ÖĞRENME ALANI : CANLILAR VE HAYAT ÜNĐTE 1 : VÜCUDUMUZDA SĐSTEMLER (MEB)

Transkript

1 ÖĞRENME ALANI : CANLILAR VE HAYAT ÜNĐTE 1 : VÜCUDUMUZDA SĐSTEMLER (MEB) C- DENETLEYĐCĐ VE DÜZENLEYĐCĐ SĐSTEMLER (7 SAAT) DENETLEYĐCĐ VE DÜZENLEYĐCĐ SĐSTEMĐMĐZ 1- Denetleyici ve Düzenleyici Sistemler 2- Sinir Sistemi 3- Sinir Hücresi (Nöron) ve Yapısı 4- Merkezi Sinir Sistemi 5- Refleks 6- Çevresel Sinir Sistemi 7- Hormonal (Đç Salgı=Endokrin) Sistem (Đç Salgı Bezleri) 8- Denetleyici ve Düzenleyici Sistemlerin Sağlığı ve Korunması 9- Sinir Sisteminde Görülen Hastalıklar 10- Đç Salgı Bezlerinden Dolayı Oluşan Hastalıklar 1

2 C- DENETLEYĐCĐ VE DÜZENLEYĐCĐ SĐSTEMLER : 1- Denetleyici ve Düzenleyici Sistemler : Canlı vücudundaki farklı özellik ve görevdeki sistemlerin birlikte ve düzenli çalışmasını sağlayan, yaşamsal faaliyetleri yöneten ve kontrol eden sisteme denetleyici ve düzenleyici sistem denir. Denetleyici ve düzenleyici sistem, sinir sistemi ve hormonal (iç salgı=endokrin) sistemden oluşur. Vücutta meydana gelen çok sayıdaki ve karmaşık olaylar sistemler tarafından gerçekleştirilir. Vücuttaki sistemlerin düzenli, birbiriyle uyumlu ve düzenli çalışmasını, doku ve organların çalışmasını denetleyici ve düzenleyici sistemler gerçekleştirir. Canlı vücudunda denetleme ve düzenleme görevini tek başına sinir sistemi gerçekleştirmez. Sinir ve hormonal sistemler birlikte ve birbirlerine bağlı olarak çalışarak doku, organ ve sistemlerin çalışmasını denetler ve düzenler. Hayvanlarda sinir ve hormonal sistem birlikte bulunurken bitkilerde sadece salgı sistemi bulunur. Denetleyici ve Düzenleyici Sistemler Sinir Sistemi Hormonal (Endokrin) Sistem Merkezi Sinir Sistemi Çevresel Sinir Sistemi Hormonlar Hormon Üreten Salgı Bezleri Beyin Beyincik Omurilik Soğanı Omurilik Duyu Sinirleri Ara Sinirler Hareket Sinirleri Hipofiz Bezi Tiroit Bezi Pankreas Bezi Böbrek Üstü Bezleri Eşeysel Bezler Epifiz Bezi Paratiroit Bezi Timüs Bezi 2- Sinir Sistemi : Çevreden ve vücuttan gelen uyarıları alan, bu uyarıları beyine ileten, beynin verdiği cevabı ilgili organa ya da kaslara taşıyan, akıl, zeka, düşünme, öğrenme, konuşma, hafıza gibi istemli hareketleri gerçekleştiren, vücudun düzenli çalışmasını ve bütünlüğünü sağlayan sisteme sinir sistemi denir. Sinir sistemi yapı ve görevlerine göre merkezi sinir sistemi ve çevresel sinir sistemi olmak üzere iki bölümde incelenir. Sinir sistemi nöron denilen sinir hücrelerinden oluşur. Sinir hücrelerinin birleşmesiyle oluşan ve vücudu bir ağ gibi saran yapıya sinir denir. Hem merkezi hem de çevresel sinir sistemi sinirlerden yani sinir hücrelerinden oluşur. 3- Sinir Hücresi (Nöron) ve Yapısı : Çevreden gelen uyarıları almak ve bu uyarıları taşımakla görevli olan vücudun en fazla özelleşmiş ve farklılaşmış hücrelerine nöron denir. Nöronlar, sinir sisteminin temel görev ve yapı birimidir. Hem merkezi hem de çevresel sinir sistemi nöronlardan oluşmuştur. Nöronlar birbirine bağlanarak sinirleri, vücuttaki sinirlerin tamamı da sinir sistemini oluşturur. Nöronlar belli bir yaştan sonra bölünme özelliğini kaybederler. Nöronlar, bulundukları yere ve görevlerine göre farklı şekil ve büyüklükte olabilirler. Nöronlar, sahip olduğu uzantılar sayesinde iç ve dış çevreden gelen bilgileri sinirsel uyartılar halinde iletir. Nöronlar; hücre gövdesi, dendrit ve akson olarak üç kısımdan oluşurlar. 2

