Đzmir de Deniz Etkinliğinin Arttırılması Liman Kenti Đzmir

Transkript

1 Đzmir de Deniz Etkinliğinin Arttırılması Liman Kenti Đzmir Dr. Ersel Zafer ORAL D.E.Ü. Deniz Đşletmeciliği ve Yönetimi Yüksekokulu Özet Đzmir, deniz ulaşımı açısından uygun coğrafyası sayesinde liman kenti olma özelliğini tarih boyunca yitirmemiştir. Đzmir körfezinin doğal liman niteliğinde olması ve gemilere güvenli sığınma imkanı sağlaması, her hava ve deniz koşulunda körfez içinde güvenli seyir yapılabilmesi kısaca körfezi ve onu çevreleyen şehri denizcilik açısından önemli bir konuma getirmiştir. Körfezin kirlenmesi ile başlayan süreçte Đzmir kentinin denizden yararlanma olanakları gittikçe azalmış, kent insanı için deniz uzaktan bakılan bir manzara olmaktan öteye bir anlam taşımamaya başlamıştır. Denizcilik anlamında Đzmir körfezinden en etkin yararlanma ulaşım sektörünün bir parçası olan Đzmir limanı ve kent için yolcu taşımacılığının bir bölümünün deniz yolu ile gerçekleşmesinden ibarettir. Ege bölgesinin tek tersanesi olan Alaybey tersanesi ise askeri gemiler hizmet vermektedir. Körfezin kentle bütünleşmiş iç kısmı göz önüne alındığında standartları ve bağlama kapasitesi oldukça düşük bir marina ile üç ana balıkçı barınağı faaliyet göstermektedir. Bu çalışmada kısaca Đzmir kenti için sosyal ve ekonomik önemli olan kıyı yapılarının bu günü ve geleceği özetlenecektir. Đzmir Limanları Alsancak Limanı Anadolu nun en eski yerleşim yerlerinden biri olan Đzmir 5000 yılı aşan tarihi boyunca liman şehri olma özelliğini hiç yitirmemiştir. Belki de bu özelliği nedeniyle UNESCO tarafından Dünya Mirası olarak isimlendirilen Efes, Bergama, Teos, Milet, Aspendos gibi bir çok antik şehir çok parlak dönemler geçirmesine rağmen içlerinden yalnız Đzmir günümüze kadar büyük bir şehir olarak gelmiştir.

2 Đzmir in bilinen en eski limanı, Đzmir in ilk yerleşim bölgesi olan Tepekule mevkiindedir. Đzmir körfezinin sonunda bir yarımada şeklinde olan Tepekule nin doğusunda yer alan liman XV. Yüzyılın başlarında Osmanlı Đmparatorluğu nun eline geçmiş, XIX. Yüzyıla da Kadifekale yamaçlarından inen sel sularının getirdiği malzemelerle dolana kadar kullanılmıştır. XIX. Yüzyılda Fransız Gifre adlı şirket Osmanlı Devletinden Đzmir Limanı inşa ve işletme izni almış ve günümüzde de Pasaport Limanı olarak isimlendirilen Pasaport Konak arasındaki 4 km uzunluğundaki rıhtımı inşa etmiştir. Deniz doldurularak inşa edilen 1.5 m kotundaki bu rıhtımların 1200 m.lik bölümü ise 6.5 m kotunda olup, 20 hektarlık basen bölümü mendirek ile korunmuştur. XIX. Yüzyılın son çeyreğinde Körfezin kuzeyinden denize dökülen Gediz Nehri getirdiği malzeme nedeniyle gemilerin geliş yolunu kapanma tehlikesi yaratmıştır. Đzmirli tüccarların rica ve tavsiyeleri ile 1886 yılında Gediz Nehrinin yatağı değiştirilerek Foça yakınlarından denize verilmiştir. Gifre Şirketi faaliyetlerini liman işletme hakkı 1925 yılında ALATAŞ isimli Türk Şirketinin eline geçene kadar sürdürmüştür. Liman 1936 yılında devletleştirilip Đzmir Liman Đşletmesi Umum Müdürlüğüne verilene kadar ALTAŞ tarafından işletilmiştir. Pasaport Limanının zamanla yetersiz hale gelmesi nedeniyle Alsancak ta Nafia Vekaleti tarafından yeni bir liman yapılması kararlaştırılmış, yapımı yabancı müteahhitlerce gerçekleştirilen Alsancak Limanı inşaatına 1954 yılında başlanılıp 1959 yılında bitirilmiştir. 