Bazı Yetişme Ortamı Koşulları ile Kızılçam (Pinus brutia Ten.) Fidanlarının Büyüme Performansı Arasındaki İlişkiler

Transkript

1 145 Bazı Yetişme Ortamı Koşulları ile Kızılçam (Pinus brutia Ten.) Fidanlarının Büyüme Performansı Arasındaki İlişkiler Halil Barış ÖZEL 1, Erol KIRDAR 1, Ali DEMİRCİ 2, Yusuf GÖRMEZ 3 1 Bartın Üniversitesi, Orman Fakültesi, Silvikültür Anabilim Dalı, Bartın 2 Karadeniz Teknik Üniversitesi, Orman Fakültesi, Silvikültür Anabilim Dalı, Trabzon 3 Muğla Orman Bölge Müdürlüğü, Milas Orman İşletme Müdürlüğü, Muğla ÖZET: Mumcular Orman İşletme Şefliğinde 2006 yılında gerçekleştirilen kızılçam ( Pinus brutia Ten.)yapay gençleştirme çalışmalarında yetişme ortamı koşullarının ve büyümeye etki eden faktörlerin incelendiği bu çalışma, 2011 yılında gerçekleştirilmiştir. Bu amaçla, toplam 10 bölmeden, 150 deneme alanı seçilmiş ve bu deneme alanlarında çeşitli ölçü ve tespitler yapılmıştır. Kızılçam gençliklerinde ortalama boy büyümesi değerleri; 5. yaşta 21,5-35,8 cm arasında değişmektedir. Araştırma kapsamında, kızılçam fidanlarının büyümesi üzerinde etkili olabilecek en önemli faktörleri belirlemek için, faktör analizi uygulanmıştır. Faktör analizi sonucunda büyüme performansı üzerinde, Bakı, Yamaç Durumu, Fizyolojik Toprak Derinliği, Organik Madde Miktarı ve Ortalama Yağış faktörlerinin etkili olduğu belirlenmiştir. Anahtar Sözcükler: Kızılçam, büyüme, yetişme ortamı koşulları, faktör analizi Relationships between Some Site Conditions and Growth Performance Red Pine (Pinus brutia Ten.) Seedling ABSTRACT: This study, investigating the effective factors on the site conditions and growth performance of Turkish Red Pine s ( Pinus brutia Ten.) seedlings of artificial regeneration practices applied in 2006 at the Turkish red pine stands in Mumcular Forest Range District, was carried out in In this concept, 150 trial sites were selected at 10 departments of Mumcular Forest Range District and various measurements and determinations have been made in these sites. Height growths of seedlings at the trial sites were measured. The heights varied cm in the age of 5. Factor analysis was implemented to find out the most effective factors on the growth performance of seedlings of artificial regeneration practices in research area. According to the results, the factors of factor analysis, it was found that Exposition, Situation of Aspect, physiological soil depth, the amount of organic matter and mean rainfall were the most effective factors on growth performance of Turkish red pine seedlings. Keywords: Turkish red pine, growth, site conditions, factor analysis GİRİŞ Toplum yaşamını tehdit eden çevre sorunlarının temelini, doğal kaynaklardan plansız ve aşırı yararlanmalar sonucunda ekolojik dengenin bozulması oluşturmaktadır. Çepel (1995) e göre, çok sayıdaki yaşam formunun kendi içinde, karşılıklı ve çevre faktörleri ile meydana getirdiği karmaşık ilişkiler sonucunda ortaya çıkan ekolojik dengenin bozulması sonucunda yeniden bu dengenin sağlanması için oldukça uzun bir sürecin geçmesi gerekmektedir. Doğal olarak kendisini yenileyebilen en önemli doğal kaynak olan ormanlar, söz konusu ekolojik dengenin en önemli öğelerinden birisini oluşturmaktadır. Bu kapsamda ormanlar, çok sayıda bitki ve hayvan türüne ev sahipliği yaptığı gibi aynı zamanda mevcut yetişme ortamı koşullarının (toprak ve iklim) devamlılığının sağlanmasını ve iyileştirilmesini de emniyet altına almaktadır (Barnes ve a rk. 1998). Dolayısıyla ormanların sağladığı ürün ve hizmetlerin devamlılığının sağlanması hem ekolojik dengenin korunması hem de yaşam kalitesinin artırılması açısından büyük bir önem taşımaktadır. Bu itibarla Sor. Yazar: Özel, H.B., halilbarisozel@yahoo.com ormanların devamlılığının sağlanması yeni orman alanlarının kazanımı ve mevcut bozuk nitelikli ormanların iyileştirilmesi konusunda silvikültür bilimine önemli görevler düşmektedir (Saatçioğlu 1969). Ülkemiz farklı yetişme ortamı koşullarının etkisi nedeniyle yayılış alanını genişliği ve tür çeşitliliği bakımından oldukça zengin doğal orman kaynaklarına sahiptir. Son verilere göre ülkemizdeki toplam orman alanı 21,2 milyon hektar olup, bu alanın %50 si (10,6 mil yon ha) bozuk niteliklidir (OGM 2006). Ülkemiz ormanlarında ortaya çıkan bu olumsuz durumun ortadan kaldırılması için, yetişme ortamı koşullarına uygun tür ve orijinler kullanılarak tüm ülke düzeyinde bir ağaçlandırma seferberliğini başlatılması her açıdan önem taşımaktadır. Özellikle son yıllarda ortaya çıkan ve insanlığın karşılaştığı en önemli çevre sorunu olan küresel ısınma ve kuraklık probleminin engellenebilmesi için en önemli doğal güvence olan ormanların kalite ve alansal olarak genişletilmesi tüm ülkelerin uzun ve kısa süreli çevre politikalarında sürekli olarak yer almaktadır. Diğer taraftan ülke topraklarının kaybedilmesine yol açan en önemli tehdit olan erozyon tehlikesinin