3 a) Sinir Hücresinin (Nöronun) Kısımları : Nöronlar; hücre gövdesi, dendrit ve akson olarak üç kısımdan oluşurlar. 1-) Hücre Gövdesi : Nöronun çekirdek, sitoplazma ve organellerinin bulunduğu kısımdır. 2-) Dendrit : Nöronun hücre gövdesinden çıkan kısa uzantılardır. Tek ya da çok sayıda olabilirler. Dendritler, çevreden veya bir başka nörondan gelen uyarıları (uyartıları) alarak hücre gövdesine iletirler. 3-) Akson : Nöronun hücre gövdesinden çıkan tek ve uzun kısımdır. Dendritler tarafından alınarak hücre gövdesine iletilen uyartıları alarak bir başka nöronun dendiritine taşırlar. Aksonların dış yüzeyinde bulunan ve yağ dokudan yapılan koruyucu kılıfa miyelin kılıf denir. Miyelin kılıf, uyartıların akson boyunca daha hızlı iletilmesini sağlar. Miyelinli aksonlarda uyartılar 120 m/sn lik hızla iletilirler. Miyelinsiz aksonlarda uyartılar 12 m/sn lik hızla iletilirler. b) Sinaps : Bir nöronun akson ucu ile diğer nöronun dendritinin birbirine bağlandığı yere sinaps denir. Bir nörondaki uyartı diğer nörona sinaps bölgesinden salgılanan sinir hormonları sayesinde geçer. Hücre Gövdesi Çekirdek Hücre Zarı Sitoplazma Sinaps Dendrit Akson Miyelin Kılıf Akson Ucu 4- Merkezi Sinir Sistemi : Canlı vücudunu yöneten, hücre, organ ve sistemlerin birlikte ve düzenli çalışmasını sağlayan, çevreden, iç organlardan veya kaslardan gelen uyartılara cevap veren, akıl, zeka, düşünme, öğrenme, konuşma, yazma, hafıza, yürüme gibi istemli hareketlerin gerçekleşmesini sağlayan sisteme merkezi sinir sistemi denir. Merkezi sinir sistemi milyarlarca nörondan oluşur. Beyin ve omurilikten çıkan sinirler gözler, dudaklar, dişler, parmak uçları dahil olmak üzere vücudumuzun her yerine dağılır. Merkezi sinir sistemi temel olarak beyin ve omurilik olmak üzere iki kısımdan oluşur. Beyincik ve omurilik soğanı ise beynin kısımlarıdır. Bu nedenle merkezi sinir sisteminde beyin, beyincik, omurilik ve omurilik soğanı olmak üzere dört organ bulunur. a) Beyin : Kafatası kemikleri arasında bulunan, iki yarım küreden oluşan, dış yüzeyi girintili çıkıntılı olan, dış yüzeyinde koruyucu bir zar bulunan ve milyonlarca nörondan oluşan organa beyin denir. Beyincik ve omurilik soğanı beynin bölümlerdir. 3

4 Beynin Görevleri : 1- Düşünülerek yapılan istemli hareketleri gerçekleştirir. 2- Acıkma, susama, uyku ve uyanıklılık gibi olayları düzenler. 3- Beş duyu organından gelen uyartıları değerlendirir, tepki oluşturur ve beş duyu organının merkezleri buradadır. 4- Merkezi sinir sisteminin diğer organları yardımıyla vücudu yönetir ve kontrol eder. 5- Vücudun hareket etmesini sağlar. 6- Kan basıncı ve vücut sıcaklığını ayarlar. b) Beyincik : Beynin arka ve alt kısmında, beyin ile omurilik soğanı arasında bulunan, iki yarım küreden oluşan, dış yüzeyi kıvrımlı ve koruyucu bir zarla örtülü olan, küçük beyinde denilen organa beyincik veya yaşam ağacı denir. Beyinciğin Görevleri : 1- Kulaktaki yarım daire kanalları ile birlikte vücudun dengesini sağlar. 2- Vücuttaki kasların dengeli ve düzenli çalışmasını sağlayarak hareketlerin dengeli olmasını sağlar. c) Omurilik Soğanı : Beynin arka ve alt kısmında, beyin ile omurilik arasında bulunan (soğana benzeyen), dış yüzeyi düz ve koruyucu bir zarla örtülü olan organa omurilik soğanı denir. Omurilik Soğanının Görevleri : 1- Beyin ve omurilik arasında uyartıların geçişini sağlar. 