MMXIV CEZA HUKUKU. Ders Notları. CRIMINAL LAW Lecture Notes MMXIV

Transkript

1 MMXIV CEZA HUKUKU Ders Notları. CRIMINAL LAW Lecture Notes MMXIV

2 CEZA HUKUKUNA GİRİŞ VE CEZA KANUNU Devletin hukuk düzeninin bir kolu olan ceza hukukunu, failin kişiliğine göre değişebilen, cezaî sonuçlarla (müeyyidelerle) yasaklanan hukuka aykırı fiilleri (suçları) öngören hukuk normlarının bütünü olarak tanımlamak mümkündür. Bu arada, doğrudan belirli fiilleri yasaklamamakla birlikte, cezaî sonuçların uygulanabilmesi şartlarını belirten normlar ile bu sonuçların türünü, biçimini gösteren normlar da bu hukuk dalına aittir. Söz konusu normların bulunduğu yer önemli değildir. Gerçekten de Ceza Kanunu dışındaki kanunlarda yer alan bazı normlar da cezaî bir nitelik taşıyabilir. Yukarıdaki tanım esas alındığında modern ceza hukuku, hukuka aykırı fiil, failin kişiliği ve cezaî sonuçlar olmak üzere üç ana bölüme ayrılabilir. a. Hukuka aykırı fiil veya suç, modern ceza hukukunun vazgeçilmesi mümkün olmayan temelini oluşturur. Gerçekten de, fiilden vazgeçilmesi halinde terörcü ve özgürlükleri yok edici, yani bireyin sadece tasavvurlarına, iç davranışlarına, sübjektif durumlarına veya şüphelere dayanan, dolayısıyla ortada suç olmasa bile bireyin tehlikeliliğini esas alarak onu yaptığından ötürü değil, oluş biçiminden ötürü takip eden bir ceza hukuku ortaya çıkar. Ceza hukuku nedir? b. Failin kişiliğinin nazara alınması modern ceza hukukunun insanileştirişi özelliğini oluşturur. Böyle bir ceza hukukunun esas konusu, sadece kendi kişiliğine sahip bir insanın davranışıdır. Failin kişiliğinin, fiilin kaynağı, oluşumu ve amaçları yönünden anlaşılmasına ve değerlendirilmesine hizmet ettiği kuşkusuzdur. Gerçekten de suç ve suçlu birbirinden ayrılmaz bir bütündür. Fiil, failin kişiliğinin bir yansımasıdır ve fail de fiilde yaşamaktadır. Ancak, failin kişiliğinin cezaî sonuçlarla ilgili olarak 1

3 da önemli bir role sahip bulunduğu gözden uzak tutulmamalıdır. Zira bu sonuçlar, kendisine uygulanan bireyin kişiliğine uydurulmadığı takdirde ne ödetici, ne de önleyici-eğitici hedefe ulaşılabilir. Çağdaş ceza hukukunda failin kişiliğinin giderek daha fazla göz önünde bulundurulması, bu hukuku, hukukun diğer dallarından sürekli olarak farklılaştırmakta ve uzaklaştırmaktadır. Gerçekten hukukun diğer dalları yönünden failden çok fiil önem taşır. c. Nihayet cezaî sonuçlar ise, ceza hukuku anlamında hukuka aykırı fiile, yani suça özelliğini veren ve onu diğer hukuka aykırı fiillerden ayıran husustur. Cezaî sonuçlar, esas itibariyle caydırma ve ıslah araçlarıdır. Yegane ve en etkili araçlar olmasalar bile, örgütlenmiş her toplum, tarihi yönden vazgeçilemez olan bu araçların yardımı ile suçlulukla mücadele etmeye ve bunu kontrol altına almaya çalışır. CEZAÎ DÜZENİN İŞLEVİ Hakim anlayışa göre, cezaî nitelikteki hukuk düzeninin işlevi, sadece toplumun varlığını güvence altına almaktan, yani ortak hayatın temel ve kaçınılmaz şartlarını garanti altına almaktan ibarettir. İnsanlar arasındaki menfaat çatışmalarının önlenemez oluşu karşısında devletin, ülkede yaşayanların karşılıklı ilişkilerindeki iradelerini birbiriyle uyumlu hale getirmekten başka bir şey yapmadığı ileri sürülmektedir. Şu halde hukuk, sosyal topluluğun korunması amacını güden ve bu amaçla bireysel özgürlüklere getirilmiş bulunan bir sınırlamalar sisteminden ibarettir. Devleti özünde sadece kamu düzenini korumak amacı güden bir jandarma olarak kabul eden bu anlayış, genel olarak hukuk düzeni yönünden olduğu kadar, ceza hukuku yönünden de gerçeğe uygun sayılamaz. Gerçekten de hukukun ilk planda, bir sınırlar düzenlemesi olarak ortaya çıktığı doğru ise de, günümüzde hukuk sadece bu işlevle yetinemez. Hukuk, çeşitli organizasyonlar oluşturduğu ve sosyal hayatın gelişimini tahrik ettiği için, aynı zamanda organize edici, itici ve geliştirici bir işleve de sahiptir. 2

4 Bir başka deyişle çağdaş devlet, bireylerin menfaatleri arasındaki çatışmaları gidermek ve bunları uyumlu hale getirmek gibi sadece negatif bir işlevle yetinemez. O, aynı zamanda, hem ortak hayat şartlarını korumak, hem bu şartları geliştirmek, hem de belirli hedeflere yöneltmek için toplumsal bilinci değiştirmek gibi amaçlarla, aktif bir davranış da ortaya koyar. Çağdaş devlet, kamu düzeninin koruyucusu olmaktan öte, toplumun eğiticisi ve yönlendiricisidir veya öyle olmak ister. Devletin bu geliştirici işlevi, kendisini ceza hukuku alanında da göstermektedir. Çünkü ceza, devletin sosyal hayatı etkilemek ve onu değiştirmek için başvurabileceği araçların en etkili olanlarından biridir. CEZA HUKUKUNUN TÜRLERİ Ceza hukukunun tarihi, pek çok yönden, insanlık tarihinin özel bir görünümünden ibarettir. Zira söz konusu tarih, insanlık tarihinin adaletsizliklerini olduğu kadar, daha onurlu, daha insani bir sosyal hayat biçimine yönelik gelişmelerini de ortaya koymaktadır. Ceza hukukunun, bir yandan teşkilatlanmış bir toplumda birlikte yaşamanın temel şartlarını koruma işlevini yerine getirirken, diğer yandan da çok defa bir baskı ve ayrıcalıkları koruma işlevi gördüğünü yine ceza hukuku tarihinden çıkarmak mümkündür. Ceza hukuku tarihine bu açıdan bakıldığında üç ayrı ceza hukuku anlayışından söz edilebilir. Bunlar, baskıcı ceza hukuku, ayrıcalıklı ceza hukuku ve özgürlükçü ceza hukuku anlayışlarıdır. a. Baskıcı ceza hukuku, mutlakiyetçi düzenlerdeki ceza hukukudur. Bu tip düzenlerde ceza hukuku, hükümdarın despotizminin, aşırı iktidarının bir aracı olarak işlev görüyordu. Bu tür ceza hukuku, modern zamanlarda da, daha az mutlakiyetçi olmayan totaliter tipteki düzenlerde ortaya çıkmaktadır. Nitekim öz ve amaç yönünden farklılık gösterseler bile, bu tip düzenlerin hepsinde, ceza hukuku, bu hukuk kadar etkili olan polis hukuku ile birlikte, resmî doğruyu veya devletin doğru kabul ettiğini, düşünce ayrılıklarına karşı korumanın, politik alt etmenin ve iktidarı korumanın aracı olarak kullanılmaktadır. 3