70 li yıllara gelindiğinde Đzmir Alsancak Limanı ihtiyaçlara cevap veremez duruma gelmiş, 1973 yılında hazırlanan Đzmir Limanı Mastır Plan çalışması doğrultusunda Đzmir Limanı genişletilmesi çalışmalarına başlanılmıştır yılında başlanılan genişletme çalışmaları değişik tarihlerde yapılan değişik ihalelerle günümüze kadar sürmüştür (Oral, 2000) yılına kadar Türkiye Denizcilik Đşletmeleri (TDĐ) tarafından işletilen Đzmir Alsancak Limanı bu tarihten sonra Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları (TCDD) tarafından işletilmeye başlanmıştır. Günümüzde Đzmir Alsancak Limanı kuruluş yeri bakımından doğal liman, gördüğü hizmet bakımından ticari ağırlıklı liman, ekonomik fonksiyon bakımından ulusal ölçekli liman, trafik kapasitesi ve tipine göre düzenli hat sahibi liman ve idare biçimi açısından bir devlet limanıdır (Erkasap, 1998).

3 2007 tarihinde Başbakanlık Özelleştirme Đdaresi tarafında 49 yıl süreyle işletme hakkının devredilmesine ilişkin açılan özelleştirme ihalesi 1 milyar 275 milyon dolarlık teklifiyle Global Holding-Hutchison-Ege Đhracatçı Birlikleri Ortak Girişim Grubu kazanmıştır. Ancak geçen süre zarfında devir işlemi gerçekleştirilememiştir. Kuzey Ege Limanı Ege Bölgesi ne yönelik yapılan yük tahminleri bölgede acil bir liman ihtiyacını göstermektedir. Sanayici, taşıma maliyetlerini düşürmek amacı ile liman olanakları daha gelişmiş bölgelere kaymaktadır. Ege bölgesindeki liman sorunu Ege Bölgesi nin ticari hayattaki öneminin azalmasına neden olmaktadır. Ege Bölgesinin artan yük talebinin karşılanması amacıyla DLH Genel Müdürlüğünce orta vadeli bir çözüm olarak Đzmir Alsancak Limanının ikinci kısmı inşaatının tamamlanması, uzun vadeli bir çözüm olarak ise Kuzey Ege Limanı planlanmıştır. Günümüzde Đzmir iline bağlı, Bergama ilçesinde yer alan ve M.Ö yılları arasında Pergamon Krallığının başkenti olan Pergamon, aynı zamanda önemli bir liman kentiydi. Hala daha deniz içersinde rıhtımları ve mendireği kıyıdan bile görülebilen antik liman planlama aşamasında olan Kuzey Ege Limanına yaklaşık 4 km mesafede bulunmaktadır. Varlığını devam ettirdiği süre içersinde Misya bölgesinin önemli ticaret merkezlerinden birisi olan Pergamon, 2200 yıl sonra yeni liman projesi ile Ege Bölgesi ndeki eski önemini kazanmaya çalışacaktır. Mühendislik anlamında liman yatırımları üç aşamada gerçekleşmektedir. Đlk aşama yer seçimi, ikinci aşama etütler, plan ve projelerin hazırlanması son aşama ise inşaat aşamasıdır. Kuzey Ege Limanı Horozgediği Körfezi nde 1970 li yıllarda NATO limanı olarak planlanmıştır yılında DLH 6. Bölge Müdürlüğü bünyesinde kurulan komisyon tarafından gerçekleştirilen seri toplantılar ve arazi incelemeleri sonucunda Horozgediği Körfezi nde su derinliklerinin fazla olması, liman için yeterli geri saha bulunmaması ve mevcut sahanın ise yoğun yapılaşmaya maruz kalması nedeniyle yatırımın yeni bir alanda projelendirilmesi, NATO nun soğuk savaş sonrası benzer projelere finansman desteğini kaldırması nedeniyle ise söz konusu yatırımın ticari liman olarak planlanması kararı verilmiştir. Kurulan komisyon uygun liman yeri için ofis ve arazi çalışması gerçekleştirmiş, 1993 yılında yeni liman yeri olarak Çandarlı Körfezi nde Zeytindağ belediyesi sınırları içersinde yer alan sahayı belirlemiştir.

