ve aylarý, ayý, 1996, ve aylarý, ,,, ve aylarý, ,,, ve aylarýnda günlük maksimum hedef sýnýr deðerleri aþýlmýþtýr (Þekil 2) yýllarý kýþ dönemlerinin herbir ayýn günlük maksimum SO 2 ölçüm sonuçlarý bakýmýndan yýllarý kýþ dönemleri,,, ve aylarý ile 1996 ayýnda günlük maksimum hedef sýnýr deðerleri aþýlýrken, ,, ve aylarý, 1993 ve Þekil 1. Çanakkale'de yýllarýnda ay boyunca rastlanan minimum SO 2 deðerleri (µg/m 3 ) Ý. UYSAL Þekil 2. Çanakkale'de yýllarýnda ay boyunca rastlanan ortalama SO 2 deðerleri (µg/m 3 ) , Sayý: 45

3 Çanakkale'de Yýllarý Arasýnda Hava Kirliliði Sorunu Tablo 4. Çanakkale'de kýþ dönemlerinde hava kirliliðine ait minimum, maksimum ve ortalama günlük SO 2 ve PM deðerleri (- ölçüm yapýlmamýþtýr) Ekoloji Þekil 3. Çanakkale'de yýllarýnda ay boyunca rastlanan maksimum SO 2 deðerleri (µg/m 3 ). Tablo yýllarýnda ay boyunca rastlanan maksimum SO 2 ölçüm sonuçlarý itibariyle KVS* ve 1.UK** deðerlerinin aþýldýðý aylar. Yýllar Aylar **, *, *, * *, * *, *, **, * * aylarý, ,, ve aylarý,1998 ayý ve 1999 ayýnda günlük maksimum sýnýr deðerleri de (KVS) aþýlmýþtýr (Þekil 3) yýllarý ay boyunca rastlanan maksimum SO 2 ölçüm sonuçlarýna göre KVS ve 1.UK deðerlerinin aþýldýðý aylar Tablo 5'te verilmiþtir yýllarý kýþ dönemlerinde herbir ayýn maksimum PM ölçüm sonuçlarýnda yýlý, aylarýnda günlük maksimum hedef sýnýr deðerleri aþýlmýþtýr (Tablo 2, Þekil 4) yýllarý SO 2 ve PM kýþ dönemi ortalamasý deðerleri Þekil 5'te grafik olarak gösterilmiþtir. Þekil 5'teki grafiðin incelenmesinde yýllarý kýþ dönemlerinin hiç birinde PM kýþ dönemi ortalamalarý itibariyle hedef sýnýr deðerler aþýlmazken, SO 2 kýþ dönemi ortalamalarý itibariyle ve 2-21 yýllarý dýþýndaki diðer yýllarda kýþ dönemi ortalamasý hedef sýnýr deðerleri aþýlýrken, sadece kýþ döneminde UVS deðerlerinin aþýldýðý görülmektedir (Þekil 5, Tablo 2). Kýþ dönemi SO 2 ortalamalarý itibariyle en kirli kýþ dönemi ve yýllarý kýþ dönemleri iken, en az kirli dönemde 2-21 yýlýdýr yýllarý kýþ dönemlerinde on yýlýn her bir Þekil 4. Çanakkale'de yýllarýnda ay boyunca Þekil 5. Çanakkale'de yýllarý SO 2 ve PM kýþ dönemleri ortalamalarý (µg/m 3 ). ayýnýn günlük SO 2 deðeri ortalama verileri ile diðer aylarýn SO 2 ortalama deðerleri arasýnda varyans analizi yapýlmýþ ve %95 seviyesinde anlamlý olan sonuçlar Tablo 6'da gösterilmiþ olup, tablodan ayýndan itibaren kirliliðin arttýðý ve ayýnda azalmaya baþladýðý görülmektedir yýllarý kýþ dönemlerinde on yýlýn her bir ayýnýn günlük PM deðeri ortalama verileri ile diðer SO2 PM , Sayý:45 2