5 b. Ayrıcalıklı ceza hukuku, sosyal sınıflar arasındaki derin, fiili veya hukukî ayrıcalıklar üzerine dayandırılan ve bireyci-liberal tipteki demokrasilerin hakim olduğu toplumlara özgü bir ceza hukukudur. Fransız ihtilalinin etkisiyle mülkiyetçi devletten, yegâne gerçeklik olarak bireyi kabul eden ve sosyal grupları sadece bireylerin toplamı olarak anlayan liberal devlete geçiş, baskıcı ceza hukukundan ayrıcalıklı ceza hukukuna geçişin de başlangıcı olmuştur. Bu ceza hukuku, mülkiyetçi devletin baskıcı tipinden uzaklaşmış ve ilan edilen işlevinin özgürlükleri korumak olmasına rağmen, karşıt sosyal çıkarların çatıştığı durumlarda ekonomik yönden daha güçlü olanın çıkarını, güçsüz olanın zararına, korumaya hizmet etmektedir. Dolayısıyla bu ceza hukuku, eşit olmayanlar arasında eşitliği ve özgürlüğü sağlamaktan çok, eşitler arasındaki eşitliği ve özgürlüğü garanti altına almaktadır. c. Özgürlükçü ceza hukuku, mağdura ve suçluya, sosyal savunmaya ve özgürlüklere ilişkin şartların dengeli bir sentezini sağlayarak, bir yandan özel ve kamusal süjelerin saldırılarına karşı vatandaşların temel haklarını, sosyal menfaatleri, demokratik kurumları, yani uygar bir biçimde birlikte yaşamak için gerekli olan şartların bütününü koruyan, öte yandan da bireylere hukukî kesinlik ve eşitlik sağlayarak, tarafların aleti haline gelmeyecek ve adlî keyfîlikleri önleyecek şekilde oluşturulan bir ceza hukukudur. Böyle bir ceza hukuku, özgürlükleri, belli bir tarihi dönemdeki insan düşüncesinin idrak edebildiği kadarıyla koruyan ve insanın kurtuluşu gibi, tam olarak gerçekleştirilemeyen, ancak takip edilmesi, arkasından koşulması gereken bir idealdir. TÜRK CEZA KANUNU'NA HAKİM OLAN ANLAYIŞ Yapıldığı zamanın politik-ideolojik anlayışından esinlenen 1889 tarihli İtalyan Ceza Kanunu (Zanardelli Kanunu) gibi, onun hemen hemen aynen çevirisi olan 1926 tarihli Türk Ceza Kanunu da liberal-muhafazakâr bir ideolojinin ürünüydü. Ancak bu Kanun, 1936 yılında (3038 sayılı Kanunla), tamamen baskıcı bir burjuva anlayışının ürünü olduğu için bazı yönleri itibariyle baskıcı ve ayrıcalıkçı bir ceza hukukunun özelliklerini taşıyan 1930 tarihli Rocco Kanununa göre yapılan değişiklikler ve getirilen yeniliklerle, sözü edilen özelliğini kaybetmiş, baskıcı ve ayrıcalıkçı özellikler taşıyan bir ceza kanununa dönüşmüştü. 4

6 Ne var ki, bununla da yetinilmemiş, daha sonraki yıllarda toplumda sık sık yaşanan olağanüstü şartlara çözüm getirmek bahanesiyle, ceza hukukunun liberalleştirilmesi ve sosyalleştirilmesi isteklerinin giderek güçlenmesine aykırı olarak, yapılan değişiklikler ve getirilen yeniliklerle Kanunun baskıcı ve ayrıcalıkçı özellikleri daha da artmıştı. Ancak, 1991 yılından itibaren Avrupa Birliği hedefine paralel olarak, baskıcı hükümlerin Kanundan çıkarılması veya değiştirilmesi çalışmaları hızlanmıştır. Bu gelişmelerin ve iyileştirmelerin yoğunlaştığı bir dönemde hazırlanan ve kanunlaşan 2004 tarihli Türk Ceza Kanunu, belli bir ceza hukuku anlayışını yansıtmamaktadır. CEZA KURALININ UYGULANIRLIĞI Ceza kuralı her zaman, her yerde ve her kişiye uygulanmaz, daha doğrusu uygulanamaz. Bunun nedeni normun mahiyetindedir. Gerçekten norm kişi güvenliğini tehdit edici, özgürlüğünü ortadan kaldırıcı, kişiyi küçültücü niteliktedir. Bu nedenle Ceza normu uygulandığı zaman yer ve uygulandığı kişi itibariyle birtakım özelliklere sahiptir. O halde, önce Ceza kuralının zaman, sonra yer ve daha sonra kişi itibariyle uygulanmasını incelemek isabetli olacaktır. Ceza kuralından kasdedilen suç ve ceza içeren kanunlar, kanun hükmünde kararnameler, suçun içeriğini detaylandıran tüzükler, yönetmelik, kararname, karar gibi tasarruflardır. CEZA KURALININ ZAMAN İTİBARİYLE UYGULANMASI Ceza normları da tüm normlar gibi doğarak hukuk dünyasına girer (yürürlüğe girme) ve ortadan kalkarlar (yürürlükten kalkma). Kural olarak, her fiil işlendiği tarihte yürürlükte olan kanuna göre cezalandırır. Bu nedenle bir kanun veya sair kuralın ne zaman yürürlüğe girdiği veya yürürlükten kalktığı önemlidir. Çoğu zaman kanunlar kendi metinlerinde yürürlüğe giriş tarihlerini, yerini aldıkları metinlerin yürürlükten kalkış tarihlerini gösterirler. İlgili maddeler genel olarak kanunların son hükümlerinden birinde yer alırlar. Mesela Türk Ceza kanunu 591. Maddesinde 1 5

7 Temmuz 1926 tarihinden itibaren yürürlüğe gireceğini, 590 maddesinde ise 1274 (1858) tarihli Osmanlı Ceza Kanunu ile Yeni Ceza Kanunu'na aykırı hüküm ihtiva eden tüm kanunların yürürlükten kalkmış olacağını düzenlemiştir. Kanunların kabul ve Resmi Gazetede yayın tarihleriyle yürürlüğe giriş tarihleri arasında böyle uzunca bir süre kabul etmelerinin nedeni Adli ve İdari makamlara eski kanunun uygulanmasının ortadan kaldırılması ve yeni kanunun yürürlüğe konması için gereken hazırlıkları yapmak imkanının verilmek istenmesidir. Bazen kanun çeşitli nedenlerle kendi metninde yürürlük tarihini göstermeyebilir. Bu takdirde kanun ve nizamnamelerin yürürlüğe girişlerine ilişkin 28 Mayıs 1928 tarih ve 1322 Sayılı Kanun u uygulamak gerekir. Gerçekten söz konusu kanun, kanun ve tüzüklerin Resmi Gazete ile yayınlandıkları günden itibaren 45 gün sonra Türkiye'nin her tarafında yürürlüğe girmesini, ayrıca ceza, vergi ve askerliğe ilişkin kanun ve tüzüklerin şehir ve kasabalar belediyeler, köylerde muhtarlar vasıtasıyla ilan edilmesini öngörmektedir. Yayın ve ilânın amacı suç ve cezaların herkes tarafından bilinmesini sağlamaktır. Kanun ve tüzüklerin yürürlüğe girebilmeleri için Resmi Gazete'de yayınlanmaları gerekir. (1322 sayılı kanun md. l). Yayınlanmayan kanun yürürlüğe giremez, yok hükmündedir. Yürürlük süreleri ve yürürlükten veya uygulamadan kaldırılmaları bakımından kanunlar sürekli (daimî), süreli, geçici veya istisnai olmak üzere üçe ayrılırlar. Sürekli Kanunlar: Bunlar yürürlükten kaldırılıncaya kadar uygulanan kanunlardır. Ne zaman ortadan kaldırılacakları belli olmaz. Süreli (geçici) Kanunlar: Yürürlük süreleri önceden belirtilen yasalara süreli yasalar denir. Bunların ortadan kalkması yasanın çıkarılış nedenine bağlı olarak yasanın bizzat kendisi tarafından öngörülmüştür. 6