2- Đstek dışı çalışan iç organların çalışmasını sağlar. 3- Đstek dışı gerçekleşen soluma, yutma, çiğneme, kalp atışı, kasılma, gevşeme, hapşırma, öksürme, kusma gibi faaliyetleri denetler ve kontrol eder. 4- Đstek dışı çalışan sistemlerin çalışmasını denetler ve kontrol eder. d) Omurilik : Sırttaki omurganın içinde bulunan omurilik kanalında yer alan, omurilik soğanından kuyruk sokumuna kadar inen sinirler topluluğuna omurilik denir. Vücuttaki organlardan beyine, beyinden de organlara giden sinirler omurilikten geçer ve bu sinirler omurilikte çaprazlanır. Vücudun sağ tarafından gelen sinirler beynin sol yarım küresine, vücudun sol tarafından gelen sinirler de beynin sağ yarım küresine gider. Omuriliğin Görevleri : 1- Düşünülmeden ani olarak yapılan hareketlerin yani reflekslerin gerçekleşmesini ve reflekslere tepki verilmesini sağlar. 2- Beyin ile organlar arasındaki sinirlerin geçişini sağlar. 3- Beyin ile birlikte alışkanlık hareketlerinin yani kazanılmış reflekslerin gerçekleşmesini ve denetlenmesini sağlar. 5- Refleks : Vücudun dışarıdan gelen bir uyarıya karşı düşünmeden ani ve hızlı bir şekilde tepki göstermesine refleks denir. Refleksler sürekli ve hızlı bir şekilde gerçekleşir. Bu sayede vücudun zarar görmesi engellenir ve vücudun kendini savunmasını sağlar. Refleks hareketleri omurilik tarafından gerçekleştirilmesine rağmen beyin tarafından kontrol edilir. Vücut tarafından tekrarlanarak öğrenilen konuşma, yazma, koşma, yürüme, dans etme, bisiklete binme, yüzme, örgü örme, araba kullanma, futbol oynama gibi harekelere alışkanlık denir. Sonradan kazanılan bu alışkanlıklara kazanılmış (şartlı) refleks de denir. Alışkanlık hareketleri önce beyin tarafından öğrenilir ve öğrenildikten sonra bunlar omurilik tarafından denetlenir ve kontrol edilir. 4

5 a) Doğuştan Kazanılan Reflekslere Örnekler : Doğuştan kazanılan refleksler bütün insanlar için ortak bir özelliktir, herkes tarafından gerçekleştirilir ve eğitimle kazanılmaz. 1- Öksürme, hapşırma, yutkunma hareketleri. 2- Göz kapaklarının açılıp kapanması. 3- Aydınlık ortamda göz bebeklerinin küçülüp, karanlık ortamda büyümesi. 4- Yeni doğan bebeğin emme hareketi. 5- Yüksek ses duyulunca ürkülmesi. 6- Vücut sıcaklığı yükselince terleme olayının başlaması. 7- Ele sivri veya sıcak bir cisim değdirildiğinde elin geri çekilmesi. 8- Ağza alınan lokmanın çiğnenmeye başlanması ve yutulması. 9- Diz kapağına vurulduğunda bacağın hareket etmesi. b) Sonradan Kazanılan (Şartlı Veya Kazanılmış) Reflekslere Örnekler : Sonradan kazanılan refleksler bazı insanlar tarafından gerçekleştirilir, ortak özellik değildir ve bir uyarının sürekli tekrarlanması sonucu kazanılır. 1- Araba ve bisiklet sürmek. 2- Örgü örmek 3- Dans etmek 4- Yüzmek 5- Yürümek ve koşmak. 6- Kesilen veya sıkılan limon görüne ağzın sulanması. 