4 Ekoloji Tablo yýllarý kýþ dönemleri aylar SO 2 ortalamalarý farký ( *p,5 ). Ay Aylar Ortalamalar farký * - 99,37-163,57-191,7-124,87-64,2-91,7-82,8 66,2 Tablo yýllarý kýþ dönemleri aylar PM ortalamalarý farký ( *p?,5 ). Ay Aylar Ortalamalar farký * - 17,91-24,81-29,81-27,51-17,61 Tablo yýllarý kýþ dönemleri SO 2 ortalamalarý farký ( *p?,5 ). Kýþ dönemi Kýþ dönemleri Ortalamalar farký * , , , , , , , , , , , , ,83 Tablo yýllarý kýþ dönemleri PM ortalamalarý farký ( *p,5 ). Kýþ dönemi Kýþ dönemleri Ortalamalar farký * , , , , , , , , , , , , , , , , y = -2,571x ,6 R 2 =, y = -24,1x R 2 =, Ý. UYSAL Þekil yýllarý SO 2 'in kýþ dönemi ortalamalarý Þekil yýllarý SO 2 'in kýþ dönemi ortalamalarý y = -3,2x ,1 R 2 =, Þekil yýllarý PM'nin kýþ dönemi ortalamalarý y =,2x - 376,4 R 2 =, , , ,5 2 2, ,5 Þekil yýllarý PM'nin kýþ dönemi ortalamalarý aylarýn PM ortalama deðerleri arasýnda varyans analizi yapýlmýþ ve %95 seviyesinde anlamlý olan sonuçlar Tablo 7'de gösterilmiþ olup, tablodan , Sayý:45

5 Çanakkale'de Yýllarý Arasýnda Hava Kirliliði Sorunu Ekoloji kirliliðin ayýndan itibaren arttýðý, en fazla artýþýn ayýnda olduðu ve ayýndan itibaren azalmaya baþladýðý görülmektedir yýllarý kýþ dönemleri SO 2 ortalama deðerleri arasýnda varyans analizi yapýlmýþ ve %95 seviyesinde anlamlý olan sonuçlar Tablo 8'de gösterilmiþ olup, tablodan ve kýþ dönemlerinde kirliliðin yüksek olduðu görülmektedir yýllarý kýþ dönemleri PM ortalama deðerleri arasýnda varyans analizi yapýlmýþ ve %95 seviyesinde anlamlý olan sonuçlar Tablo 9'da gösterilmiþ olup, tablodan ve kýþ dönemlerinde kirliliðin yüksek olduðu görülmektedir tarihli toz kömürü kullanýmýný yasaklama kararý öncesi kýþ dönemi SO 2 ortalamalarý arasýnda ve PM ortalamalarý arasýnda regresyon analizi yapýlmýþ olup (Tablo 1,12), regresyon grafikleri incelendiðinde (Þekil 6,8) SO 2 için, yýllar arasýnda varyasyon önemsiz iken, PM için ise yýllar arasýnda varyasyon önemsiz olmakla birlikte düþüþ gözlenmektedir. Toz kömürü kullanýmýný yasaklama kararý sonrasý da kýþ dönemi SO 2 ortalamalarý arasýnda Tablo yýllarý SO 2 'in kýþ dönemi ortalamalarý Regresyon 1 74,578 74,571,165,937 Fark , ,819 Toplam ,3333 Tablo yýllarý SO 2 'in kýþ dönemi ortalamalarý Regresyon 1 294,5 294,5 49,7695,195 Fark 2 116,7 58,35 Toplam 3 32,75 Tablo yýllarý PM'nin kýþ dönemi ortalamalarý Regresyon 1 3,1698 3,1698,8847,42 Fark 4 14,332 3,5825 Toplam 5 17,5 Tablo yýllarý PM'nin kýþ dönemi ortalamalarý Regresyon 1,99,99,37,8652 Fark 2 4,99 2,4545 Toplam 3 5 ve PM ortalamalarý arasýnda regresyon analizi yapýlmýþ olup (Tablo 11, 13) regresyon grafikleri incelendiðinde (Þekil 7, 9) SO 2 için, varyasyon istatiksel olarak önemli olup, yýllara baðlý olarak kirlilikte bir düþüþ görülürken; PM için ise, varyasyon önemsiz olup, PM yönüyle kirlilikte