8 Meselâ 20 Şubat 1930 tarih ve 1567 sayılı Türk Parasının Kıymetini Koruma Kanunu Dünya ekonomik buhranından Türk ekonomisini korumak üzere üç yıl için çıkartılmıştı. Ancak daha sonraki yıllarda Türk ekonomisini yabancı ekonomiler karşısında korumak için her defasında beşer yıl olmak üzere uzatılmış, 1950 yılından sonra kapsamı genişletilerek cezalar artırılmış, nihayet tarih ve 1224 sayılı kanunla devamlı kanun haline getirilmiştir. İstisnaî Kanunlar: Bu kanunlar savaş, deprem, su baskını, şiddet olaylarının yaygınlaşması, ülke bütünlüğüne karşı ayaklanma, salgın hastalık gibi olağanüstü hallerde toplumun ihtiyaçlarını karşılamak üzere çıkarılırlar. Uygulanma süreleri itibariyle geçici kanunlardır. Ancak aslında yürürlükte olan kanunlardır. İhtiyaç halinde Bakanlar Kurulu tarafından uygulamaya konulurlar. Uygulanma süreleri belli bir takvime bağlı olmayıp çıkarıldıkları nedene bağlıdır. O neden sona erince veya ihtiyaç kalmayınca uygulamadan kaldırılırlar. Meselâ şiddet olaylarının veya harp halinin sona ermesine kadar uygulanmak üzere çıkarılan olağanüstü hal, sıkıyönetim kanunları gibi. Türk Hukukunda istisnaî kanunlardan birinin tipik örneği Milli Korunma Kanunudur. Gerçekten adı geçen Kanun 18 Kanunisani 1940 tarihinde Türkiye'nin harbe girmesi halinde ülkenin ekonomik, malî, siyasî ve sosyal düzenini korumak amacıyla çıkarılmış, Bakanlar Kurulunu olağanüstü yetkilerle donatmıştır. Milli Korunma Kanunu kendisini yaratan sebeplerin ve fevkalâde hallerin ortadan kalkmasına rağmen uzun yıllar tatbik olunmuş nihayet tarih ve 5/322 sayılı Bakanlar Kurulu kararıyla uygulamadan kaldırılmıştır. İstisnaî kanunun diğer örneği Sıkı Yönetim Kanunudur. Sözkonusu kanun da halen yürürlükte olup ihtiyaç halinde Bakanlar Kurulu tarafından uygulamaya konulmaktadır. Gerçekten Anayasa'nın öngördüğü hür demokratik düzeni, temel hak ve özgürlükleri ortadan kaldırmaya yönelik, olağanüstü hâlin ilânını gerektiren hallerden daha vahim şiddet hareketlerinin yaygınlaşması, savaş hali, Cumhuriyete karşı ayaklanma olması veya ülke ve milletin bölünmez bütünlüğünün tehlikeye düşürülmesi halinde Bakanlar 7

9 Kurulu, süresi altı ayı geçmemek üzere sıkıyönetim ilân edebilir. İlân kararı derhal Resmi Gazetede yayınlanır ve aynı gün T.B.M.Meclisinin onayına sunulur. Keza 2935 Sayılı Olağanüstü Hal Kanunu da istisnaî bir kanun olup şiddet eylemlerinin yaygınlaşması ve kamu düzeninin bozulması nedeniyle süresi altı ayı geçmemek üzere Bakanlar Kurulu tarafından ilân olunur ve karar Meclisin onayına sunulur. CEZA HUKUKU VE CEZA MUHAKEMESİ HUKUKU Buraya kadar tanımlamaya çalıştığımız ve maddi ceza hukuku da denilen ceza hukuku ile ceza muhakemesini düzenleyen hukuk dalı olan ceza muhakemesi hukuku, aralarındaki sıkı ilişkiye rağmen, farklı iki hukuk dalını oluşturur. Ceza hukuku ile ceza muhakemesi hukuku arasındaki ayrım uzun ve ağır bir gelişmenin sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Ceza muhakemesi hukuku, muhakemeyi, yani devlet organlarının ceza kanununun ihlâl edilip edilmediğini, ihlâl edene verilecek cezayı belirlemeye yönelik faaliyetini düzenleyen hukuk dalıdır. Bu iki hukuk dalı arasındaki en önemli farklar, kanunların zaman yönünden uygulanması ve yorumu yönünden ortaya çıkmaktadır. Nitekim ceza kanunları yönünden kural olarak geçmişe uygulanmazlık ilkesi ve kıyas yasağı söz konusudur. Buna karşılık, ceza muhakemesi hukukunda kıyas yasağı bulunmadığı gibi, derhal uygulanırlık ilkesi hakimdir. Bir norm, eğer suçun var olabilmesi için gerekli şartları, uygulanması gereken müeyyidenin türünü ve özelliklerini belirlemeye yönelik ise ceza hukukuna; yok eğer bir ihlâl gerçekleştiğinde kanunun belirlediği müeyyidenin faile ulaşmasını sağlayan faaliyetler bütününü düzenlemeye yönelik ise muhakeme hukukuna ait sayılacaktır. Kanunların yürürlükten veya uygulamadan kaldırılmaları: Kanunlar ve diğer hukuki tasarruflar açıkça veya zımnen olmak üzere iki şekilde yürürlükten kaldırılırlar. Açıkça yürürlükten kaldırma halinde yürürlüğe giren yeni biç kanun bir başka kanunu açıkça ortadan kaldırır. 8

10 Zımnen ortadan kaldırma halinde ise aynı konuyu düzenleyen yeni kanunun hükmü ile eski kanunun hükmü birbiriyle uyuşma makta sonradan çıkarılan kanun önceki kanunu ortadan kaldırmaktadır. Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerin Anayasaya aykırılığını Anayasa Mahkemesi denetler (Ay, md, 148). Eğer adı geçen tasarrufları Anayasaya aykırı bulursa iptal eder. O halde kanun ve kanun hükmünde kararnameler Anayasa Mahkemesinin iptal kararıyla da yürürlükten kalkarlar. Anayasanın 91. maddesine göre olağan hallerde Bakanlar Kurulu yetki kanununa dayanarak Kanun hükmünde kararname çıkarma yetkisine sahiptir. Bu kararnameler Resmî Gazetede yayımlandıkları gün yürürlüğe girer ve aynı gün T.B.M.M meclisinin onayına sunulurlar. Keza olağanüstü haller, savaş, seferberlik ve sıkıyönetim zamanlarında Cumhurbaşkanının başkanlığında toplanan Bakanlar Kurulu, Kanun hükmünde kararnamelerle birtakım düzenlemeler yapabilir. Adı geçen kararnameler Resmî Gazetede yayımlandıkları gün Meclisin onayına sunulurlar. Meclis tarafından onaylanmaması halinde kanun hükmünde kararnameler ortadan kalkacaktır. Kısmen onay halinde ise onaylanmayan hükümler ortadan kalkacaktır. CEZA KURALININ İHLÂL EDİLDİĞİ ZAMAN Kural olarak bir fiil işlendiği zaman yürürlükte olan kural tarafından cezalandırılır. Eğer uygulanan kuralda bir değişiklik lehe ise uygulanır. Kötülüğünün derecesi ne olursa olsun eğer fiili suç olarak vasıflandıran bir kural yoksa faili cezalandırmak mümkün değildir. Bu nedenle suçun İşlenme zamanı Ceza hukuku açısından önemlidir. Hareketin yapıldığı anda neticenin de meydana geldiği (Resmi evrakta sahtekârlık, yalan tanıklık, hürriyeti tahdit, sövme ve hakaret, tehdit gibi) neticesi harekete bitişik veya şekli suçlarda, hareketin yapılması ile beraber netice de meydana gelmiş olduğundan, fiil o an a yürürlükte olan kanun tarafından cezalandırılır. Bu tip suçlar için herhangi bir sorun yoktur. Hareket ve neticenin birbirlerinden ayrıldığı, aralarında zaman bulunabilen mesafe suçları için hangi kanunun uygulanacağı bazen bir sorun olabilir. 9

11 Gerçekten adam öldürme, adam yaralama, uyuşturucu ticareti gibi suçlarda hareketin yapılması ile neticenin gerçekleşmesi farklı zamanlarda meydana gelebilir. Mesela ölümcül darbeyi alan kişinin bir ay sonra hastahane de ölmesi, Türkiye'den gönderilen uyuşturucunun Almanya'da satılmasında olduğu gibi. Hareket ve netice arasında geçen süre içinde kanun değişikliği olduğu zaman hareketin yapıldığı andaki kanunun mu yoksa neticenin meydana geldiği andaki kanununum uygulanması gerektiği bazen bir sorundur. Fail hareketi yaptıktan, ancak netice tamamlanmadan önce isnat kabiliyetini kaybetmiş ise normal fail sayılarak ceza yaptırımımı yoksa akıl hastası sayılarak güvenlik tedbiri mi uygulanacaktır? Suça tesir eden haller hareketin yapıldığı veya neticenin tamamlandığı anda mı gerçekleşmiş sayılacak ve olaya hangi norm uygulanacaktır? Af veya zamanaşımına ilişkin yeni bir kanun hareketin yapıldığımı yoksa, neticenim gerçekleştiği andan 'itibaren mi uygulanacaktır? Suçun işlendiği zamanın belirlenmesi konusunda doktrinde muhtelif fikirler ileri sürülmüştür. Bunlardan birincisine göre suç hareketin yapıldığı zaman işlenmiş sayılır. İkincisine göre suç neticenin meydana geldiği an sayılır. Üçüncüsüne göre suç hem hareketin yapıldığı ve hem de neticenin meydana geldiği anda işlenmiş sayılmalıdır (Karma teori) Üçüncü (karma) düşünceyi kabul etmek mümkün değildir. Çünkü sorun bu düşünceyle çözülemez. Bir suç ancak bir kanuna tabi olabilir. Hem hareketin yapıldığı ve hem de neticenin gerçekleştiği andaki kanuna tabi olamaz. Neticenin meydana geldiği anda da suçu gerçekleşmiş saymak isabetli bir tavır olmaz. Çünkü hareketin yapılmasıyla neticenin doğması arasında yeni bir kanun çıkmış olabilir. Hareketin yapıldığı andaki kanun neticenin gerçekleştiği andaki kanundan daha ağır olabileceği gibi daha hafif de olabilir. Dolayısıyla fail lehine olabileceği gibi olmayabilir de. Eğer fail lehine ise hareketin yapılmış olduğu zaman meydana gelmiş olan olaylara da uygulanacaktır. 10