6- Çevresel Sinir Sistemi : Çevreden, iç organlardan veya kaslardan gelen uyarıları alan, bu uyarıları merkezi sinir sistemine ileten, merkezi sinir sisteminin gelen uyartılara verdiği cevabı kaslara ya da organlara ileten, vücuttaki organlar ve kaslar ile merkezi sinir sistemi arasındaki iletimi sağlayan sisteme çevresel sinir sistemi denir. Çevresel sinir sistemi, nöronların birbirine bağlanmasıyla oluşan ve vücudu bir ağ gibi saran sinirlerden oluşur. Çevresel sinir sistemini oluşturan sinirler, beyin ve omurilikten çıkarak vücuttaki kas ve organlara giderler. a) Sinir Çeşitleri : Sinirler görevlerine göre duyu sinirleri, hareket sinirleri ve bağlantı sinirleri olarak üç çeşittir. 1-) Duyu Sinirleri : Çevreden, iç organlardan veya kaslardan gelen uyarıları alarak bu uyartıları merkezi sinir sistemine ileten sinirlere duyu sinirleri denir. 2-) Bağlantı (Ara) Sinirleri : Merkezi sinir sisteminde gelen uyartıları değerlendiren, bu uyartılara cevap veren, duyu ve hareket sinirleri arasındaki bağlantıyı sağlayan sinirlere bağlantı (ara) sinirleri denir. 3-) Hareket (Motor) Sinirleri : Merkezi sinir sisteminin gelen uyartılara verdiği cevabı kaslara ya da organlara taşıyan sinirlere hareket (motor) sinirleri denir. b) Çevresel Sinir Sisteminin Çalışması (Sinirlerde Uyartının Đletimi) : Canlıyı etkileyen, çevreden, iç organlardan veya kaslardan gelen iç ve dış değişmelere uyarı denir. Uyarıların sinir hücrelerinde oluşturduğu değişmelere uyartı veya impuls denir. 5

6 Çevreden, iç organlardan veya kaslardan gelen uyarılar, duyu organlarında, iç organlarda veya kaslarda bulunan özelleşmiş duyu hücreleri (almaçlar) tarafından alınır. Duyu hücreleri aldıkları uyarıları uyartıya dönüştürerek merkezi sinir sistemine iletmek üzere mesaj oluşturur. Uyartı mesajı nöronların dendritlerine aktarılarak nöronun hücre gövdesine iletilir. Uyartılar hücre gövdesinden aksonlara geçerek akson boyunca elektriksel ve kimyasal değişikler (sinyaller) sayesinde taşınarak akson ucuna iletilir. Akson ucundaki uyartılar akson ucundan salgılanan sinir hormonları sayesinde sinaps bölgesinde diğer nöronun dendritine geçer. Uyartılar bu şekilde bir nörondan diğerine aktarılarak (duyu) sinirler sayesinde merkezi sinir sistemine taşınır. Merkezi sinir sistemine gelen uyartılar burada değerlendirilerek cevap oluşturulur. Merkezi sinir sistemi tarafından oluşturulan cevap aynı yolla ilgili organa iletilerek gelen uyarıya tepki verilir. Uyarı Duyu Hücreleri Uyartı Mesajı Duyu Sinirleri Beyin Tepki Mesajı Hareket Sinirleri Tepki Organı Tepki Sinirlerde Uyartı Đletimi 7- Hormonal (Đç Salgı=Endokrin) Sistem (Đç Salgı Bezleri) : Hormonlar ve hormon üreten salgı bezlerinden oluşan sisteme hormonal sistem denir. a) Salgı Bezi ve Çeşitleri : Canlı vücudunda özel salgılar (ter, süt, yağ, gözyaşı, kulak kiri, sümük, tükürük, enzim, hormon) üretebilen hücrelerin oluşturduğu hücre toplulukların salgı bezi denir. Canlı vücudunda iç salgı bezi, dış salgı bezi ve karma bez olarak üç farklı salgı bezi bulunur. Ürettiği salgılarını doğrudan kana verebilen bezlere iç salgı bezi (hormon üreten bez), bu bezlerin ürettiği salgılara da iç salgı veya hormon denir. Ürettiği salgılarını bir kanal ile vücut dışına çıkarabilen bezlere dış salgı bezi, bu bezlerin ürettiği salgılara da dış salgı denir. Ürettiği salgılarını hem kana veren hem de vücut dışına çıkarabilen bezlere karma bez denir. Pankreas ve eşeysel bezler (testisler ve yumurtalıklar) karma bezlerdir. b) Hormonal Sisteminin Çalışması : Canlı vücudunda sinir ve endokrin sistemleri