yýllara baðlý olarak bir azalma görülmemektedir. TARTIÞMA VE SONUÇ Çanakkale kent merkezi yýllarý kýþ dönemleri SO 2 ortalamalarý itibariyle Türkiye genelinde deðerlendirildiðinde, kýþ döneminde Türkiye'nin en kirli kent merkezi (382 µg/m 3 ), kýþ döneminde 9. kirli kent merkezi (228 µg/m 3 ), kýþ döneminde 8. kirli kent merkezi ve kýþ döneminde 6. kirli kent merkezi olduðu görülmüþtür (Anonim, 2) tarihli toz kömürü kullanýmýný yasaklama kararý öncesi yýllarý SO 2 ortalamalarý arasýndaki ve PM ortalamalarý arasýndaki regresyon analizi sonuçlarý (Tablo 1, 12; Þekil 6, 8), istatiksel anlamda önemsiz olmakla birlikte, deðerlere bakýldýðýnda PM için 1991'den 1997'ye doðru bir düþüþ gözlenmektedir (Þekil 8). Toz kömürü kullanýmýný yasaklama kararý sonrasý yýllarý SO 2 ortalamalarý arasýndaki ve PM ortalamalarý arasýndaki regresyon analizi sonuçlarý (Tablo 11, 13; Þekil 7, 9) SO 2 için, istatiksel olarak önemli seviyede yýllara baðlý bir düþüþ görülmekte iken; PM için, varyasyon istatistiksel açýdan önemsizdir. Dolayisiyle PM için yýllar arasýndaki varyasyonu toz kömürü kullanýmýný yasaklama kararý ile açýklamak mümkün deðildir. Sonuç olarak tarihli toz kömürü kullanýmýný yasaklama kararý, SO 2 için hemen etkisini göstermiþ ve 1998'den 21'e doðru kent havasýndaki SO 2 miktarýnda ciddi bir düþüþe neden olurken, ayný etki PM için görülmemiþtir. Bu durum ulaþýlan en önemli sonuç olmaktadýr yýllarý kýþ dönemlerinde herbir ayýn günlük SO 2 deðeri ve PM deðeri ortalama verileri ile diðer aylarýn SO 2 deðeri ve PM deðeri ortalamalarý arasýnda yapýlan varyasyon analizlerinde en fazla kirliliðin aylarýnda olduðu görülmüþtür (Tablo 6, 7) yýllarý kýþ dönemleri SO 2 ortalama deðerleri ve PM ortalama deðerleri arasýndaki varyasyon analiz sonuçlarýnda kýþ döneminde hem SO 2, hem de PM yönünden, kýþ döneminde PM yönünden, kýþ döneminde SO 2 yönünden kirliliðin yüksek olduðu görülmüþtür (Tablo 8, 9). Hava kirliliðinin yoðun olduðu kýþ döneminde halkýn düþük kalorili, kükürt oraný yüksek , Sayý: 45 22

6 Ekoloji ancak ucuz olan Trakya Bölgesinden getirilen kömürün kullanýmýnýn yaygýn olduðu, ve dönemlerinde de halkýn düþük kaliteli toz kömürüne yöneldiði ve bunun sonucu olarak kirliliðin yüksek olduðu görülmektedir. Çanakkale Valiliði Ýl Çevre Kurulu'nun tarihli toz kömürü kullanýmýný yasaklama kararý kirliliði önlemede önemli bir adým olmuþtur. Toz kömürü kullanýmýnýn yasaklanmasý daha sonraki yýllarda sorunun çözümünü kolaylaþtýrmýþtýr. Özellikle kýþ dönemlerindeki kirlilikte taþýt trafiði yoðunluðunun yarattýðý eksoz gazý emisyonlarýnýn da payý vardýr. Tablo 5'in deðerlendirilmesinde 'de 4 ay, 'te 2 ay, 'de 4 ay, 'de 1 ay