12 Bunun anlamı failin cezalandırılmasının tesadüflere bağlı olması, ayrıca suçlar arasında eşitsizlik yaratılması demektir. Gerçekten varılan sonuca göre hareket suçları hemen, mesafe suçları daha sonra cezalandırılacaktır. O halde doğru olan görüş hareketin yapıldığı anda suçu işlenmiş saymak ve o anda yürürlükte olan kanunu uygulamaktır. Esasen doktrinde çoğunluk bu görüşü kabul etmektedir Suçun önemli anı kişinin topluma isyan ettiği andır. Sadece o an için Ceza normunun korkutuculuğu söz konusu olur, Bu nedenle hareketin yapıldığı andaki norma itibar edilmelidir. Öte yandan tanıklar ve suçun diğer bulguları da hareketin yapıldığı yerdedir. Eğer hareket bölünebiliyor ve birbirini izliyorsa ikinci ve neticeye yakın olan hareketin yapıldığı zamanda suçu işlenmiş saymak gerekir. Çünkü netice de ikinci hareketin yapıldığı anda meydana gelmiş olup hatta ikinci kanun failin aleyhine de olsa bu kanun uygulanmalıdır. Mütemâdî suç aynı zamanda ani suç karakterine sahip olduğun dan temadi'nin bittiği anda hareket de bitmiş ve suç işlenmiş olacaktır. O andaki kanun uygulanacağından herhangi bir sorun olmayacaktır. Müteselsil suçlarda teselsülü oluşturan son hareket yapıldığı anda mevcut olan yasa uygulanacaktır. Keza İtiyadi suçlarda itiyadı tamamlayan son hareketin yapıldığı anda suç işlenmiş sayılacak aynı şekilde lehe veya aleyhe kanun sorunu olmayacaktır. FAİLİN LEHİNE OLAN KURALIN GEÇMİŞE YÜRÜRLÜĞÜ Prensip olarak ceza kurulu yürürlüğe girdiği tarihten sonra gerçekleştirilen olaylara uygulanır. Geçmişte meydana gelen olaylara uygulanmaz. Bunun nedeni kişinin güvenlik içinde yaşamasını teminat altına almak ve özgürlüğünü korumaktır. Eğer fiilin işlendiği gün cezalandırıcı bir kural yoksa kanunilik ilkesinin tabii sonucu olarak suç da yoktur. Ancak eğer eskiden suç olan bir olgu yeni kural ile yeniden düzenlenmiş ve yeni düzenleme failin lehine ise kural geçmiş de uygulanır. Bunun da nedeni kişi özgürlük ve güvenliğini daha çok korumaktır. Gerçekten bir fiili daha şiddetle cezalandırmakta artık eskisi kadar toplumsal 11

13 menfaat yoksa ve bu menfaat ile kişinin menfaati uyuşuyor ise cezayı azaltan kanundan faili istifade ettirmemek için bir neden yoktur. Doktrinde eski dosyaları inceleme ve olayı yeniden değerlendirmenin zorluğu nedeniyle mahkeme kararının kesinleşmesinden sonra artık yeni kanunun lehe de olsa uygulanmayacağı savunulmuştur. Gerçekten İtalyan Ceza Kanunu nun 2. maddesinin üçüncü fıkrası hüküm kesinleştikten sonra lehe de olsa yeni Kanunun uygulanamayacağını derpiş etmiştir. Türk Ceza Kanunu'nun ikinci maddesinde böyle bir hüküm yoktur. O halde hüküm kesinleştikten sonra da lehe olan kanunun uygulanmaması için bir neden yoktur. Uygulamada Adalet Bakanlığının bir genelgesine göre Cumhuriyet Savcılığı C.M.U Kanununun 402. maddesi uyarınca hükmü veren mahkemeye başvurarak lehe olan yeni kanunun uygulanmasını sağlamaktadır. Yeni kuralın geçmişi etkileyip etkilemeyeceği, Ceza hukukunun, ilkeleri ve amaçları farklı olan alt dallarına göre değişmektedir. O halde maddi Ceza hukukuna, İnfaz hukukuna ve Ceza Muhakemesi Hukukuna ilişkin kuralların durumunu ayrı ayrı incelemek isabetli olur. A) MADDİ CEZA HUKUKUNA İLİŞKİN KURALLAR Mahiyetleri itibariyle sanığın cezalandırılmasına veya cezalandırılmamasına veya ağır veya hafif cezalandırılmasına ilişkindirler. Maddi Ceza hukukuna ilişkin olan kurallar bir fiilin suç olup olmadığını ve bunun yaptırımını belirlemektedirler. Bu nedenle eski kurala göre failin daha lehine iseler geçmişte olan Alaya tatbik olunurlar. Yeni kanun ortadan kaldırılmasından sonraki olaylara uygulanmaz. Yeni çıkan kanun geçmişte suç olan şeyi tekrar düzenliyorsa failin lehine olduğu takdirde geçmişte olan olaya da uygulanır. Bunun nedeni artık toplumun faili eskisi kadar sert şekilde cezalandırmada fayda görmeyişidir. Nitekim Yargıtay bir suçun işlendiği zamandaki kanun ile sonradan yürürlüğe giren kanun birbirinden farklı ise lehe olan kanunun uygulanması gerektiğine işaret etmektedir. 12

14 Yeni kanun geçmişte suç olmayan bir olguyu suç haline getiriyorsa sadece yürürlüğe girdiği tarihten sonra gerçekleşen olaylara uygulanır. Eski kanunun suç olarak düzenlemiş olduğu bir olguyu yeni kanun suç olmaktan çıkarmış ise yeni kanunun lehe kanun olduğunda şüphe yoktur. Bunun anlamı devletin o olayı artık suç olarak cezalandırmasında menfaat görmeyişidir. Mesela tarih ve 2827 sayılı Nüfus Planlaması Hakkında Kanun on haftaya kadar olan gebeliklere son vermeyi suç olmaktan çıkarmıştır. O halde bu kanun yürürlüğe girmeden önce gerçekleştirilen çocuk düşürmelerde bu kural uygulanacak ve failler cezalandırılmayacaktır. Yargıtay sanığın lehine yapılan yasal değişiklik sonucu eylem suç olmaktan çıkarılmış olduğundan sanığın beraatine karar verilmesi gerekir demiştir. Yeni kanun eski kanunun aynı fiil için öngörmüş sabit cezayı azaltabileceği gibi artırabilir de azaltma halinde lehe, artırma halinde aleyhe kanun söz konusudur. Yargıtay lehe olan yasanın belirlenmesinde T.C.K.11. maddesindeki sıraya göre daha ağır olan cezanın göz önüne alınmasını kabul etmiştir. Eğer yeni kanun eski kanunun asli cezanın yanında öngörmüş olduğu ferli cezayı ortadan kaldırıyorsa lehe olan kanundur. Yeni kanun eski kanunda bulunmayan asli cezanın yanında fer i veya mütemmim ceza getirmişse fail aleyhine kanun olduğundan daha önceki kanunun yürürlüğü zamanında meydana gelmiş bulunan olaya uygulanmayacaktır. Yeni kanunun getirmiş olduğu asgari ceza sınırı eski kanunun asgari sınırından daha aşağı ise yeni kanun lehedir. Aksi halde aleyhedir. Yeni kanunum üst sınırı eski kanunun üst sınırından daha aşağı ise lehe kanundur. Yeni kanun eski kanuna göre sınırı yükseltmiş, ancak alt sınırı indirmiş ise, veya alt sınırı yükseltmiş üst sınırı indirmiş ise somut olayı her iki kurala da uyarlayarak lehe olan kanunu bulmak gerekir. Eski ve yeni kanunun öngördüğü cezalar aynı, ancak yeni kanun cezanın para cezası, aynen iade veya tazmin, eğitim ve ıslah kurumuna tevdi gibi bir tedbire çevrilmesini de öngörüyorsa failin lehine olan kanundur. 13