4 DLH 6. Bölge Müdürlüğü 1994 yılında Dokuz Eylül Üniversitesi, Deniz Bilimleri ve Teknolojisi Enstitüsüne Kuzey Ege Limanı projesinin Fizibilite Raporu, Çevresel Etki Değerlendirme Raporu ile Zemin Etüdü çalışmalarını yaptırtmıştır. Adı geçen enstitü tarafından hazırlanan fizibilite çalışmasında söz konusu limanın hedef yıl seçilen 2030 yılında kapasitesinin 2.9 milyon TEU ya ulaşacağı göz önüne alınmıştır. Fizibilite çalışmasında limanın inşaatının iki aşamalı olarak 2010 yılında tamamlanacağı planlanmıştır. Ön bir çalışma niteliğinde olan fizibilite raporu günümüzde güncelliğini yitirmiş durumdadır. Proje Tarım ve Köyişleri Bakanlığı nın bölgede bulunan balık üretme çiftlikleri nedeniyle bir süre uygun görüş vermemesi nedeniyle beklemiş, daha sonra Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu proje konusunda görüş oluşturabilmek amacı ile pek çok kurumdan görüş istemiş ve görüşlerinin gecikmesi nedeniyle proje askıda kalmıştır. Ancak projenin yer seçimi Çevre Bakanlığı, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Ulaştırma Bakanlığı, Bayındırlık ve Đskan Bakanlığı gibi bakanlıklar ile Çevre Đl Müdürlüğü, Orman Bölge Müdürlüğü, Tarım Đl Müdürlüğü, Deniz Ticaret Odası, Ege Bölgesi Sanayi Odası, TCDD Đzmir Liman Đşletmesi, Ulaştırma Bakanlığı Đzmir Bölge Müdürlüğü, Gemi Sanayi A.Ş. gibi kuruluşlar ve Genel Kurmay Başkanlığı, Deniz Kuvvetleri Komutanlığı, Kara Kuvvetleri Komutanlığı, Seyir hidrografi ve Oşinografi Başkanlığı ndan oluşan bir komisyon tarafından yapılmış ve söz konusu kuruluşlar liman yeri için uygun görüş vermişlerdir (Oral, E. Z., 2000). Deniz Bilimleri ve Teknolojisi Enstitüsü tarafından gerçekleştirilen Çevresel Etki Değerlendirme çalışması ve Zemin Etüdü çalışması 2005 yılında Ulaştırma Bakanlığı, DLH Genel Müdürlüğünce Đspanyol hükümetinin hibe kredisi ile SENER-EUROESTUDIOS- DOLSAR konsorsiyumuna yaptırılan raporda aynen kullanılmıştır yılı çalışmasında dalgakıranının boyu azaltılmış ve liman kapasitesi değişik senaryolar altında 940 bin TEU ile sınırlandırılmıştır (DLH, 2005). Đspanyol hükümetinin hibe kredisi ile gerçekleştirilen fizibilite çalışmasının revizyonu ve liman projelerinin hazırlanması için 2008 yılında Ulaştırma Bakanlığı yeni bir çalışma başlatmıştır. ESER firmasınca yürütülen çalışma tamamlanma aşamasına gelmiştir. Geçen süre zarfında Ege Bölgesi ndeki tersane talebi nedeniyle önce projenin bir bölümü tersaneye yapımı için bölünmüş daha sonra tersane projesi tekrar incelemeye alınmıştır. Kuzey Ege Limanı nın AB fonlarından desteklenmesine yönelik olarak aynı kapsamda bir çalışmayı da uluslararası finansman ile 2009 yılında gerçekleştirmek üzere çalışmalara başlanmıştır. Avrupa Birliğinin Europe Aid/126385/D/SER/TR referanslı Çandarlı Limanı Đnşaatı Teknik Danışmanlık" projesi