2 146 engellenmesinde de ormanların çok büyük bir katkısı bulunmaktadır. Nitekim ülkemizin %59,6 sında çok şiddetli, %20,9 unda orta şiddetli ve %7,3 ünde hafif şiddetli olmak üzere toplam %87,8 inde erozyon tehlikesi bulunmaktadır (Yumurtacı 2011). Bu doğrultuda erozyona karşı koymanın ilk ve en etkili yolu olan orman örtüsünün oluşturulması için başarılı ağaçlandırma çalışmalarının gerçekleştirilmesi şarttır. Ülkemiz ormanlarının azalmasında etkili olan en önemli tehditlerden birisi de orman yangınlarıdır yılları arasında ülkemizde toplam adet orman yangını meydana gelmiş ve bu yangınlarda ha orman alanı kül olmuştur. Diğer taraftan bu yangınların %82 si Akdeniz Bölgesinde meydana gelmiş ve verimli kızılçam ormanlarının tahrip olmasına ve önemli ekonomik zararların meydana gelmesine neden olmuştur (Küçükosmanoğlu 2010). Kuraklığa dayanıklı olması, hızlı büyümesi, yayılış alanının büyüklüğü (4,2 milyon ha), odununun birçok alanda kullanılması, odun dışı orman ürünü olan reçinenin üretimi gibi nedenlerle kızılçamın ( Pinus brutia Ten.) ülkemiz açısından büyük bir ekonomik önemi bulunmaktadır (Boydak ve ark. 2006). Bu nedenle verimli doğal kızılçam ormanlarının devamlılığının sağlanması ve bozuk nitelikli kızılçam ormanlarının da başarılı yapay gençleştirme ve ağaçlandırma çalışmaları ile yeniden verimli hale getirilmesi ormancılığımızın en önemli hedeflerinden birisi olmalıdır. Başarılı gençleştirme ve ağaçlandırma çalışmalarının gerçekleştirilmesinde uygun tür ve orijin seçimi, kaliteli fidan üretimi, uygun arazi hazırlığı, doğru gençleştirme veya ağaçlandırma tekniğinin uygulanması ve entansif bakım tedbirlerinin alınması gibi çok sayıda faktörün etkisi bulunmakla birlikte dikilen fidanların yetişme ortamı koşullarından hangi ölçüde faydalandığı konusunun da belirlenmesinde yarar bulunmaktadır (Taiz ve Zeiger 1998, Graham ve ark. 2004, Akman ve Güney 2005). Milas Orman İşletme Müdürlüğüne bağlı Mumcular Orman İşletme Şefliğinde 2006 yılında yapılan kızılçam yapay gençleştirme alanlarında gerçekleştirilen bu araştırmada da, bazı yetişme ortamı koşulları (edafik, klimatik ve fizyografik faktörler) ile kızılçam fidanlarının büyüme performansı arasındaki ilişkiler incelenmiştir. MATERYAL ve METOT Materyal Araştırmanın gerçekleştirildiği Mumcular Orman İşletme Şefliği ı 06 ıı ı 12 ıı kuzey enlemleri ile ı 55 ıı ı 20 ıı doğu boylamları arasında yer almaktadır. Engebeli bir arazi yapısına sahip olan plan ünitesinin ortalama rakımı 405 m olup, yapay gençleştirme sahasının ortalama rakımı 385 m dir. Bölgenin en alçak noktası 0 m rakım ile Sıralık Koyu, en yüksek noktası ise 810 m rakım ile Yalıdağı tepe dir. Plan ünitesinde 2004 yılında gerçekleştirilen envanter çalışmalarının sonuçlarına göre, yöredeki toplam orman alanı 21767,5 ha olarak tespit edilmiştir. Araştırma alanındaki ormanlar meşcere kuruluşları açısından değerlendirildiğinde, yöre ormanlarının ha nın saf meşcere kuruluşunda olduğu, 8831,5 ha nın ise karışık meşcere kuruluşunda olduğu belirlenmiştir (OGM 2004). Mumcular plan ünitesinde meteoroloji istasyonu bulunmamaktadır. Bu nedenle araştırma alanına ait iklim yapısını incelemek için, 27 m rakımlı Bodrum da bulunan meteoroloji istasyonundan elde edilen sıcaklık ve yağış değişkenlerine ait veriler enterpole edilmiştir. Gerçekleştirilen enterpolasyon işlemlerinde Schreiber ve Lapse-rate formüllerinden yararlanılmıştır. Bu konuda Çepel (1995) ve Özyuvacı (1999) tarafından denizden ortalama yükseltisi bilinen fakat meteoroloji istasyonu bulunmayan bir yörenin iklimi hakkında genel bir bilgi sahibi olabilmek için, denizden ortalama yüksekliği bilinen bir meteoroloji istasyonundan elde edilen yağış ve sıcaklık değerlerinin, Schreiber ve Lapse-Rate formülleri kullanılarak enterpole edilmesi önermektedirler. Yapılan enterpolasyon işlemlerinin sonucunda Mumcular serisinde ortalama sıcaklık 21,3 C, ortalama yağış 48,3 mm, ortalama nisbi nem %65,7 olarak belirlenmiştir. Bu itibarla araştırma alanı Ege Bölgesinde olmakla birlikte Akdeniz ikliminin etkisi altında bulunmaktadır. Buna göre yörede yazlar sıcak ve kurak, kışlar ise ılık ve yağışlı geçmektedir. Ayrıca yörede vejetasyon süresinin uzunluğu 6 aydır. Mumcular plan ünitesinde toprak yapısı genel olarak Mesozoik devirde meydana gelmiş olan Jura ve Kratase kalkerlerinden oluşmaktadır. Böylece araştırma alanında kireç taşı ile ayrışmış andezit ve şist oluşumları yaygın olarak meydana gelmiştir (MTA, 2004). Diğer taraftan, kızılçam yapay gençleştirme alanlarında genel toprak yapısının, orta taşlı bir iskelet muhtevasına sahip olduğu, orta derinlikte ve alkalen bir yapı gösterdiği bildirilmektedir (OGM 2004). Araştırmanın yürütüldüğü kızılçam yapay gençleştirme alanları, Mumcular Orman İşletme Şefliğinin toplam 10 bölmesinin sınırları içinde yer almaktadır ( Çizelge 1). Söz konusu bu bölmelerde 2006 yılı Temmuz ayında meydana gelen yangın sonrasında yapay gençleştirme çalışmaları gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmalar kapsamında öncelikli olarak, yanan ağaçlar kesilerek bölme dışına çıkarılmış, alanda örtü temizliği yapılarak mineral toprak açığa çıkarılarak uygun çimlenme koşulları oluşturulmaya çalışılmıştır. Daha sonra aynı yılın Eylül ayından itibaren tam alanda Mumcular orijinli kızılçam tohumu ekmek suretiyle yapay gençleştirme çalışmaları gerçekleştirilmiştir. İlk çimlenmelerin meydana geldiği 2007 yılından itibaren 3 yıl süre ile ot alımı ve yer yer çapalama yapmak suretiyle gençlik bakımı tedbirleri uygulanmaya çalışılmıştır (OGM 2007).