birlikte ve birbirlerine bağlı olarak çalışırlar. Hormonal sistem, sinir sistemi ile birlikte vücuttaki organ ve sistemlerin çalışmasını denetler ve düzenler. Hormonal sistemin çalışmasını sinir sistemi sağlar. Hormonal sistem, vücuttaki denetleme ve düzenleme görevini salgıladığı hormonlar sayesinde gerçekleştirir. Đç salgı bezlerinin ürettiği hormonlar, vücuttaki ilgili organa kan yoluyla taşınır ve her hormon farklı doku veya organa etki eder. Hormonal sistem vücuttaki doku, organ ve sistemler arasındaki işleyişi sinir sistemi ile birlikte denetler ve düzenler. Sinir sistemi çok hızlı çalışır, denetleme ve düzenleme görevini hızlı gerçekleştirir, ilgili kas veya organlara göndereceği uyartı mesajını elektrik enerjisi şeklinde taşır ve organları anında etkiler. Hormonal sistem yavaş çalışır, denetleme ve düzenleme görevini yavaş ve uzun sürede gerçekleştirir, ilgili organları hormonlar sayesinde kimyasal olarak uyarır ve organları uzun sürede etkiler ve denetler. 6

7 c) Đnsanlarda Salgı Bezleri ve Görevleri : Ürettiği salgılarını doğrudan kana verebilen bezlere iç salgı bezi (hormon üreten bez), bu bezlerin ürettiği salgılara da iç salgı veya hormon denir. 1-) Hipofiz Bezi ve Görevleri : Beynin alt tarafında yer alan nohut büyüklüğünde ve pembe renkli olan iki parçalı bir bezdir. Görevleri : 1- Salgıladığı hormonlarla diğer iç salgı bezlerinin çalışmasını denetler ve düzenler. 2- Sinir sistemi ve iç salgı sistemi arasında bağlantıyı sağlar. 3- Vücudun su dengesini kontrol eder. 4- Kan basıncını kontrol eder. 5- Vücudun büyümesini sağlayan büyüme hormonu üretir. Büyüme hormonunun az salgılanması durumunda cücelik, fazla salgılanması durumunda devlik ve çirkinlik oluşur. 2-) Tiroit Bezi : Boynun ön kısmında, gırtlağın altında, soluk borusunun iki yanında yer alan iki parçalı bezdir. Tiroit bezi tiroksin ve kalsitonin hormonlarını salgılar. Tiroit bezi iyot denilen madensel tuz sayesinde çalışır. Tiroksin Hormonunun Görevleri : 1- Vücuttaki büyüme ve gelişmeye yardım eder. 2- Vücuttaki metabolizma hızını düzenler. 3- Doğumdan sonra az salgılanırsa kretenizm denilen cücelik ve zeka geriliği görülür. 4- Yetişkinlerde az salgılanırsa ruh ve beden uyuşukluğu ile dış guatr görülür. 5- Fazla salgılanırsa metabolizma hızlanır, kan basıncı artar, kan dolaşımı hızlanır, aşırı terleme ve sinirlilik ile birlikte iç guatr oluşur. Kalsitonin Hormonunun Görevleri : 1- Kandaki madensel tuz miktarını ayarlar. 2- Kemiklerin sertleşmesine yardımcı olur. 3- Eksikliğinde kandaki madensel tuzlar kemiklere geçemez ve kemik erimesi oluşur. 3-) Pankreas Bezi ve Görevleri : Midenin alt kısmında bulunan, yaprak şeklinde olan hem iç hem de dış salgı üreten karma bezdir. Pankreas, sindirim olaylarında kullanılan sindirim enzimlerini üreterek on iki parmak bağırsağına verir ve dış salgı bezi olarak görev yapar. Pankreas, insülin ve glukagon hormonlarını üreterek kana verir ve iç salgı bezi olarak görev yapar. Görevleri : 1- Salgıladığı insülin ve glukagon hormonları ile kandaki şeker miktarını ayarlar. 2- Salgıladığı sindirim enzimleri ile besinlerin parçalanmasını sağlar. 7