5 kapsamında proje, fizibilite ve Çevresel Etki Değerlendirme çalışmaları devam etmektedir. Söz konusu proje 2009 yılı Aralık ayında bitecek olup çalışmanın temel amacı önceki çalışmaların Avrupa Birliği normlarına getirilmesidir. Yer seçim çalışmasının üzerinden 15 yılık süre geçmesine rağmen birbirini tekrar eden çalışmalar dışında bir gelişme kaydedilememiştir. Çandarlı liman projesi tamamlandığı zaman özellikle aktarma yüklere hizmet verecektir. Proje tamamlandığı zaman 1,070,000 m 2 terminal alanı ile 980 bin m 2 lojistik merkez alanına sahip olacaktır. Liman 2023 yılında 5 milyon TEU elleçleme kapasitesine ulaşmayı hedeflemiştir. Nemrut Limanları Ege bölgesinde sanayi kuruluşlarına ait limanlar Aliağa ve Nemrut liman bölgesinde toplanmaktadır. Önceleri tarıma dayalı bir yapı özelliğine sahip Đzmir iline bağlı olan Aliağa ilçesi, 1961 Anayasası uyarınca "Ağır Sanayi Bölgesi" olarak kabul edilince 1970'lerden itibaren sanayiye dayalı bir karakter kazanmaya başlamış ( ve nihayetinde Aliağa Nemrut Bölgesi, 1978 yılında Bakanlar Kurulu tarafından Ağır Sanayi Geliştirme Bölgesi olarak ilan edilmiştir. Nemrut körfezinde Petkim limanının yanı sıra Akdeniz Kimya tarafından inşaatı tamamlanan ve bu yıl içersinde özellikle konteynır yüklerine hizmet vermeye başlaması beklenen iskele dışında körfezin güney kısmında birbirine komşu beş adet üçüncü şahıslara da hizmet veren liman bulunmaktadır. Aliağa Bölgesi, her yıl artan elleçleme miktarlarıyla dikkat çekmektedir. Aliağa ve Nemrut limanlarının toplam yükleme boşaltma hacmi 39 milyon tonu aşmıştır. Bölgede beş yeni liman yapım projesi bulunmakta olup söz konusu projelerin hizmete girmesi ile bu güne kadar ağırlıklı olarak dökme yük elleçlenen bölgede konteynır yüklerine de hizmet verilmeye başlayacaktır. Kuzey Ege liman yatırımının uzun yıllar alacağı göz önüne alındığında Nemrut körfezi limanları orta vadede bölgedeki yük artışını karşılayabilecek bir kapasite oluşturabilecektir. Üçkuyular Kruvaziyer Limanı Doğu Akdeniz, Karayipler den sonra deniz turizmi açısından en yoğun bölgedir. Türkiye ise Kruvaziyer turizminin büyümesi açısından Mısır dan en hızlı büyüyen ikinci ülkedir. Hızlı artış yeni kruvaziyer limanların yapımını gündeme getirmiştir. Bu açıdan değerlendirildiğinde

6 Ege bölgesinde kuzey güney aksının ortasında yer alan Đzmir Kruvaziyer turizmi açısından önemli bir konumda bulunmaktadır. Kuzeyde Pergamon (Bergama), Asos, Truva, güney de ise Teos, Efes, Didim önemli turizm merkezleridir. Bu turizm merkezleri aynı zamanda gelecekte kruvaziyer yolcularının ulaşım güzergâhlarını oluşturmaktadır. Ege bölgesinin incisi Đzmir sahip olduğu turizm potansiyelinin çok azını kullanabilmektedir. Tüm mega kentlerimizin yaşadığı hızlı nüfus artışına bağlı olarak gelişen hızlı kentleşme yıllar içersinde Đzmir i bir turizm kenti olmaktan uzaklaştırmıştır. Đzmir in ilçelerinde yazlık konut olarak gelişen ve yaz aylarına sıkışan turizm anlayışı ise bölgeye dışarıdan bir ekonomik girdi sağlamamaktadır. Dolayısı ile Đzmir in doğru ve planlı yatırımlar ile yeni