15 İki normun mukayesesi yapılırken sadece cezanın nevi ve süre sine bakılmamalı, tamamlayıcı cezalar, ağırlatıcı ve hafifletici sebepler, suçu ve cezayı oltadan kaldıran sebepler, fail için getirilen menfaatler, kısacası failin lehine olan her şey göz önüne alınmalıdır. Eğer yeni kanun olayı cürüm olmaktan çıkarıyor kabahat yapıyor ise, lehe kanundur. Hatta kabahatten dolayı verilecek olan cezanın süresi fazla olsa da daha lehedir. Çünkü cürüme bağlanan sonuçlar daha ağırdır. Cürüm teşkil eden fiil ancak kasden işlendiğinde cezalandırılıyor, buna karşılık kabahat taksirle işlendiğinde cezalandırılıyorsa o zaman fiili kabahat sayan kanun aleyhedir. Eğer kabahat hürriyeti bağlayıcı ceza, cürüm para cezası öngörmüş ise cürüm daha lehedir. Para cezasıyla beraber de olsa süresi az olan hürriyeti bağlayıcı cezayı öngören kanun lehedir. Eğen sonraki kanun, öncekinin öngördüğü cezanın yerine, ceza infazının tehirini, adli affı öngörüyor ise daha lehedir. Sonraki kanun resen takip edilen suçu şikâyet, izin, karar veya talebe bağlı hale getiriyorsa lehe kanundur. Şikâyete bağlı suç resen takip edilen bir suç haline getiriliyorsa aleyhe kanundur. Failin lehine olan sonraki kuralın uygulanmasına ilişkin temel esas, onaylanmayan veya düzeltilerek onaylanan kanun hükmünde kararnameler için de geçerli olmalıdır. Eğer bir kanun Anayasa'ya aykırı olması dolayısıyla iptal edilmiş, bunun yerini yeni bir kanun almışsa lehe olan kanun uygulanır. aa) Emniyet Tedbirlerine ilişkin Kanunlar Emniyet tedbirleri akıl hastası, uyuşturucu veya alkol müptelâları veya temyiz kudreti olmayan küçük veya sağır dilsiz olup da tekrar suç işleme tehlikesi içinde olan, bu nedenle kamu düzeni ve toplum güvenliğini tehdit eden kişiler hakkında uygulanır. Amaçları küçüğü veya tehlikeli kişiyi ya muhafaza altına almak ya da tedavi etmektir. Suçluyu cezalandırarak ona acı çektirmek değildir. Durum bu olunca emniyet tedbirlerine ilişkin yasaların derhal uygulanması amaçlarına daha uygundur. 14

16 bb) Zamanaşımına ilişkin Kanunlar Belli bir sürenin geçmesinden sonra artık hukuki işlem yapılmaması halinde zamanaşımı söz konusudur. Seza hukukunda iki tür zamanaşımı mevcuttur. Bunlar dava ve ceza zamanaşımıdırlar. Suçun işlenmesinden sonra belli bir süre içinde dava açılmaması halinde artık davan açılmaması halinde dava zamanaşımı, mahkumiyet hükmünün belli bir süre içinde yerine getirilmemesi halinde, artık bir daha yerine getirilmemesi halinde ceza zamanaşımını, doktrinde zamanaşımının ceza kovuşturmasına engel teşkil etmesi dolayısıyla ceza muhakemesi hukuku kurumu olduğu, bu nedenle zamanaşımına ilişkin yeni kanunun derhal uygulanarak daha önce işlenen suçlara da uygulanacakları iddia edilmişse de kanaatimizce zamanaşımı devlet ile fert arasındaki ceza ilişkisini sona diren Maddi Ceza hukukuna ilişkin bir kurumdur. Bu nedenle yeni kanunun öngördüğü zamanaşımı süresi failin lehine ise geçmişte işlenmiş suçlara uygulanır. Aleyhte ise yürürlüğe girdiği günden itibaren işlenen suçlara uygulanır. Mesela suçun işlendiği zaman yürürlükte olan kanuna göre zamanaşımı süresi 15 yıl, daha sonra çıkan kanuna göre 10 yıl olsun. Bu durumda eski kanun zamanında işlenen suça yeni kanun uygulanacaktır. Süre yirmi yıl olsaydı yeni kanun uygulanmayacaktı. cc) Cezaların İnfazına ilişkin Kanunlar Bugünkü infaz rejiminin amacı mahkumu iyileştirilmiş olarak tekrar topluma kazandırmaktır. Bu nedenle yeni bir infaz rejimi öngören İnfaz kanunu belirtilen amaca hizmet etmek için daha iyi bir kanun olabilir. Amaç suçlunun iyileştirilmesi olunca, cezaların infazı rejimine ilişkin yeni kanun failin lehine kanun sayılmak ve bunu derhal uygulamak gerekmektedir. Ancak teorik açıdan durum bu olsa da ülkemiz cezaevi gerçekleri göz önüne alındığında cezaevi şaftlarının suçluyu hiç de iyileştiremediği görülmektedir. 15

17 Bu nedenle prensip olarak infaz rejimine ilişkin kanunlar lehe kanun sayılarak geçmişte alınmış mahkumiyetlere uygulansalar da, eğer yeni kanun hükümlünün ceza evinde kalma süresini uzatıyorsa lehe kanun sayılmamalı, aleyhe kanun yılmalı, kanunun yürürlüğe girmiş olduğu tarihten sonra işlenen suçlara uygulanmalıdır. B) CEZA MUHAKEMESİ HUKUKUNA İLİŞKİN KANUNLAR: Ceza hukuku bir olgunun suç olup olmadığını, suç ise faile ne kadar ceza veya güvenlik tedbiri uygulanacağını belirler. Ceza muhakemesi hukuku ise delillerin nasıl toplanacağını, suçlunun yargılamasının nasıl yapılacağını, mahkum olmamış kişinin sanık sayılacağı, sanığın savunmasının alınmadan mahkum edilemeyeceğini, şüpheden ve delil yetersizliğinden sanığın faydalanması gerektiğine ilişkin ilkeleri düzenler. Öte yandan bu hukuk dalı Aydınlık çağdan bugüne sanık lehine her zaman değişerek gelişmiştir. O halde Ceza Muhakemesi Hukuku'nun ilkeleri Ceza hukukundan farklı ve Ceza usul hukuku daha çok failler lehine bir hukuk dalıdır. Durum bu olunca Ceza Muhakemesi Hukukuna ilişkin kural derhal uygulanmalıdır. Çünkü amacı daha ziyade sanığın haklarını teminat altına almaktır. Derhal uygulamanın anlamı eski kanun zamanında tekemmül etmiş olan işlemlere artık dokunulmaması, ancak yapılacak işlemlerin yeni kanuna göre yürütülmesidir. Ancak bazen yeni kanun da fail aleyhine netice doğurabilir. Bu durumda derhal uygulamamak veya bir özel düzenlemeyle sanığın haklarını korunmak isabetli olur. Mesela hakimlik veya mahkeme kararlarına karşı acele itiraz yolunu yedi günden dört güne indiren bir kanun, sürenin yedi gün olduğunu düşünerek ilk üç günde bu hakkım kullanmamış olan sanığa uygulanmamalı, hiç olmazsa bu gibi durumlar için özel hüküm konulmalıdır. Keza Ceza Muhakemesi Hukukunun gelişme seyrine aykırı olsa da sanığın itiraz hakkını tamamen ortadan kaldıran yeni kanun geçmişe yürürlük olmamalı, derhal uygulanmamalı ancak yürürlüğe girdiği tarihten sonraki olaylara uygulanmalıdır. 16