3 147 Çizelge 1. Kızılçam yapay gençleştirme alanlarının bölmeler itibarıyla dağılımı İşletme Şefliği Bölme No Gençleştirme Alanı (Ha) 91 4, , , ,5 Mumcular 121 9, , , , , ,0 Metot Mumcular Orman İşletme Şefliğinde 2006 yılında meydana gelen yangın sonrasında kızılçamda gerçekleştirilen yapay gençleştirme alanlarında, kızılçam fidanlarının büyüme performansı üzerinde etkili olan yetişme ortamı faktörlerini belirlemek ve aralarındaki ilişkinin düzeyini ortaya koymak amacıyla gerçekleştirilen bu araştırmada, öncelikli olarak yapay gençleştirme alanlarından gerekli verileri toplamak amacıyla tesadüfi örnekleme yöntemine göre geçici deneme alanları alınmıştır. Bir araştırmadan elde edilecek sonuçların güvenirliğinde çok sayıda faktörün etkisi bulunmaktadır. Bu faktörlerin başında ise örnek büyüklüğü gelmektedir. Bu kapsamda kızılçam yapay gençleştirme alanlarında gerçekleştirilen bu araştırmada Tablo 1 de belirtilen bölmelerden alınacak örnek alanı sayısını belirlemek amacıyla örnek büyüklüğünü veren aşağıdaki formülden (Daşdemir ve Güngör 2010) yararlanılmıştır. Burada n: Örnek büyüklüğünü, Z: Güven katsayısını (%95 lik güven düzeyi iç in Z=1,96 alınmıştır.), N: Ana kütle büyüklüğünü (bölmeler itibarıyla yapay gençleştirme alanları), p: Ölçülmek istenen büyüklüğün ana kütlede bulunma oranı (p=0,5 alınmıştır), q: 1-p ve D: Kabul edilen örnekleme hatasını (%10 alınmıştır) göstermektedir. D iğer taraftan, alınan örnek alanların şekli de elde edilecek verilerin güvenilirliği açısından oldukça önemlidir. Özellikle ağaçlandırma alanlarında ve doğal meşcerelerde yapılan araştırmalarda komşuluk ilişkilerinin en alt düzeyde kaldığı kare ve dikdörtgen şeklinde olması önerilmektedir (Kalıpsız, 1994). Buna göre bölmeler itibarıyla yapay gençleştirme alanlarının büyüklüğü dikkate alınarak alınan 20 x 20 m (400 m 2 ) büyüklüğündeki deneme alanlarının sayısı Çizelge 2 de verilmiştir. Çizelge 2. Deneme alanlarına ilişkin tanıtıcı bilgiler İşletme Şefliği Mumcular Bölme No Gençleştirme Alanı (Ha) Deneme Alanı Büyüklüğü (m 2 ) Deneme Alanı Sayısı (Adet) 91 4, , , , , , , , , , Çizelge 2 incelendiğinde araştırma kapsamında toplam 10 bölmede bulunan farklı büyüklükteki deneme alanlarından toplam 150 adet deneme alanı alınmıştır. Gençleştirme ve ağaçlandırma çalışmalarında sahanın başarı durumu tespit edilirken üzerinde önemle durulan kriter birim alandaki (hektarda) birey sayısıdır. Çünkü birey sayısı yaşama yüzdesinin hesaplanmasında kullanılan en geçerli değişkendir (Saatçioğlu 1970, Ürgenç 1998). Ancak gerek doğal gençliklerde gerekse dikim veya ekim yoluyla alana getirilen bireylerde yetişme ortamı koşullarından yeterince faydalanıp faydalanılmadığını belirlemede kullanılan en önemli kriter boy büyümesidir. Çünkü alana gelen genç bireyler her şeyden önce bir boy büyümesi yaparak ışıktan ve kök büyümesi yaparak topraktaki su ve mineral besin maddelerinden daha fazla yararlanma eğilimindedirler (Çepel ve ark. 1977, Kantarcı 1982). Bu itibarla yapay gençleştirme alanlarından alınan örnekleme alanlarında, birey sayısı ve fidanların boy büyümesi değerleri tespit edilmiştir. Fidan boyunun belirlenmesinde milimetre hassasiyetinde dijital boy ölçer kullanılmıştır. Yapay gençleştirme alanlarında kızılçam fidanlarının büyüme performansı üzerinde etkili olan yetişme ortamı koşullarının belirlenebilmesi için bazı

4 148 önemli toprak özelliklerinin belirlenmesi gerekmiştir. Bu amaçla, yangının meydana geldiği yapay gençleştirme alanlarında değişen fizyografik koşullar (bakı ve rakım) dikkate alınarak toprak profilleri açılmış, açılan toprak profillerinde fizyolojik ve mutlak toprak derinlikleri ile strüktür yapısı ve kökçük durumu incelenmiştir. Ayrıca açılan profillerden toprak analiz ilkeleri dikkate alınarak (Kantarcı 2000, Scheffer ve Schachtschabel 2001) horizonlara göre bozunmuş toprak örnekleri alınmış ve alınan bu toprak örnekleri laboratuar ortamında çeşitli analizlere tabi tutulmuştur (Kacar 1996). Söz konusu analizlerde tekstür, ph, azot, fosfor, potasyum ve organik madde tayini gerçekleştirilmiştir. Araştırmadan elde edilen verilerin istatistiki değerlendirmeleri için, SPSS (Statistical Package for Social Science) 9.0 paket programından yararlanılmıştır. İstatistik analizlerde kullanılan verilerin normal dağılım gösterip göstermediğini belirlemek için, Kolmogoraf Simirnov testi uygulanmıştır. Boy büyümesi ilk yaşlardan itibaren alana gelen fidanların büyüme performansı gösteren en önemli değişkenlerden birisidir (Graham ve ark. 2004). Söz konusu bu değişken çevresel faktörlerden, genetik faktörlerden ve uygulanan silvikültürel tekniklerden önemli ölçüde etkilenmektedir. Dolayısıyla, boy büyümesi gibi önemli bir kantitatif karakter üzerinde etkili olan faktörlerin tespit edilmesinde, çok boyutlu istatistiksel analizlerden yararlanılması önerilmektedir (Oli ver ve Larson 1996). Çok boyutlu istatistiksel analiz teknikleri; her bir obje için çok sayıda, birbirinden farklı fakat birbiriyle ilişkili değişkenlerin ölçüldüğü ve bütün değişkenlerin dikkate alınıp, ortaklaşa