8 Đnsülin Hormonu : Kandaki glikoz (şeker) miktarının azalmasını sağlayan hormondur. Đnsülin hormonu, kandaki glikozun (şekerin) hücrelere geçmesini, kandaki fazla glikozun glikojene çevrilerek karaciğer ve kaslarda depolanmasını, karaciğer ve kaslarda glikojen deposu dolmuşsa fazla olan glikozun yağa dönüştürülerek deri altında ve iç organların etrafında depolanmasını sağlar. Đnsülin hormonu, az salgılanırsa, kandaki glikoz yeterince hücrelere geçemez ve idrarla vücut dışına atılır. Bunun sonucunda şeker hastalığı (diyabet) oluşur. Şeker hastası olan insanlara dışarıdan iğne ile insülin hormonu verilir. Đnsülin hormonu fazla salgılanırsa, kandaki glikoz hızlı ve fazla bir şekilde hücrelere geçer. Bunun sonucunda sinirsel bozukluklar ve bazen ölüm ortaya çıkar. Glukagon Hormonu : Kandaki glikoz miktarının artmasını sağlayan hormondur. Kandaki glikoz miktarı düşerse, karaciğer ve kaslarda depolanan glikojenin glikoza dönüşüp kana geçmesini sağlar. 4-) Böbrek Üstü (Adrenal) Bezleri : Böbreklerin üst kısmına yapışmış halde bulunan ve iki tane olan bezdir. Böbreklerle doğrudan ilişkisi yoktur. Böbrek üstü bezleri; adrenalin hormonunu üretir. Adrenalin Hormonunun Görevleri : 1- Kan basıncını düzenler. 2- Korku, sevinç, öfke, heyecan, açlık gibi durumlarda kandaki adrenalin miktarı artar. Bunun sonucunda kan basıncı (tansiyon), kalp atışı, kan şekeri yükselir, göz bebekleri büyür ve metabolizma hızlanır. 3- Kandaki karbonhidrat şeker miktarını ayarlar. Karaciğer ve kaslarda depolanan glikojeni glikoza dönüştürür. 5-) Eşeysel Bezler (Testisler ve Yumurtalıklar) : Erkeklerde testisler (er bezleri), dişilerde yumurtalıklar (ovaryum) eşeysel bezlerdir. Eşeysel bezler hem iç hem de dış salgı üreten karma bezlerdir. Eşeysel bezler, üreme hücresi ürettiği için dış salgı bezi olarak, eşeysel hormon üretip kana verdiği için de iç salgı bezi olarak görev yaparlar. Testisler ve Görevleri : 1- Sperm hücrelerini üretirler. 2- Androjen (testosteron) eşeysel hormonunu üretirler. Bu hormon erkeklik hormonudur ve sesin kalınlaşmasını, erkeklerin kendine özgü vücut özelliklerinin belirlenmesini, sakal ve bıyık çıkmasını ve sperm hücrelerinin belli bir yaştan sonra üretilmesini sağlar. Yumurtalıklar ve Görevleri : 1- Yumurta hücrelerini üretirler. 2- Östrojen ve progesteron eşeysel hormonlarını üretirler. Bu hormonlar dişilik hormonlarıdır ve sesin incelmesini, dişilerin kendine özgü vücut özelliklerinin belirlenmesini, ve yumurta hücrelerinin belli bir yaştan sonra olgunlaşmasını sağlar. 8- Denetleyici ve Düzenleyici Sistemlerin Sağlığı ve Korunması : 1- Sinir sistemi organları çarpma ve vurmaya karşı korunmalı, zarar görmemelidir. 2- Alkol, sigara ve uyuşturucu kullanılmamalıdır. 3- Gürültülü ve gerilimli ortamlarda bulunulmamalı, stresten uzak durulmalıdır. 8

9 4- Dengeli ve düzenli beslenilmeli 5- Düzenli uyunmalıdır. 6- Ağır yük kaldırılmamalıdır. 7- Düzenli olarak spor yapılmalıdır. 8- Sinir sistemini menenjit, kuduz, çocuk felci gibi hastalıklardan korumak için aşı yaptırılmalıdır. 