18 C) GEÇİCİ (SÜRELİ) VE İSTİSNAİ KANUNLAR: Lehe olan kuralın süreli veya istisnai kanunlarda uygulanıp uygulanmayacağı doktrinde tartışmalıdır. Bu konuda iki görüş mevcuttur. Birinci görüşe göre lehe olan kuralı süreli ve istisnai kanunlarda da uygulamamak için bir neden yoktur. Çünkü söz konusu kanunları kanun koyucu yürürlükten kaldırmak ve yerine yeni bir kata fayda görmemektedir. İkinci görüşe göre süreli ve istisnai kanunun yürürlük veya uygulamadan kaldırılmasından sonra yerini alacak kanun lehe olsa da artık geriye yürüyemez. Çünkü böyle bir çözüm istisnai kanunu etkisiz hale getirir. Gerçekten istisnai kanun kapsamında yargılanan suçlular kanunun geçici olduğunu, er geç ortadan kalkacağını, daha lehe olan kanunun bir gün er veya geç yürürlüğe gireceğini hesap ederek mahkemelerin neticelenmesini geciktirirler ve konunun uygulanmasından beklenen faydayı hiçe indirirler. Kanaatimizce iki hususu birbirinden ayırmak gerekir. Süreli veya istisnai kanun yürürlük veya uygulamadan kaldırılmadan bu kanunların metinlerinde yapılan değişiklikler failin lehine ise uygulanmamaları için bir sebep yoktur. Çünkü kanun koyucunun iradesi aslında bu yöndedir. Ancak istisnai veya geçici kanun yürürlük veya uygulamadan kalktıktan sonra yerini alan kanun failin lehine ise yeni kanunu uygulamak kanun koyucunun iradesine aykırı olabileceği gibi kanunun Uygulanmasından beklenen faydaya da aykırı olur. Ayrıca böylece kurnaz suçlular mükâfatlandırılmış olur. Nitekim İtalyan Ceza Kanununun 2. maddesinin dördüncü fıkrasında geçici ve istisnai kanunlarda lehe olan kuralın geçmişe yürümeyeceği derpiş edilmiştir. Türk Ceza Kanunu'nun 2. maddesinde böyle bir hüküm bulunmadığına göre Türk hukukunda lehe olan kuralın geçmişe yürümeyeceğini iddia etmek mümkün olmayacaktır. Ancak bazen istisnai kanunun kendisi böyle bir hüküm koyarak lehe olan kanunun uygulanması ilkesini bertaraf edebilir. 17

19 Nitekim 1402 sayılı Sıkıyönetim Kanunu 23. maddesinde sıkı yönetimin kaldırılması halinde de, önceden açılmış olan davalar hakkında Sıkı Yönetim Kanununun uygulanmaya devam edeceğini hükme bağlamıştır. CEZA KURALININ YER İTİBARİYLE UYGULANMASI Ceza normunun uygulanmasının sadece zaman açısından değil, uygulandığı yer açısından da birtakım sınırları vardır, Pozitif hukuk normu bir yaptırımı olan normdur. Bu yaptırımı yerine getirmek devlete aittir. Devlet, kuralı koymasının tabii neticesi olarak kuralı uygulamak için gereğinde zor kullanmak durumunda olan hâkim güçtür. Bunların sınırı Devletler Umumi hukukudur. O halde pozitif kural devlet hakimiyetinin tabii neticesi olarak konmakta ve karşımıza çıkmaktadır. Bu hakimiyet belli sınırlar içinde ve belli yerlerde icra edilmektedir. İşte devlet hakimiyetinin tabii neticesi olarak konulan ceza normunun normu koyan devletin ülkesi hudutları içinde uygulanmasına kanunların mülkiliği veya ülkeselliği adı verilir. Belli bir toprak parçası üzerinde ancak bir güç egemen olabilir. Bu güç en üst, başka bir güç tanımayan oradaki insan insanla devlet arasındaki ve diğer devletlerle olan ilişkileri düzenleyen güçtür. Konulan ceza normu belli bir dönemde kanun koyucunun belli menfaatleri korumak için ceza ile yatırımlanmakta yarar gördüğü normlardır. Egemen bir devlette hangi menfaatin ceza yaptırımı ile korunacağını kanun koyucu takdir eder, bunda tamamen özgürdür. Devletin kaynağı ister aile ister patron köle ilişkisi ister fertlerin bir araya gelerek devleti kurmaları ve konulacak kurallara. Uyacaklarını saygı göstereceklerini taahhüt etmeleriyle izah edilsin, her teoriden çıkan neticeye göre devlet ile kişi (vatandaş) arasında bir tabiiyet ilişkisi vardır, bu ilişki gereğince devlet vatandaşını korur, vatandaş da kendisini koruyan devletin koyduğu kurallara uymak, saygı göstermek onun itibarına zarar vermemek yükümlülüğü altına girer. 18

20 Öte yandan vatandaşını koruyan devletin bizzat kendisini korumaması, kendi kendisine karşı saygısızlık, eşyanın tabiatına ayları olurdu. İşte devletin bizzat kendisini ve vatandaşını nerede işlenirse işlensin suçlara karşı koruması halinde gerçeklik ve korunma ilkesi, mağdura göre şahsilik, vatandaşının başka ülke toprakları üzerinde işlemiş olduğu suçlardan dolayı cezalandırılmalarına da faile göre şahsilik adı verilir. Teknolojinin gelişmesiyle beraber uluslararası ticaretin yaygınlaşması, turizmin gelişmesi, media vasıtasıyla başka toplumların sorunlarının, artık ulusal toplumlar tarafından da paylaşılması suça karşı uluslararası bir kamuoyu vicdanı doğurmuş, suç, Tabii hukuku ihlal eden bütün insanlığa karşı bir fiil sayılmış, artık devletler başka toplumlarda başka insanlara karşı işlenen suçlara da kayıtsız kalamaz olmuşlar, başka ülke topraklarında işlenen suçları da kendi topraklarında cezalandırmışlardır, buna evrensellik ve adalet prensibi yandan yine uluslararası ilişkilerin yaygınlaşmasına paralel olarak, devletler imzalamış oldukları sözleşmelerle birbirlerine karşı bazı uluslararası nitelikte suçları, bir taraftan birbirlerine karşı takip etmek ve cezalandırmak yükümlülüğünü üstlenmekte diğer taraftan sanık ve mahkûmlar hakkında asgari kurallar kabul etmekte, bir fiilden dolayı iki defa muhakeme yapılıp iki ayrı ceza verilemeyeceği (ne bis in idem) gibi ilkeler benimsenmektedir 1. Ceza Kanunu'nun Mülkiliği (Ülkeselliği) Suçun işlendiği ülke kanunlarına göre takib edilerek cezalandırılması haline kanunun mülkiliği adı verilir. Aydınlık çağda mülkilik ilkesi sosyal mukavele teorisiyle izah edilmiş, ancak bu teoriyle yabancıların ülke içinde suç işlemeleri halinde cezalandırılmaları izah edilemediğinden ilkenin izah kaynağını artık egemenlik teorisi oluşturmuştur. Mülkilik ilkesi otoriter merkezi devletlerin oluşmasıyla güçlenmiştir. Her devlet ülkesi hudutları dahilinde istediği düzeni kurmak ve korumak yetkisine sahiptir. Çünkü Ceza kuralının ihlal edildiği yerde suçun işlenmesinden dolayı bir zarar gerçekleşmiş ve bunun sonucu kamu düzeni bozulmuştur. Kamu düzeni ancak suçlunun suçu işlediği yerde 19