açılımlar yapmaya ihtiyacı vardır. Dünyada turizm en hızlı büyüyen sektördür. Deniz turizmi her yıl daha geniş kitlelerin ilgi odağı olmaktadır. Kıyı bölgeleri için deniz turizmi vazgeçilemez bir istihdam ve ekonomi kaynağıdır. Ülkemizdeki büyük şehirlerin en önemli sorunu genç işsiz nüfustur. Söz konusu nüfusu ekonomiye kazandırmanın en hızlı yollarından birisi de hizmet sektörü olan turizmin geliştirilmesidir. Đzmir in deniz turizminden payını arttırmasının en etkili yolu kruvaziyer turizmi geliştirmektir. Kruvaziyer turizm ise ancak kruvaziyer limanların gemi kapasitesinin artması ile mümkündür. Zira yük limanlarında rıhtım ve elleçleme verimliliğini arttırarak, operasyonları hızlandırarak yıllık gemi kabul kapasitesini arttırabilirsiniz. Ancak kruvaziyer gemileri yanaşacak rıhtım bulamadığı zaman limandan hizmet alamayacaktır. Bu nedenle aynı anda yanaşabilen gemi sayısı limanın kruvaziyer gemi kapasitesini belirlemektedir. Đzmir kenti için kruvaziyer gemi yanaşma yerinin arttırılmasının iki seçeneği vardır. Đlki mevcut Alsancak Limanının kruvaziyer gemi kapasitesinin arttırılmasıdır. Đkincisi ise yeni bir kruvaziyer liman yapımıdır. Özelleştirme aşamasında olan ve özelleştirme ihalesi gerçekleştirilmiş olan Alsancak limanında kruvaziyer kapasitesinin arttırılması ancak ihaleyi kazanan firmanın tasarrufunda olacaktır. Bununla birlikte bir diğer konuda Alsancak limanını fiziki özelliği nedeniyle gelişim imkanının sınırlı olmasıdır. Kruvaziyer gemi yanaşma yerinin arttırılmasındaki ikici alternatif ise yeni bir liman yapılmasıdır. Yeni yapılacak limanın kente getirisinin en yüksek olmasını ilk şartı kente ulaşımın kolay olmasıdır. Bu açıdan bakıldığında iç körfez dışındaki tüm alternatifler kente ulaşım seçeneklerini azaltacaktır.

7 Đç körfez kıyılar kruvaziyer liman kriterleri açsından değerlendirildiğinde teknik ve ekonomik açıdan en uygun yerin Balçova Üçkuyular mevkii olduğu görülmüştür. Bu bölgenin konumu, diğer alternatifler ile mukayese edildiğinde; Su derinlikleri daha müsaittir. Gerek iskele yapımı gerekse dolgu alanı oluşturmak için elverişlidir. Çakalburnu dalyanı iskeleye doğal bir korunma imkanı sağlamaktadır. Kıyı çizgininin mevcut durumu liman yapımına uygundur. Geri saha topoğrafyası hafriyat gerektirmemektedir. Söz konusu alanda bağlantı yolları kolaylık ile oluşturulabilmektedir. Limana karayolu erişimi kolaydır. Çevre yoluna yakındır. Karayolu trafik yoğunluğu oluşturmayacak bir bölgede bulunmaktadır. Yapılacak iskelelerin, hakim rüzgarlara karşı konumu ideal pozisyonda ayarlanabilir. Arazi, Yolcu Liman arka sahası olarak projelendirmeye çok müsaittir (Oral 2009). Đzmir kentine kazandırılacak kruvaziyer gemilere hizmet verebilecek bir ihtisas limanı sayesinde kentin turizm kimliği biraz daha pekişecek, liman kentin tanıtımına katkı sağlamasının yanı sıra, turizm gelirlerinde de önemli artış sağlayacaktır. Kent Đçi Yolcu Đskeleleri Đzmir