ll. KLASiK TÜRK EDEBiYATI SEMPOZVUMU (Prof. Dr. İsmail ÜNVER Adma)

Transkript

1 Erciyes Üniv rsitesi Yayınları No: 181 Klasik Türk Edebiyatı Topluluğu ll. KLASiK TÜRK EDEBiYATI SEMPOZVUMU (Prof. Dr. İsmail ÜNVER Adma) Mayıs 2008 YAYINA HAZlRLAYANLAR Prof. Dr. Atabey KILIÇ Öğr. Gör. Dr. Abdülkadir DAGLAR Okt. Dr. Ahmet TANYILDI? Arş. Gör. Kezban PAKSOY Okt. Zehra GÜMÜŞ ruı.no: KAYSERi2010

2 /1. K18sik Türk Edebiyou Sempozyumu (Prof. Dr. /smail Onver Adına}, 1 S 16 Mayıs 2008, Kayseri-Bildiriler- BEREKET -zade İSMAiL HAKKI'NIN İMLAKONUSUNDAKİ GöRÜŞLERİ Mehmet GÜRBÜZ. Bereketzade İsmail Hakkı, (7.Receb 1267) tarihinde, Zincirlikuyu'da Atile Ali Paşa Mahallesi'nde, Nureddin Cerrahi Dergalu'nın karşısında bulunan bir evde, aydın ve mutasavvıf bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelmiştir. Bir yaşındayken kaybettiği babası, Ma'mureti.i'l-Aziz (Elazığ) vilayetine bağlı Eğin (bugünkü Erzincan'ın Kemaliye ilçesi) kazasından Bereketoğullan ailesine mensup olan El-Hac Hasan Basri Ağa'dır. Hasan Basri Ağa, kapıçuhadarlığı görevinde bulunmuş, Şabaniye şeyhlerinden Kuşadalı İbrahim Efendi'nin halifeliğini yapmıştır. Onun babasıysa, Ayasofya Camii dersifu:nlanndan İsmail Hakkı bin Mehmet' tir. { Annesi, kocasının ölümünden sonra, çocuklannın terbiyesi ile meşgul olmas ı için Mora'da Müftüzadeler olarak bilinen Mustafa Bey'in oğlu Masalı Şeyh Mehmed Efendi ile evlenmiştir. Ümmi olduğu halde Arapça, Rumca, Arnavutça bilen Mehroed Efendi, Nureddin Cerrahi'nin fahri türbedarlığını yapmıştu. Bereketzade İsm ail Hakkı'nın tek kardeşi ve ağabeyi Mehmed Rasim Bey, (18 Şaban 1262) tarihinde İstanbul'da doğmuştur. İyi bir eğitim alarak çeşitli memuriyetlerde bulunmuş ve (14 Rebiu'l-evvel 1322) tarihinde ölmüştür. İsmail Hakkı, eğitim hayatına Canfeda Hatun Mektebi'nde başlamış, Fatih civanndaki Hafız Paşa Mektebi'nde devam etıwştir. "Mülkiye Mektebi"nde bir buçuk sene kadar tahsil gördükten sonra, o sıralarda yeni açılmış olan "Darü'l-Füm1n"a geçmiştir. Fakat 1871 'de Darü'l-Füniin kapanınca buradaki öğrenimi yarım kalm ı ştu. Bereketzade, Batılı teknikler uygulayan mekteplerde ve geleneksel yöntemlere bağlı kalan medreselerde öğrenim görürken her fırsatta özel Öğreonen, Milli Eğitim Bakanlığı ANKARA. mcingurbuz@hoımail.com

3 Mehmet Gürbüz Bereket-zade ismôil Hakkı'nın imlô Konusundaki Görüşleri (s ) hocalardan da dersler almıştır. Mülkiye'de okuduğu sırada, Fatih Camii'nde hem sabah hem de ikindi ders halkalanna katılmıştır. Aynca Abdi Bey (Abdullah er-rfunl) gibi mektep veya medrese kurallarını takip etmeden her fırsatta ve her mekanda dersler veren hocalardan da istifade yollannı aramıştir. Onun bu farklı eğitim anlayışlanndan elde ettiği birikim, sorıraki yıllarda yazdığı eseriere yansımıştır. Bereketzade İsmail Hakkı'nın öğrenim gördüğü ilim dallan ve hocalan hakkında kısaca şu bilgileri verebiliriz: Bereketzade, Hafız İsmail Efendi' den hafızlığını tamamlamış, "Ta'liai' okumuş, Kıraat-ı S eb 'a ve Aşere'den icazet almıştır. Basriyyfuı Efendi lakabıyla bilinen Ahmet Efendi'den "Emsild'den "İzzl'ye kadar Arapça okumuştur. İzahu'l-Mera.nı F1 Keşfi'z-Zafam adlı eserin yazan Abdi Bey'den, ünlü allame Şeyh Temim.l'den, muhaddis ve edip Bingazili Ahmet Şetvan'dan tefsir, hadis ve Arap edebiyatı tahsil etmiştir. Felsefe ve yaratılış hikmetleri konulannda ise Arnavut Tahsin Efendi'den çokça yararlanmıştır. Şeyh Temiı:ni'den, Sadeddin Taftaz1ini'nin belagat ilmine dair "Mut1Ivve/' isimli eserini okumuştur. Maddi sıkıntılar yaşayan İsmail Hakkı, ailesinin geçimini sağlamak için, daha öğrencilik yıllarında Yahya Efendi'ye ait matbaada "musahhihlik" yapmaya başlamıştır. Buradan elde ettiği birikim ve cesaretle yazrum makalelerin, devrio önemli edebiyatçılanndan birisi olan Namık Kemal tarafından beğenitmesi üzerine İbret gazetesi yazarlan arasına katılmıştır. Namık Kemal 'in evine davet ederek görüştüğü İsmail Hakkı, İbret gazetesi idarehanesine gelip gitmeye başlamış, burada Ahmet Mithat Efendi ile tanışmıştır. İki üç ay soma, tarihinde, muzır neşriyatta bulunmak suçlamasıyla gazetenin kapatılması üzerine N~mık Kemal ve arkadaşlan çeşitli yerlere sürgüne gönderilmişlerdir. Gazete binasına birkaç kere uğramak, İbret gazetesinde birkaç yazı yayınlamaktan başka hiç bir suçu olmayan, siyasetle de alakası bulunmayan medrese öğrencisi İsmail Hakkı da öğrenimi yarıda kesilerek Akka'ya süriilmüştür. Sultan V. Murad'ın tahta geçmesi ile affedilen Bereketzade tarihinde İstanbul'a dönmüştür. İsmail Hakkı, bir hukuk adamı olmakla birlikte, sürgüne. gönderildiği A.kka'da kısa bir süre öğretmenlik yapmıştır. Sürgünden döndükten soma 199