21 cezalandırılmasıyla sağlanabilir. Ayrıca suçlu suçun işlendiği yerde cezalandırılmalıdır ki suç işlemeyi düşünen muhtemel adaylar failin cezalandırıldığını görsün ve suç işlemekten vazgeçsinler. Suçun işlendiği yerde failin cezalandırılmasının bir diğer faydası delillerin toplanmasında sağlanan kolaylık ve muhakemenin ucuza mal olmasıdır. Gerçekten deliller ancak suçun işlendiği yerde bulunabilir ve orada bulunan makamlar tarafından kolaylıkla toplanabilir. Suçluya suçun işlendiği yer ülkesi kanununun uygulanması sanık açısından da bir teminattır. Çünkü sanık suçu işlerken hangi kanunun kendisine uygulanacağını bilir. Tavır ve hareketlerini ona göre ayarlar. Ceza normunun mülkiliği ilkesi Türk Ceza Kanununun 3. maddesinde ifadesini bulmuştur. Türkiye Cumhuriyeti ülkesinde suç işleyen kimse Türk kanunlarına göre cezalandırılır (TCK. md. Bu konuda yabancı ülke makamlarının yaptığı yargılama kural olarak Türkiye'yi bağlamaz. Devlet hakimiyetinin icra edildiği yere ülke adı verilirse Gerçek ve farazî anlamda olmak üzere ülke kavramı ikiye ayrılır. A) Gerçek Anlamda Ülke Devletin karada, denizde ve havada hakimiyetini icra ettiği alana gerçek anlamda ülke adı verilir, karada hakimiyet ülke sınırları dahilinde icra edilir. Ülke sınırları sınırdaş olan devletler veya sair uluslararası anlaşmalar ile belirlenmiştir. Devletlerin denizlerde hakimiyetleri sınırlıdır. Bu nedenle ceza normunun tatbik alanı söz konusu sınırlar içinde geçerlidir. Her devletin denizlerdeki hakimiyeti kara sularının kapsamı kadardır. Devletlerin kara sularının uzunluğu ikili anlaşmalar veya çok taraflı uluslararası anlaşmalar ile belirlenmiştir. Türk karasuları Karadeniz de 12 mil, Ege denizinde ise 6 mildir. O halde bu sınırlar içinde işlenen suçlar ülkede işlenmiş sayılacaklardır. İç denizler ve iç göller ülkenin toprağı içinde mütalaa edilir. Meselâ Marmara denizi bir iç denizdir. Van gölü ise bir iç göldür. Ülkenin kara 20

22 sınırları ile kara suları üzerinden itibaren dikey sınır hava sahasını oluşturur. Adı geçen saha ve sınırı ülkenin hava sahasını oluşturur. Adı geçen sınır ülkenin hava sahasını silahlarının etkili olduğu yere kadardır. Ülke belli bir yükseklikten sonra o alanı savunamıyorsa artık orada hakimiyeti söz konusu olamıyor demektir. B) Farazi Anlamda Ülke Ülke kara sınırları ve suları dışında ülke bayrağının bulunduğu yer veya ülke bayrağını taşıyan yaşıtalar Farazi anlamda ülke sayılılar. Yabancı ülkelerde bulunan Türkiye Cumhuriyeti ne ait elçilik ve konsolosluklar ülke sayılırlar. Ancak bulundukları ülke kanunlarına göre o ülkenin toprağının parçasıdırlar. Mesela Paris'te Türk Büyükelçiliği bahçesinde bir kişinin diğerini kurşunlaması halinde duruma Fransız makamları müdahale edecektir. Türk bayrağı taşıyan gemiler ve uçaklar da ülke dışında iseler farazi anlamda ülkeyi oluştururlar. Eğer ülke içinde iseler bu vasıtalarda işlenen suçlar esasen ülkede işlenmiş sayılacaklardır. Gemi ve uçaklar özel şahıslara ait olabileceği gibi Devlete de ait olabilirler. Özel Şahıslara ait olanlar ticari, devlete ait olanlar savaş amacına da tahsis edilmiş olabilirler. Özel şahıslara ait ticarî gemi ve uçaklar uluslararası sular veya uluslararası hava sahasında iseler bu araçlarda işlenen suçlara Türk Kanunları tatbik olunurlar. Ancak suç gemi başka bir ülkenin kara sularında veya uçak başka bir ülkenin hava sahası veya hava alanında iken işlenmişse, bulunulan ülke kanunlarına tabi olurlar. Ancak uygulamada bulunulan ülkenin kamu düzeni bozulmamışsa müdahale edilmemektedir. Mesela bir Türk yolcu gemisinde İtalyan kara sularına girildiğinde bir hırsızlık olduğunda, İtalyan makamları bunu cezalandırmayacaklardır. Çünkü kendi kanun düzenleri bozulmamış, olaydan haberleri bile olmamıştır. Buna karşılık aynı ülkenin kara sularında bir başka gemi ile silahlı müsademe olsaydı İtalyan kamu düzeni bozulacak olaya müdahale edecekti. Devlete ait savaş gemileri ve savaş uçakları 21

23 nerede olurlarsa olsunlar ülke sayılacaklardır. Bunlarda işlenen suçlar Türk Kanunlarına tabi olacaktır. Savaş halinde veya herhangi bir nedenle ülke askerinin geçici bir görevle de olsa başka bir ülkede konuşlandığı yer de ülke sayılır, Türkiye Cumhuriyeti Kanunları uygulanır. Türk bayrağı taşıyan gemi ve uçaklarda yurt dışında işlenen suçlarda yetkili mahkeme aracın ülkede ilk uğradığı yer veya bağlama limanıdır. Türk Ceza Kanunu kural olarak ülkede işlenen suçlara uygulanır. (T.C.K. md. 3) Eğer fail Türk vatandaşı ve yurt dışına kaçmış biri ise, Türkiye'de işlemiş olduğu suçtan dolayı' yurt dışında muhakeme edilerek cezalandırılmış olsa bile Türkiye'de yeniden muhakeme edilerek cezalandırılır, (T.C.K, md. 3). Nitekim Yargıtay uyuşturucu madde ihracından dolayı Belçika'da cezalandırılan bir Türk'ün Türkiye'de de aynı suçtan yargılanması gerektiğine karar vermiştir. Eğer fail yabancı ve Türkiye'de işlemiş olduğu suçtan dolayı bulunduğu ülkede cezalandırılmış ise Türkiye'ye geldiğinde Adalet Bakanının talebiyle yargılanarak cezalandırılır. O halde Türkiye'de suç işleyerek yurt dışına giden ve Türkiye'de işlemiş olduğu suçtan dolayı orada cezalandırılan Türk vatandaşının resen, aynı şartlarda olan yabancının Adalet Bakanının talebiyle cezalandırılmasını öngören kanunumuz yabancıyı Türk vatandaşına göre daha çok korumuştur. Türk Ceza Kanunu devlet hakimiyetinin tabii gereği olarak prensip olarak ülkede uygulansa da bazen ülke dışında işlenen suçlar için de uygulanmaktadır. Bu açıdan kanunumuza yarı mülkilik sistemini benimsemiş bir kanun demek isabetli olur. Gerçekten Kanunumuz fail ve mağdurun Türk olması, devletin bizzat kendi kendini korumasının gereği, fail ve mağdur Türk vatandaşı olmasa da suçun belli bir ağırlıkta olması hallerinde Türk Ceza kanununun yurt dışında işlenen suçlara da uygulanmasını kabul etmiştir. 22

24 2 Şahsilik İlkesi Kişi ile vatandaşı olduğu devlet arasında karşılıklı ilişki vardır. İki taraf da birbirlerine karşı hak ve borç ilişkisi içindedir. Vatandaş devletin koyduğu kanunlara uymak, devlet de vatandaşını korumak yükümlülüğü altındadır. Devlet vatandaştan nerede bulunursa bulunsun kanunlara uymasını istemek, vatandaş da devletten kendisini başka şahıslar ve devletlere karşı korumasını istemek hakkına sahiptir. O halde kişi nerede bulunursa bulunsun kendisi vatandaşı olduğu ülkenin kanunları izler ve yurt dışında da işlemiş olduğu suçlardan dolayı kendisini cezalandırır. Buna faile göre şahsilik ilkesi adı verilir. Devletin ülke dışında vatandaşına karşı suç işlenmesi halinde işleyen failin vatandaşlığına bakmaksızın cezalandırılmasına mağdura göre şahsilik adı verilir. a) Faile göre şahsilik Vatandaş ülke içinde olduğu kadar ülke dışında da vatandaşı olduğu ülkenin kanunlarına uygun hareket etmek zorundadır. Eğer ülke dışında kanunların suç saydığı bir fiili işlerse ülkeye geldiği veya getirildiği zaman cezalandırılır. (T.C.K. md.5) Ancak faile göre şahsilik ilkesi özellikle vatandaşını iade etmeyen kanunlar tarafından benimsenmiştir. Yurt dışında işlenmiş suçlarda zarar ülke dışında gerçekleştirilmiş ve o ülkenin kamu düzeni bozulmuş ve deliller de suç yeri ülkesinde bulunduğundan kamın koyucu vatandaşın yurt dışında suç işlemesi halinde ülkede takibat yapılabilmesini bir takım şartlara bağlamıştır. aa) Fail Türk vatandaşı olmalıdır. Esasen ilkeye ismini veren failin uyrukluğudur. Vatandaşlık 403 sayılı Türk vatandaşlığı kanununa göre belirlenir. Türk sayılmayan kişi yabancıdır. Failin suçun İşlenmesinden sonra vatandaşlıktan çıkması takibatı engellemez. bb) İşlenen suçun Türk Ceza Kanunu'nun 4. maddesinde belirtilen suçlar dışında olması gerekir. 23