değerlendirildiği tekniklerdir (Daşdemir 1995). Bu araştırmada da kızılçam fidanlarının boy büyümesine etki eden faktörlerin incelenmesinde çok boyutlu istatistiksel analizlerden faktör analizi ve çoğul regresyon analizinden yararlanılmıştır. BULGULAR Yetişme Ortamına İlişkin Bulgular Klimatik Faktörlere İlişkin Bulgular Deneme alanlarının alındığı bölmelere ait ortalama sıcaklık ve ortalama yağış değerleri 27 m rakımlı Bodrum Meteoroloji İstasyonundan elde edilen verilerden enterpolasyon yapmak suretiyle elde edilmiştir (Çizelge 3). Çizelge 3. Bölmeler itibarıyla ortalama yağış ve ortalama sıcaklık değerleri. İşletme Ort. Ort. Sıcaklık Bölme No Rakım (m) Şefliği Yağış (mm) ( C) ,4 23, ,5 25, ,3 21, ,6 20,4 Mumcular ,2 20, ,3 28, ,7 26, ,9 27, ,2 21, ,8 21,2 Çizelge 3 deki değerler incelendiğinde araştırma alanı oluşturan bölmeler arasında ortalama yağışın 42,5 mm ile 54,6 mm arasında değiştiği, ortalama sıcaklığın ise 20,4 C ile 27,8 C arasında değiştiği belirlenmiştir. Edafik Faktörlere İlişkin Bulgular Mumcular Orman İşletme Şefliğinde kızılçam yapay gençleştirme çalışmalarının gerçekleştirildiği bölmelerde açılan profillerde gerçekleştirilen incelemeler sonucunda belirlenen özelliklere ilişkin bulgular Çizelge 4 de verilmiştir. Çizelge 4 e göre en yüksek fizyolojik ve mutlak toprak derinliği 118 nolu bölmede tespit edilmiştir. Diğer taraftan, 122 ve 154 nolu bölmelerde fizyolojik toprak derinliğinin mutlak toprak derinliğinden daha fazla olduğu tespit edilmiştir. Yapay gençleştirme alanlarının edafik koşullarının belirlenmesinde ikinci aşamayı açılan toprak profillerinden horizonlara göre alınan toprak örneklerinde laboratuar koşullarında gerçekleştirilen bazı kimyasal analizler oluşturmaktadır. Bu analizlerde ph, organik madde, azot, fosfor ve potasyum gibi önemli toprak özellikleri incelenmiştir (Çizelge 5). Çizelge 5 de yer alan özellikler sırasıyla incelendiğinde araştırma alanındaki toprak asiditesinin genel olarak hafif derecede asit ile orta derecede alkalen arasında değiştiği ortaya çıkmıştır. Çepel (1995) ve Scheffer ve Schachtschabel (2001) tarafından gerçekleştirilen topraktaki organik madde miktarı sınıflandırmasına göre araştırma alanındaki toprakların organik madde miktarı yönünden, az (%1-3) ile çok yüksek (%10-15) sınıflar arasında yer aldığı tespit edilmiştir.

5 149 Gençleştirme alanlarında topraktaki makro besin elementlerinin (azot, fosfor ve potasyum) durumu da yapılan kimyasal analizler yardımıyla incelenmiş (Çizelge 5) ve Çepel (1995) tarafından önerilen sınıflandırmaya göre değerlendirilmiştir. Bu kapsamda, kızılçam yapay gençleştirme alanlarındaki toprakta azot besin elementinin düşük ( < 0.70) ile yüksek (> 1.60) arasında değiştiği belirlenmiştir. Diğer taraftan fosfor elementinin orta düzeyde ( ppm) olduğu, potasyum elementinin ise düşük (< 80 ppm) ile yüksek (>160 ppm) arasında değişiklik gösterdiği saptanmıştır. Çizelge 4. Bölmeler itibarıyla açılan toprak profillerinde yapılan ölçüm ve tespit sonuçları İşletme Şefliği Fizyolojik Mutlak Bölme Kökçük Derinlik Derinlik No Durumu (cm) (cm) Strüktür Tipi Orta Kırıntılı Orta Kırıntılı Orta Granülar Orta Kırıntılı Sık Kırıntılı Mumcular Sık Granülar Sık Kırıntılı Zayıf Granülar Orta Kırıntılı Zayıf Granülar Çizelge 5. Toprak örneklerinin kimyasal analizleri sonucunda belirlenen minimum ve maksimum değerler İşletme Şefliği Mumcular Bölme No ph Organik Madde Azot (N) Fosfor (P) (ppm) Potasyum (K) (ppm) Min. Max Min. Max. Min. Max. Min. Max. Min. Max Fizyografik Faktörlere İlişkin Bulgular Yetişme ortamı koşullarının oluşumunda etkili olan önemli faktörlerden birisi de fizyografik faktörlerdir. Fizyografik faktörler, coğrafik ve jeomorfolojik özelliklere ait çeşitli karakteristikleri kapsamaktadır. Herhangi bir yörenin fizyografik özelliklerinin tanıtımından, o yöreye ait özel mevki (lokal mevki) koşullarının tanıtımı anlaşılmaktadır. Özel mevki koşullarının tanıtımı ise; denizden yükseklik (rakım), bakı, arazi eğim derecesi ve arazi yüzü şekli (yamaç durumu) değişkenleri ile gerçekleştirilmektedir. Bu durumda, bir orman ekosistemine ait fizyografik faktörlerin tanıtımı da ancak, özel mevkinin tanıtımında kullanılan değişkenler ile mümkün olmaktadır (Çepel 1966). Bu araştırmada da, deneme alanlarının alındığı yapay gençleştirme alanlarına ait fizyografik faktörleri tanımlamak için, deneme alanları düzeyinde rakım, bakı, arazi eğimi ve yamaç durumu gibi önemli özel mevki koşullarına yönelik ölçüm ve tespitler yapılmıştır (Çizelge 6). Bu tespitlere göre araştırma alanını oluşturan bölmelerin yükseltisi 410 m ile 445 m, eğimi %20-38 arasında değişmektedir. Diğer taraftan söz konusu bölmelerin yarısı gölgeli bakılarda, yarısı da güneşli bakılarda bulunmakta olup, yamaç durumu yönünden de ağırlıklı olarak alt yamaçta yer almaktadırlar. Boy Büyümesine İlişkin Bulgular Alınan deneme alanlarına giren kızılçam bireylerinde 5. yıl sonunda yapılan boy ölçümleri sonucunda bölmeler itibarıyla tespit edilen ortalama boy değerleri Şekil 1 deki boy grafiğinde gösterilmiştir.