ve 'da 1 ay içinde SO 2 ölçüm sonuçlarý itibariyle KVS deðerlerinin aþýldýðý günler bulunmakta olup, bu deðerler hastanelerde fazla hasta yatýþý ve aþýrý ölüm hýzýna neden olan kirlilik deðerleridir (Yücel ve ark.,1995). Özellikle 1991, 1997 aylarýnda 1. uyarý kademesinin aþýlmasý dikkat çekici olup bu durum özel önlemleri gerektirmektedir (Tablo 3,5). Ay boyunca rastlanan günlük maksimum duman ölçüm sonuçlarýna göre yýlý,,, aylarý ile , aylarý göðüs semptomlarý yönüyle riskli aylardýr (Þekil 4, Tablo 1). Ý. UYSAL Yukarýda belirtildiði gibi hava kirliliðinin insan saðlýðý özellikle yaþlýlar ve çocuklar üzerindeki etkileri dikkate alýnýrsa önlemler acil ve kaçýnýlmazdýr. Bu amaçla hava kirliliðinde önemli rolü olan SO 2 seviyesinin azaltýlabilmesi için, kullanýlan yakýt kömürünün kükürt oraný düþük olmalý, iyileþtirilmiþ ve kaliteli kömür kullanýmý yaygýnlaþtýrýlmalý, yakma eðitimi verilmeli ve denetimi sýkýlaþtýrmalý, baca kontrolleri titizlikle yapýlmalý ve trafik araçlarýnda eksoz gazý emisyon kontrolü sürekli olmalýdýr. Bunlarýn yanýnda Çanakkale'de hakim rüzgar Kuzey- Kuzeydoðu yönünde olduðu için rüzgarlarýn olumlu etkisinden yararlanmak bakýmýndan yerel yönetim olarak imar planlarýnýn yapýlmasýnda bu yönlü hava koridorlarý açýk tutulmalýdýr. Sonuç olarak insanýn eðitimi esas olduðu için yasal önlemlerin yanýnda eðitime ve insanlarýmýzý bilgilendirmeye yönelinmesi sorunlarýn çözümünü kolaylaþtýracaktýr. Temiz bir hava solumak için topyekün mücadele, iþbirliði ve kararlýlýk gereklidir. Gösterilecek duyarlýlýk bütün insanlarýn saðlýðý içindir. Teþekkür: Ýstatistik iþlemlerin yapýlmasýnda yardýmlarýný esirgemeyen Yrd. Doç. Dr. Hüsnü Baysal'a teþekkür ederim. KAYNAKLAR Anonim (1986) Hava Kalitesinin Korunmasý Yönetmeliði. Resmi Gazete, Sayý Anonim (2) Haber Bülteni. T.C. Baþbakanlýk Devlet Ýstatistik Enstitüsü Yay., Ankara. Gökbel H, Uzun K (1995) Hava Kirliliðinin Solunum Fonksiyonlarýna Etkileri. Ekoloji. 15, 4-5. He QC, Lioy PJ, Wilson WE, Chapman RS (1993) Effects of Air Pollution on Children's Pulmonary Function in Urban and Suburban Areas of Wuhan. People's Republic of Chine Arch Environ Helt., 48, 6, Kesici T, Kocabaþ Z (1998) Biyoistatistik. Ankara Üniv. Eczacýlýk Fak. Yay. No. 79, Ankara. Müezzinoðlu A (1987) Hava Kirliliðinin ve Kontrolünün Esaslarý. 9 Eylül Üniv. Yay., Ýzmir. Rao MN, Rao HVN (1999) Air Pollution. Tata Mc Graw-Hill Publishing Company Limited, New Delhi. Uysal Ý (1996) Çanakkale'de Hava Kirliliði Sorunu. Çanakkale Ýli Yerleþim ve Çevre Sorunlarý Bildirileri, 9-13 Eylül 1996, Çanakkale, Yücel E, Öztürk M, Doðan F (1995) Kütahya'da Hava Kirliliði Sorunu. Ekoloji. 15, , Sayý:45