9- Sinir Sisteminde Görülen Hastalıklar : a) Felç : Beyindeki kan akışının azalması veya hareket sinirlerinin zedelenmesi sonucu sinirlerin ve kasların çalışmasının engellenmesidir. b) Sara : Beyindeki sinir hücrelerinin ani ve geçici olarak görev yapamaması sonucu geçici bilinç kaybıyla nöbetlerin ortaya çıkmasıdır. c) Parkinson : Beyindeki uyartıları alan sinir hücrelerinin görevini yapamaması sonucu ellerin birinin istem dışı hareket etmesi ve bilinç kaybının ortaya çıkmasıdır. d) Menenjit : Beyin veya omuriliği örten zarların bakteri, virüs ya da mantar bulaşması sonucu iltihaplanmasıdır. Ölüme yol açabilir. Aşı ile tedavi edilir. e) Kuduz : Hayvanların ısırması sonucu hayvanlardan insanlara geçen ve merkezi sinir sistemini etkileyen virüslere bağlı bir hastalıktır. Aşı ile tedavi edilir. Kuduz virüsü merkezi sinir sistemine vardığında hızla yayılarak hastalığı oluşturur. Eğer iyi tedavi edilmezse kısa süre sonra ölüme neden olabilir. Đlk 2 10 gün boğaz ağrısı, halsizlik, sinirlilik, depresyon, ateş ya da kusma, kesin belirtiler ise ısırma yerinde kaşınma, ağrı ya da karıncalanma hissedilmesi şeklinde ortaya çıkar. Daha sonraki dönemlerde hastaların %80 inde saldırganlık, %20 inde kasılmalar, garip davranışlar, ense sertliği, boğaz ağrısı, ses kısıklığı, su korkusu görülür. f) Çocuk Felci : Omurilikte bulunan ve kasların kasılmasını başlatan sinir hücrelerine zarar veren bir virüsün yol açtığı bulaşıcı hastalıktır. Çocuk felcinde, 40 0 C yi bulan yüksek ateş, şiddetli baş ağrıları, bulantılar ve sırt ağrıları görülür. Virüs, hastaların çıkardığı dışkı yoluyla yayılır. Ağız yolundan verilen aşı ile tedavi edilebilir. 10- Đç Salgı Bezlerinden Dolayı Oluşan Hastalıklar : Đnsanlarda hormonlar normal değerden az ya da çok salgılandığında vücutta çeşitli bozukluklara yol açar. Hormon bozukluğu olan kişilerin tedavi edilmesini sağlayan bilim dalına endokrinoloji denir. a) Devlik : Hipofiz bezinin, gelişme döneminden sonra büyüme hormonunu fazla salgılaması sonucu el, ayak ve çene kemiklerinin büyümesi hastalığıdır. b) Cücelik : Hipofiz bezinin, büyüme hormonunu az salgılaması sonucu oluşur. 9

10 c) Şeker Hastalığı : Pankreasın, insülin hormonunu az salgılaması sonucu oluşur. d) Dış Guatr : Tiroit bezinin, iyot eksikliğinde tiroksin hormonunun salgılanması için çok çalışıp şişmesi sonucu oluşur. e) Đç (Zehirli) Guatr : Tiroit bezinin, iyot fazlalığında fazla çalışarak fazla tiroksin hormonu üretmesi sonucu göz kürelerinin dışa doğru büyümesine ve kilo kaybına neden olan hastalıktır. f) Kısırlık : Eşeysel bezlerin, eşeysel hormonları az salgılanması sonucu oluşur. g) Kemik Erimesi : Tiroit bezinin kalsitonin hormonunu az salgılaması sonucu kandaki madensel tuzlar kemiklere geçememesine neden olan hastalıktır. h) Tunç Hastalığı : Böbrek üstü bezlerinin yapısının bozulması nedeniyle kortizon hormonunu az salgılanması sonucu kan basıncının düşmesine ve derinin tunç rengi almasına neden olan hastalıktır. ı) Kretenizm : Tiroit bezinin, tiroksin hormonunu doğumdan sonra az salgılaması sonucu cücelik ve zeka geriliğine neden olan hastalıktır. 10

11 ÖRNEKLER : 1- Aşağıda verilen olayları (görevleri) gerçekleştiren sinir sistemi organlarını veya iç salgı bezlerini karşılarına yazın. Gerçekleşen Olaylar (Görevler) Kapının çaldığını duymak Yüksek ses karşısında irkilmek Düşünmek Hayal kurmak Koştuktan sonra kalp atışını hissetmek Konuşma Koklamak Tat almak Görmek Hareket etmek Ele iğne batınca eli çekmek Çiğnemek Bisiklete binmek Đçmek Yürümek Kalp atışı Yutkunmak Nefes almak Yüzmek Uyumak Dokunmak Yazmak Problem çözmek Denge Yemek yemek Hafıza Koşmak Okumak Görevli Yapılar 11