6 150 Çizelge 6. Kızılçam yapay gençleştirme alanlarına ait fizyografik özellikler İşletme Gençleştirme Rakım Yamaç Eğim Bölme No Bakı Şefliği Alanı (Ha) (m) Durumu 91 4,0 Kuzey 435 Orta Yamaç ,5 Kuzeybatı 428 Alt Yamaç ,0 Kuzey 440 Orta Yamaç ,5 Kuzey 445 Üst Yamaç 23 Mumcular 121 9,7 Kuzeydoğu 437 Orta Yamaç ,5 Güney 410 Alt Yamaç ,0 Güneybatı 418 Alt Yamaç ,0 Güneybatı 423 Alt Yamaç ,0 Güney 432 Orta Yamaç ,0 Güneydoğu 443 Üst Yamaç 38 Şekil 1. Bölmeler itibarıyla kızılçam fidanlarının 5. yıl sonundaki ortalama boyları Şekil 1 deki veriler incelendiğinde araştırma alanında yapay kızılçam gençlikleri 5. yaşlarında en yüksek ortalama boy büyümesini 35,8 cm ile 119 nolu bölmede, en düşük ortalama boy büyümesini ise 21,5 cm ile 153 nolu bölmede gerçekleştirmiştir. Büyümeye Etki Eden Faktörler Kızılçam yapay gençleştirme çalışmalarında, gençleştirme başarısında etkili olabilecek çeşitli faktörleri belirlemek için faktör analizi uygulanmıştır. Bu amaçla, araştırma kapsamında incelenen ve analizlere sokulan 16 adet değişkenin ölçüm birimleri ve analizlerdeki simgeleri Çizelge 7 de verilmiştir. Kızılçam gençliklerinin boy büyümesi üzerinde önemli etkileri olan ve yukarıda belirtilen değişkenlerin birbirleriyle olan ikili ilişkilerini açıklamak, kızılçam gençliklerinin boy büyümesi üzerindeki toplu etkilerini belirlemek yönünden yeterli olmamaktadır. Bu nedenle, bu karmaşık yapı içinde yüksek korelasyon gösteren değişkenlerin gruplandırılması ve böylece değişken gruplarının net bir şekilde ortaya konması amacıyla faktör analizi uygulanmıştır. Faktör analizinde, temel bileşenler analiz modeli ( Principal Component Analysis) ve Kaiser kriteri esas alınarak 5 ortak (asal=temel) faktör türetilmiştir (Çizelge 8). Çizelge 8 de görüldüğü üzere, özdeğer istatistiği 1 den büyük olan ilk 5 faktör türetilmiştir. Birinci faktör toplam varyansın %37.80 ini açıklamaktadır. Birinci ve ikinci faktörler birlikte toplam varyansın %57.87 sini açıklamaktadır. Türetilen 5 ortak faktör ise toplam varyansın %80.82 sini açıklamaktadır. Faktörlerin isimlendirilebilmesi ve yorumlanmasının kolaylaştırılması açısından, dönüştürülmüş faktör matrisi esas alınmıştır (Çizelge 9). Yorumlamaları ve isimlendirmeleri daha kolay yapabilmek amacıyla 0.5 den küçük olan faktör yüklerine bu tabloda yer verilmemiştir.

7 151 Çizelge 7. Araştırma kapsamında incelenen değişkenler. Sıra No Değişkenler Birimi Analizdeki Simgesi 1 Deneme alanlarının rakımı m RAKIM 2 Deneme alanlarının bakısı --- BAKI 3 Deneme alanlarının eğimi % EGİM 4 Deneme alanlarının yamaç durumu --- YD 5 Mutlak toprak derinliği cm MD 6 Fizyolojik toprak derinliği cm FD 7 Kökçük durumu --- KOKD 8 Strüktür tipi --- STRT 9 Toprak türü --- TOPT 10 Toprak reaksiyonu --- PH 11 Organik madde miktarı % ORGM 12 Azot miktarı % AZOT 13 Fosfor miktarı ppm FSFR 14 Potasyum miktarı ppm PTSYM 15 Ortalama yağış miktarı mm YAG 16 Ortalama sıcaklık C SIC Çizelge 8. Faktör analizi sonuçlarına göre toplam varyansın açıklanması. Faktörler Toplam İlk Özdeğerler Birikimli Rotasyon Öncesi Çevrilmemiş Faktör Yüklerinin Karesi Toplam Birikimli Rotasyon Sonucu Çevrilmiş Faktör Yüklerinin Karesi Toplam Birikimli , Extraction Method: Principal Component Analysis Dönüştürülmüş faktör matrisinde de görüldüğü gibi; 16 adet değişken arasındaki korelasyonlar toplam 5 faktör ile temsil edilmiştir. Her faktörde, en yüksek korelasyona sahip değişken ilk sırada yer almıştır. Böylelikle, 1. faktörün ilk değişkeni; bakı, 2. faktörün ilk değişkeni; yamaç durumu, 3. faktörün ilk değişkeni; fizyolojik toprak derinliği, 4. faktörün ilk değişkeni; organik madde miktarı ve 5. faktörün ilk değişkeni; ortalama yağış olmuştur (Çizelge 9). Faktör analizi sonucunda; kızılçam fidanlarının büyümesi üzerinde etkili olan 5 faktör belirlenmiştir. Bu faktörler, önem derecelerine göre Çizelge 10 da verilmiştir. Araştırmada; faktör analizi sonucunda ortaya çıkan en önemli beş faktörün (bağımsız değişkenlerin), kızılçam gençliklerinin büyümesi üzerindeki etkilerini incelemek amacıyla, çoğul regresyon analizi yapılmıştır. Gerçekleştirilen çoğul regresyon analizinde bağlı değişken olarak, 2011 yılında ölçülen kızılçam gençliklerinin ortalama boy uzunluğu (KGBU.11) kullanılmıştır. Enter metodu ile yapılan analiz sonuçları Çizelge 11 de verilmiştir.