25 cc) Adı geçen maddede devletin şahsiyetine karşı işlenen cürümler ile yerli veya yabancı paralar ve kıymetli evrakta, Devlete ait mühür ve damgalarda sahtekarlık, uyuşturucu ticareti suçları ile yabancı ülkelerde Türkiye Cumhuriyeti adına görev yapan kimselerin görevleriyle ilgili suçlar cezalandırılmaktadır. Türkiye Cumhuriyeti adına görev yapan personelin görevi ile ilgili olmayan, herhangi bir vatandaş olarak işlediği suçlar faile göre şahsilik ilkesi kapsamında takib edilerek cezalandırılacaktır. dd) Yurtdışında işlenen suçun cürüm olması gerekir, Kabahatten dolayı tâkibât yapılamaz. Bu farkın nedeni kabahatlerin hafif suçlar oluşu, ülkede kamu düzeninin bozulmayışı nedeniyle yurt dışında işlenmeleri halinde takibata değer görülmeyişidir. ee) Suç, hürriyeti bağlayıcı bir ceza ile cezalandırılmış olmalıdır. O hâlde para cezasını gerektiren bir suç işlenmiş ise fail hakikide takibat yapılmaz. Kanunumuzda öngörülen hürriyeti bağlayıcı cezaları, ağır hapis, hapis ve hafif hapisten ibarettir. (T.C.K. md. I l). Hafif hapis kabahatler için öngörülmüş olduğundan, hafif hapsi gerektiren fiiller için takibat yapılmayacaktır. Eğer hürriyeti bağlayıcı ceza İnfaz kanununun 40 maddesi gereğince para cezasına çevrilir ise hakim cezanın düşürülmesine karar verecektir. Ölüm cezası hürriyeti bağlayıcı cezanın her türünden daha ağır olduğuna göre yurt dışında ölüm cezasını gerektiren bir fiil işlendiğinde ülkede takibat yapılabilecektir. Ancak birçok ülkede idam cezası bulunmamaktadır. İdam cezasını gerektiren bir suç yurt dışında işlendiği takdirde Türk yargıcı suçun işlendiği ülke kanununu da göz önüne alarak lehe olanı uygulamak zorundadır. (T.C.K. md. 10/a) Durum bu olunca yargıç uygulamada Türk Ceza Kanunu nun öngördüğü idamı uygulamayacak, onun yerine suçun işlenmiş olduğu ülke kanununda öngörülen müebbet ağır hapis cezasını uygulayacaktır. ee) Yurtdışında işlenmiş olan suçun cezası takibat açısından da önemlidir. Gerçekten hürriyeti bağlayıcı cezanın süresi üç yıldan fazla ise takibat resen, üç yıldan az ise takibat suçtan zarar gören şahsın veya devletin şikayeti üzerine yapılacaktır. Nitekim Yargıtay vermiş olduğu kararlarda fiilin üç seneden az veya çok hürriyeti bağlayıcı cezayı gerektirip, gerektirmediğinin, dolayısıyla mağdur veya yabancı hükümetin şikayetçi olup olmadığının araştırılması gereğine karar vermiştir. 24

26 Fiilin üç yıldan az veya çok hürriyeti bağlayıcı cezayı gerektirip gerektirmediği olayın kurala göre soyut olarak değerlendirilmesiyle ortaya çıkarılır. Şikayet için kanunun aradığı genel şartlar burada da gereklidir. ff) Fiil işlendiği yer kanununda da suç olarak düzenlenmiş bulunmalıdır. Aksi hâlde yurt dışında suç işleyen failin fiili Türkiye'de cezalandırılmaz. Böyle bir kuralın yer alış nedeni devletlerin başka ülkelere vatandaşlarını iade etmek istemeyişleridir. Gerçekten vatandaşın yurt dışında suç işlemeleri halinde vatandaşı olduğu devlet bir ikilem karşısında olacaktır. Suçun işlendiği ülkeyle iyi ilişkilerini sürdürmek için ya vatandaşını iade ederek cezalandırılmasını sağlayacak veyahut bizzat kendisi cezalandıracaktır. Kanunumuz vatandaşım iade etmemeyi ancak yurt dışında işlenen suçtan dolayı faili bizzat kendisi cezalandırmayı tercih etmiştir. Eğer failin fiili işlendiği ülkede suç değilse vatandaşı olduğu ülkesinde cezalandırmanın mantığı olmadığından kanunumuz fiilin işlendiği ülkede de suç olarak cezalandırılmasını aramıştır. gg) Yurt dışında suç işleyen fail hakkında takibat yapabilmek için failin Türkiye'de bulunması gerekir. Türkiye'ye geliş sebebi ve şekli önemli değildir. Ceza Muhakemeleri Usulü Kanunu'na göre gıyapta muhakeme yapmak mümkün değildir. b) Mağdura göre şahsilik Her devlet kendisi ve vatandaşının hak ve menfaatlerini ülke içinde korumak yetkisine sahip olduğu gibi ülke dışında da korumak yetkisine sahiptir. Bu nedenle kendisini ve vatandaşını korumak amacıyla, bunlara karşı yurt dışında suç işleyen failleri cezalandırabilir. Ancak fiil yurt dışında gerçekleştirilmiş ve kamu düzeni orada bozulmuş olduğundan Türkiye'ye ve vatandaşa karşı suç işlenmesi halinde takibat ve cezalandırma birtakım şartlara tabi kılınmıştır, aa) İlkenin isminden de anlaşılacağı gibi mağdur Türk vatandaşı veya Türkiye Cumhuriyeti olmalıdır. Vatandaşlık 403 sayılı Türk Vatandaşlığı Kanununa göre iktisap edilir. Türk olmayan kişi bancı sayılır. 25

27 İlkenin uygulanarak failin cezalandırılması için suçun işlendiği anda mağdurun Türk vatandaşı olması yeterlidir. Daha sonra vatandaşlıktan çıkması mağdurun korunmasına engel olamaz. Mağdur Türk gerçek kişi olabileceği gibi tüzel kişi de olabilir. Yeter ki tüzel kişiliğe karşı işlenen suçtan gerçek kişiler zarar görmüş olsun. Mesela bir özel havayolları şirketinin bürosuna konulan bombanın yaptığı tahribat dolayısıyla failler cezalandırılarak mağdur Türk korunacaktır. Mağdur Türkiye Cumhuriyeti de olabilir. Gerçekten yurtdışında Türkiye Devletinin şahsiyetine karşı işlenen suçlar dışında Türkiye aleyhine suç işlenmesi halinde de takibat yapılarak fail cezalandırı lacak, böylece ülke kendisini korumuş olacaktır, Mesela Almanya da Türkiye Büyükelçiliğine ait otomobilin tahrip edilmesinde fail Türkiye'de olduğu zaman (T.C.K. m. 516) takib edilerek cezalandırılacaktır. bb) Fail Türk vatandaşı olmamalı, yabancı olmalıdır. Vatandaşlık kanunu uyarınca Türk olmayan şahıs yabancıdır. Eğer fail Türk ise faile göre şahsilik ilkesi uygulanacaktır. Suçun işlendiği tarihten sonra vatandaşlık kazanılması mağdura göre şahsilik ilkesinin uygulanmasına engel teşkil etmez. cc) Mağdura karşı işlenen suç mahiyeti itibariyle cürüm olmalıdır. O halde kabahatlerden dolayı takibat yapmak mümkün değildir". Bunun sebebi cürümlerin kabahatlere göre daha ağır ve suçun işlendiği ülkenin kamu düzeninin bozuluşudur. dd) İşlenen suç için öngörülen ceza hürriyeti bağlayıcı türden olmalıdır. Hukukumuza göre hürriyeti bağlayıcı cezalar Ağır hapis, hapis ve hafif hapisten ibarettir. Hafif hapişlen kabahatler için öngörülmüş olduğundan mağdur Türk'e karşı işlenen suç için ağır hapis veya hapis cezası öngörülmüş olacak ve bu cezanın aşağı haddi bir yıldan eksik olmayacaktır. 26