kentinin iç körfezi çevreleyecek şekilde yerleşmiş olması kent içi yolcu taşımacılığında deniz ulaşımını gündeme getirmiştir. Büyükşehir Belediyesi tarafından gerçekleştirilmeye başlanan deniz yolu ile şehir içi yolcu ve araç taşımacılığı 15 hatta günlük yaklaşık 200 sefer yapmaktadır. Günümüzde yolcu taşıma sayısı , araç taşıma sayısı ise 1300'e ulaşmış durumdadır yılında toplam 13 bin 736,482 yolcu ve 352 bin 827 araç taşınmıştır ( Đzmir deniz ulaşımı açısından son derece elverişli bir konuma sahiptir. Yeni iskelelerin hizmete alınması, mevcut filonun geçleştirilmesi ve deniz karayolu entegrasyonun sağlanması ile deniz ulaşımı daha ağırlıklı bir konuma gelebilecektir. Sonuçlar Coğrafi konumu nedeniyle Đzmir kenti deniz ile iç içe yaşamak zorunda olan bir kenttir. Deniz balıkçılıktan turizme, deniz ulaşımından tuz üretimine kadar çok geniş bir alanda insanlara ekonomik bir kaynak sunmaktadır. Denizin sağladığı büyük potansiyel sayesinde kıyı kentleri özellikle de liman kentleri her zaman diğer kentlere nazaran daha canlı ekonomik bir yapıya sahip olmuşlardır. Liman yarattığı istihdam ve iş olanakları ile daima bulunduğu bölge

8 ekonomisinde lokomotif rol oynamıştır. Đzmir kenti sahip olduğu körfez ile denizcilik alanında büyük atılımlar yapma imkanına sahiptir. Kentte denizciliğin gelişmesi hem kent ekonomisine katkıda bulunacak hem kent yaşamını zenginleştirecektir. Đzmir ve ilçelerinde denizcilik alanında önemli gelişmeler yaşanmaktadır. Çandarlı limanı ve Üçkuyular kruvaziyer limanı projeleri kent yaşamını ve ekonomisini etkileyecek önemli projelerdir. Nemrut ve Aliağa limanları önemli atılımlar yapmaktadır. Bölgede yeni liman projelerinin yanı sıra Çaltıdere mevkiinde yat imalatına yönelik tersane kurma çalışmaları da devam etmektedir. Deniz turizminin en önemli altyapınsın yat limanları oluşturmaktadır. Çeşme, Seferihisar ve Alaçatı yat limanları inşa halindedir. Söz konusu yat limanlarının tamamlanması ile bölgede bağlama kapasitesi bin yatı aşacaktır. Sürmekte olan Turizm Kıyı Yapıları Master Plan Çalışması 2. Ara Raporunda Marmara bölgesinden sonra en yüksek yat limanı talebi Çeşme Bodrum sahil şeridinde çıkmıştır. Bu kapsamda değerlendirildiğinde Đzmir için en acil deniz yatırımı yat limanıdır. Körfezde kent yaşamı ile bütünleşecek bir yat limanı kent yaşamını olumlu yönde etkileyecektir. Denizciliği sevdirecek ve denizciliğin gelişimine büyük katkı sağlayacaktır. Kaynaklar DLH, 2009, Turizm Kıyı Yapıları Master Plan Çalışması 2. Ara Rapor, Yüksel Proje Uluslararası A.Ş. ve Belde Proje ve Danışmanlık Tic. Ltd. Şti. Erkasap Soner., 1998., En önemli Limanlarımızdan biri: Đzmir Alsancak Limanı, Deniz Ticareti., 15, s Oral E.Z., (2000). 21. Yüzyılda Dünyaya Açılan Đki Yeni Kapı : Đzmir Alsancak Limanı ve Kuzey Ege Limanı, Đzmir Limanları Sempozyumu Bildiriler Kitabı, D.E.Ü.D.Đ.Y.Y.O., sf: Oral E. Z., 2009, Kruvaziyer Limanı Yer Seçim Çalışması, D.E.Ü.D.Đ.Y.Y.O.