8 152 Çizelge 9. Dönüştürülmüş faktör matrisi Değişkenler Faktörler BAKI RAKIM EGİM YD MD FD KOKD STRT TOPT PH ORGM AZOT FSFR PTSYM YAG SIC Çizelge 10. Kızılçam gençliklerinin büyümesi üzerinde etkili olan faktörler ve önem dereceleri Faktör İsmi Ağırlık 1.Bakı 37,80 2.Yamaç Durumu 20,07 3.Fizyolojik toprak derinliği 10,42 4.Organik madde miktarı 7,54 5.Ortalama yağış 4,98 Çizelge 11. Çoğul Regresyon Analizi Sonucu Bağımsız Regresyon Değişkenler Katsayıları Standart Hata F R 2 (Sabit) Bakı Yamaç Durumu Fizyolojik Toprak 0.758** Derinliği 7.138*** 0.81 Organik Madde 0.734** Miktarı Ortalama Yağış 0.763** Bağlı Değişken: KGBU.11 (**): P=0.01 olasılık düzeyinde anlamlı (***): P=0.001 olasılık düzeyinde anlamlı Regresyon analizi sonucuna göre; araştırma alanındaki kızılçam gençliklerinin büyüme performansının %81 i söz konusu bu beş faktörden kaynaklanmaktadır. Ancak, bu faktörlerden en önemlileri Fizyolojik Toprak Derinliği, Organik Madde Miktarı ve Ortalama Yağıştır. Söz konusu bu faktörlerin kızılçam gençliklerinin boy büyümesi üzerindeki etkisi %99 güven düzeyinde pozitif yönde, bakının etkisi ise negatif yönde etkilidir. Bu sonuçlara göre, çoğul regresyon modeli aşağıdaki gibi yazılabilir; Y (KGBU.11) = X (BAKI) X (YAMAÇ DURUMU) X (FİZYOLOJİK TOPRAK DERİNLİĞİ) X (ORGANİK MADDE MİKTARI) X (ORTALAMA YAĞIŞ) Gerçekleştirilen bu araştırma sonucunda elde edilen bu sonuçlar kızılçam gençliklerinin büyümesi üzerinde etkili olan faktörlerin belirlenmesi açısından kesin bir hükme varmak için yeterli değildir. Bu konuda daha güvenilir sonuçlar elde edebilmek için, çok daha uzun bir süreyi kapsayan verilerin değerlendirilmesi gerekmektedir. TARTIŞMA SONUÇ ve ÖNERİLER Milas orman İşletme Müdürlüğüne bağlı, Mumcular Orman İşletme Şefliğinde 2006 yılında çıkan orman yangını alanlarında gerçekleştirilen kızılçam yapay gençleştirme çalışmalarında büyümeye etki eden faktörleri tespit etmek amacıyla 16 adet değişkene göre ( Çizelge 7) uygulanan faktör analizi

9 153 sonucunda, 5 adet faktör elde edilmiştir. Bu 5 faktörün toplam varyansın %80.82 sini açıkladığı belirlenmiştir (Çizelge 8). Analiz sonucunda, kızılçam gençliklerinin büyümesi üzerinde etkili olan faktörler sırasıyla; Bakı, Yamaç Durumu, Fizyolojik Toprak Derinliği, Organik Madde Miktarı ve Ortalama Yağıştır olarak isimlendirilmiştir. Kızılçam fidanlarının büyümesi üzerinde etkili olduğu tespit edilen ilk faktör, bakı faktörüdür. Yapay gençleştirme alanlarının bakısı; gölgeli bakılardan, güneşli bakılara doğru değiştikçe kızılçam fidanlarının boy büyümesinde bir artış olmaktadır. Kızılçam, bir ışık ağacı türü olup, en iyi gelişimini ekolojik istekleri bakımından daha uygun koşulların bulunduğu güneşli bakılarda yapmaktadır (Saatçioğlu 1969, Atalay ve ark. 1998, Boydak ve ark. 2006). Bu nedenle, alçak rakımlarda ve güneşli bakılarda (güney, güneydoğu, güneybatı ve batı) yapılan kızılçam yapay gençleştirme çalışmalarında, büyüme performansı gölgeli bakılara göre daha yüksek olmaktadır. Mumcular plan ünitesindeki kızılçam yapay gençleştirme alanlarında fidanların büyüme performansı üzerinde etkili olan ikinci faktör ise yamaç durumudur. Üst yamaçtan, alt yamaca doğru inildikçe yapay gençleştirme alanlarındaki kızılçam gençliklerinin boy büyümesi artmaktadır. Bu farklılığın nedeni ise, alt yamaçlarda toprak derinliğinin ve organik madde miktarının orta ve üst yamaçlara göre daha fazla olmasıdır. Nitekim, çeşitli orman ağacı türlerinin meydana getirdiği saf ve karışık ormanlarda meşcere verimliliğinin alt yamaç veya düzlük alanlarda, orta yamaç ve sırtlara göre daha yüksek olduğu bildirilmektedir (Çepel ve ark. 1977, Bozkuş 1987, Demirci 1991). Diğer taraftan güney bakılarda kızılçamın büyümesini etkileyen önemli faktörlerin başında A ve B horizonlarındaki su noksanlığı gelmektedir. Bu konuda yapılan araştırmalara göre kızılçamda boy artımının %45-49 unun toprakların alınabilir su biriktirme kapasitesiyle açıklanabildiği belirtilmektedir. Topraktan bitkiler tarafından alınabilir su miktarında etkili olan faktörlerin başında ise, meşcerenin yamaç üst kenarına olan uzaklığı gelmektedir. Bu itibarla, meşcere daha orta ve alt yamaç koşullarına doğru geldikçe, topraktan yararlanılabilir su kapasitesi artmakta ve bu durum özellikle kızılçam gibi hızlı gelişen türlerde boy büyümesini pozitif yönde etkilemektedir (Atalay 1995, Boydak ve ark. 2006). Kızılçam fidanlarının gelişimi üzerinde etkili olan üçüncü faktör fizyolojik toprak derinliğidir. Buna göre araştırma alanında fizyolojik toprak derinliği arttıkça, kızılçam fidanlarının büyüme performansında da belirgin bir artış meydana gelmektedir. Kızılçam hemen hemen bütün toprak türlerinde yetişmekle birlikte en iyi gelişimini organik madde ve su kapasitesi bakımından zengin derin topraklarda gerçekleştirmektedir ( Saatçioğlu 1969, Zech ve Çepel 1972). Ancak genel olarak doğal yayılış alanında yarıklı çatlaklı yapıya sahip olan bir kalker anakayasının hâkimiyeti olan kızılçam ormanlarında, kızılçam fidanlarının fizyolojik derinliğin yüksek olduğu yarıklara isabet etmesi büyümesi için yeterlidir. Özellikle kurak yaz koşullarının hakim olduğu dönemlerde fizyolojik toprak derinliğinin yüksek olduğu noktalarda büyüyen kızılçam bireyleri daha geniş alanlardaki toprak nem ve besin maddelerinden faydalanmakta ve büyümesine devam edebilmektedir (Kantarcı 1982). Araştırmada büyümeyi etkileyen faktörlerden dördüncüsü topraktaki organik madde miktarı olarak belirlenmiştir. Genel bir kural olarak bitkiler nem ve besin içeriği bakımından zengin olan toprak koşullarında, fakir toprak koşullarına göre daha iyi bir gelişim göstermektedirler (Çepel 1996). Kızılçam yapay gençleştirme alanlarında yapılan tespitler sonucunda da, kızılçam bireylerinin organik madde bakımından zengin toprak koşullarının olduğu bölmelerde daha yüksek boy büyümesi değerleri gösterdiği tespit edilmiştir. Nitekim Antalya çevresindeki kızılçam ormanlarında yapılan bir araştırmada kızılçamın fakir toprak koşullarına dayanabilen kanaatkâr bir tür olduğu belirtilmekle beraber, özellikle organik madde bakımından zengin olan topraklarda türün gelişiminin ve hacim veriminin daha yüksek olduğu bildirilmektedir (Çepel ve Dündar 1984). Kızılçam fidanlarının gelişimi üzerinde etkili olduğu saptanan beşinci faktör, ortalama yağıştır. Kurak ve sıcak Akdeniz ikliminin hakim olduğu yetişme ortamlarında doğal yayılışının önemli bir bölümünü gerçekleştiren kızılçam da, diğer orman ağacı türlerinde olduğu gibi özellikle büyüme mevsiminde meydana gelen yağışlardan çok olumlu etkilenmektedir (Çepel 1971). Bu kapsamda özellikle vejetasyon periyodu içinde meydana gelen yağışların fazla olduğu dönemlerde kızılçam fidanlarının boy büyümesinde önemli bir artışın meydana geldiği görülmektedir. Bu konuda Boydak (1993) tarafından yapılan açıklamada, kızılçamın doğal yayılış alanında yağışların yıl içerisindeki dağılımının düzensiz olduğu, genellikle bu yağışların büyük bir bölümünün kış aylarına denk geldiği ancak 200 mm nin altında gerçekleşen yaz yağışlarının düşük bir seyir göstermesine karşın türün gelişiminde önemli bir rol oynadığı belirtilmektedir (Boydak ve ark. 2006). Ülkemizin önemli asli orman ağacı türlerinin başında gelen kızılçam; hızlı büyümesi ve kanaatkâr bir tür olması nedeniyle oldukça geniş bir doğal yayılış alanına sahiptir. Bu nedenle kızılçam, hem endüstriyel plantasyonların tesisinde hem de erozyon kontrolü çalışmalarında geniş bir kullanım alanına sahiptir. Diğer taraftan milli ağaç ıslahı programı kızılçam türü üzerinde yoğunlaşmış ve günümüzde önemli bir aşama kat etmiştir. Bu kapsamda türün başta yangınlar olmak üzere çeşitli nedenlerle zarar gören ormanlarının yeniden tesis edilmesinde büyük bir önem taşımaktadır. Bu amaçla gerçekleştirilen

10 154 yapay gençleştirme ve ağaçlandırma çalışmalarında başarılı olmak için özen gösterilmesi gerekmektedir. Mumcular serisindeki yapay kızılçam gençleştirme alanlarında yapılan bu araştırmada, türün büyüme performansı üzerinde etkili olan önemli yetişme ortamı koşulları tespit edilerek yörede görev yapan teknik uygulamacılara katkı sağlayacak bilgiler üretilmeye çalışılmıştır. Bu kapsamda, araştırma sonucunda önemli olduğu tespit edilen söz konusu yetişme ortamı koşullarının yakından takip edilmesi ve bu konuda özel yetişme ortamı etütlerinin yapılmasına önem verilmesi kızılçamda söz konusu yapay gençleştirme veya ağaçlandırma çalışmalarının başarısını pozitif yönde etkileyecektir. KAYNAKLAR Akman, Y., Güney, K Bitki Biyolojisi (Botanik), Palme Yayıncılık, Ankara, 775 s. Atalay, İ Pedagonesis and ecology of karstic lands in Turkey, Acta Carsologica, 14: Atalay, İ., Sezer, L.İ, Çukur, H Kızılçam (Pinus brutia Ten.) Ormanlarının Ekolojik Özellikleri ve Tohum Nakli Açısından Bölgelere Ayrılması, Orman Ağaçları ve Tohum Islah Araştırma Müdürlüğü Yayın No:6, Ege Üniversitesi Basım Evi, İzmir, 108 s. Barnes, B.V., Zak, D.R., Denton, S.R., Spurr, S.H Forest Ecology. John Wiley and Sons, Inc. 774 p. Boydak, M Kızılçamın silvikültürel özellikleri, uygulanabilecek gençleştirme yöntemleri ve uygulama esasları. Uluslararası Kızılçam Sempozyumu Bildirileri, Orman Bakanlığı Yayını, Ankara, s Bozkuş, H.F Toros göknarı ( Abies cilicica Carr) nın Türkiye deki doğal yayılışı ve Silvikültürel Özellikleri, Orman Genel Müdürlüğü, Yayın No: 660, Seri No: 60, Ankara, 166 s. Boydak,M., Dirik, H., Çalıkoğlu, M Kızılçamın (Pinus brutia Ten.) Biyolojisi ve Silvikültürü,OGEM-VAK Yayını, Ankara, 364 s. Çepel, N Orman Yetişme Muhiti Tanıtımının Pratik Esasları ve Orman Yetişme Muhiti Haritacılığı, Kutulmuş Matbaası, İstanbul, 187 s. Çepel, N Antalya Orman Başmüdürlüğü Bölgesinde Yapılan Ağaçlandırmalarda Karşılaşılan Bazı Ekolojik Problemler Üzerine Araştırmalar, İ.Ü Orman Fakültesi Yayınları, No:1541/56, İstanbul, 76 s. Çepel, N., Dündar, M., Günel, A Türkiye nin Önemli Yetişme Bölgelerinde Saf Sarıçam Ormanlarının Gelişimi İle Bazı Edafik ve Fizyografik Etkenler Arasındaki İlişkiler, Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK), Tarım ve Ormancılık Araştırma Grubu, Ankara, 165 s. Çepel, N., Dündar, M Sarıçam ve kızılçam ormanlarının mikro elementler ile beslenme durumlarının belirlenmesi üzerine araştırmalar, İ.Ü Orman Fakültesi Derigisi, Seri A, 34(2): Çepel, N Orman Ekolojisi, İ.Ü Orman Fakültesi, 4. Baskı, İstanbul, 536 s. Daşdemir, İ Orman İşletmelerinin Başarı Düzeylerinin Belirlenmesi (Kuzeydoğu Anadolu ve Doğu Karadeniz Bölgesi Örneği), Orman Bakanlığı, Doğu Anadolu Ormancılık Araştırma Müdürlüğü, Teknik Bülten Yayın No: 1, Erzurum, 162 s. Daşdemir, İ., Güngör, E Çok kriterli ve katılımcı yaklaşımla orman kaynaklarının işlevsel önceliklerinin belirlenmesi (Ulus Devlet Orman İşletmesi Örneği), Bartın Orman Fakültesi Dergisi, Cilt:12, 17:11-25, Bartın. Demirci, A Doğu Ladini ( Picea orientalis (L.) Link.)-Doğu Kayını ( Fagus orientalis Lipsky.) Karışık Meşcerelerinin Gençleştirilmesi, K.T.Ü Fen Bilimleri Enstitüsü, Orman Mühendisliği Anabilim Dalı, Silvikültür Programı, Doktora Tezi (yayımlanmamış), Trabzon, 223 s. Graham, E.L., Graham, M.J., Wilcox, W.L Bitki Biyolojisi (Çeviri Editörü: Kani IŞIK), Palme Yayıcılık, Ankara, 427 s. Kacar, B Toprak Analizleri, A.Ü Ziraat Fakültesi, Araştırma ve Geliştirme Vakfı Yayınları, No: 3, Ankara, 705 s. Kalıpsız, A İstatistik Yöntemler, İ.Ü. Orman Fakültesi, Üniversite Yayın No: 3835, Fakülte Yayın No: 427, İstanbul, 558 s. Kantarcı, M.D Akdeniz Bölgesinde Doğal Ağaç ve Çalı Türlerinin Yayılışı İle Bölgesel Yetişme Ortamı Özellikleri Arasındaki İlişkiler, İ.Ü Orman Fakültesi Yayını, 3054/330, İstanbul, 105 s. Kantarcı, M.D Toprak İlmi, İ.Ü Orman Fakültesi, Üniversite Yayın No: 4261, O.F. Yayın No: 462, İstanbul, 420 s. Küçükosmanoğlu, A Akdeniz Bölgesinde Çıkan Orman Yangınlarının Çıkma ve Gelişme Nedenleri, Orman Genel Müdürlüğü Yayın No: 723/36, Ankara, 210 s. MTA Ege Bölgesi nin Jeolojik Yapısı ve Jeoloji Haritaları, Maden Tetkik ve Arama Kurumu, Genel Rapor No: 6, Ankara, 76 s. Oliver, C.D, Larson, B.C Forest Stand Dynamics, Update edition, John Wiley & Sons, New York, 520 p. OGM Milas Orman İşletme Müdürlüğü, Mumcular Orman İşletme Şefliği Amenajman Planı, Ankara, 543 s. OGM Orman Varlığımız, Çevre ve Orman Bakanlığı, Orman Genel Müdürlüğü, OGM Matbaası, Ankara, 152 s. OGM Milas Orman İşletme Müdürlüğü, Mumcular Orman İşletme Şefliği Detay Silvikültür Planı, Milas, 46 s.

11 155 Özyuvacı, N Meteoroloji ve Klimatoloji, İ.Ü Orman Fakültesi, Rektörlük Yayın No: 4196, Fakülte Yayın No: 460, İstanbul, 369 s. Saatçioğlu, F Silvikültürün Biyolojik Esasları ve Prensipleri, İ.Ü Orman Fakültesi, İ.Ü Yayın No: 1429, O.F Yayın No: 138, İstanbul, 323 s. Saatçioğlu, F Sun I Orman Gençleştirmesi ve Ağaçlandırma Tekniği, İ.Ü Orman Fakültesi Yayın No: 152, İstanbul 435 s. Scheffer, F., Schachtschabel, P Toprak Bilimi (Çevirenler: H. Özbek, Z. Kaya, M. Gök, H. Kaptan), Ç.Ü Ziraat Fakültesi, Genel Yayın No: 73, Ders Kitapları Yayın No: A-16, Adana, 816 s. Taiz, L., Zeiger, E Plant Physiology, Sinauer Ass. Inc. Publishers. Massachusetts, 192 p. Ürgenç, S Ağaçlandırma Tekniği, İ.Ü Orman Fakültesi, İ.Ü Rektörlük Yayın No: 3994, Orman Fakültesi Yayın No: 441, Emek Matbaacılık, İstanbul, 600 s. Zech, W., Çepel, N Güney Anadolu daki Bazı Pinus brutia Meşcerelerinin Gelişimi İle Toprak ve Reliyef Özellikleri Arasındaki İlişkiler,İ.Ü Orman Fakültesi Yayını, No:1753/191, İstanbul, 107 s. Yumurtacı, M Orman ve Su İşleri Bakanlığının kuruluşunun değerlendirilmesi, Orman ve Av Dergisi, 3: 2-5, Ankara.