4 Mehmet Gürbüz Berekec-zôde /smail Hakkı'nın lmlô Konusundaki Görüşleri (s ) Meclis-i Maarifüyesi olarak atanması gündeme geldiyse de, Mitbat Paşa'nın Avrupa'ya sürgün edilmesiyle bu girişim neticeye ulaşamamıştır. Daha sonra, iki yıl süreyle görev yapacağı Akşehir kaymakamlığına atamruştır yılından bayatının sonuna kadar hukuk alanmda çeşitli görevler almıştır. -Sırasıyla Halep, Diyarbakır, Sivas İstinaf Mahkemeleri savcılığı; Kastamonu, Ankara Bidayet Mahkemeleri birinci reisliği; Beyrut İstinaf Mahkemesi Ceza Dairesi reisliği; Y anya ve İşkodra vilayetleri adli ye ( müfettişliği; İstanbul Bidayet Mahkemesi azalığı, İstinaf Mahkemesi azalığı, İstinaf Mahkemesi Cunha kısmı Reisliği, İstinaf Mahkemesi Hukuk kısmı reisliği, Yargıtay üyeliği ve başsavcılık görevlerinde bulunmuştur. Hala başsavcılık görevini sürdürmekte iken, 1918 (1337) yılında, İstanbul'da vefat etmiştir 1. İsmail Hakkı, yazı bayatma daha öğrencilik yıllannda, İbret gazetesinde başlamıştır. Gerek sürgün yıllarında, gerekse sürgünden döndükten sonra, tarih, din, fıkıh, dil gibi çeşitli konularda telif ve tercüme eserler vermiştir. SırBt-ı Müsta.kim, Sebilürreşadve Kelime-i Tayyibt! başta olmak üzere, çeşitli gazete ve dergilerde ilmi, filai ve siyasi makaleler yazmıştır. Eserlerinde "İsmail Hakkı" ve "Hakkı" isimlerinin yanında, "Muhsin" 3 takma adını da kullanmıştır. Bereketzade, bazı şiir denemelerinde de bulunmuştur, bunlai1n bir kısmını Sırar-ı M üstakim dergisinde, bir kısmını da Yad-ı Mazt de ve diğer eserleri içinde yayımlamıştır 4 İsmail Hakkı 'nın eserlerinden tespit edebildiklerimiz; "Bek -yı Salta.oat-ı Osm oiyye': "Envô.r-ı Kur'an'; "İsbat-ı Vacib': "MenaJab-ı 1 Bereketzade İsmail Hakkı ile ilgili aynntılı bilgi için bkz. Bereketzade İsmail Hakkı, Yad-ı Mazi, (Haz. Mümtaz Habip Güven), Nehir Yay., İstanbul 1997; Osman Yiğitoğlu, Bereketzade İsmail Hakkı ( ) ve Anıtanna Göre Son Dönem Osmaıılı Toplumu, Erciyes Üniversitesi Sosyal BiliırJer Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Kayseri Mustafa Özel, "Son Dönem Osmanlı Tefsir Tarihinden Bazı Portreler ll", D.E.Ü.İ.F.D., S. XVI (2002), s İsmail Hakkı, Yad-ı Mizi, s Mehmet Okuyan, "Bereketzade İsmail Hakkı", TDVİA, C. S, İstanbul 1994, s

5 Mehmet Gürbüz Bereket-ziJde İsmiiii Hakkı'nın fmlô Konusundaki Gorüşleri (s } Seniyye': "Metmib-i Aliye': "Neclib-i Kur 'aııiyye': "Rehber-i Saadet': "Suriye Muza:ffcriyatı': "Teııikuz-ı Fıkhi"ve "Yad-ı MB.zi"dir. İsmail Hakkı, bu eserlerin dışında, imhi, noktalama, belagat, dilin kurall~ gibi kontilarda da kitaplar yazmıştır. Osmanlı Türkçesinin imlası ile yazı dilinin ıslahı ve sağlam kurallara bağlanmas ı konularını işleyen "Meşveret': harfler, kelime çeşitleri ve noktalama işaretleri üzerine yazdığı "Osmanlı Sariiıım Mebadisi" bunlardandır. Meşveret ve Osmanlı Sarfının Mebadi'si, İsmail Hakkı'nın A.kka'da sürgünde olduğu dönemde, Muhsin takına adıyla, yaşadığı para sıkıntısından 5 kurtulmak amacıyla yazdığı eserleridir. Namık Kemal'in tanıdıkları vasıtasıyla basılan eserlerden 6 Meşvere~ Tasvir-i Etkar Matbaası'ndan (1291) yılında, 12 sayfa olarak, OS111aıılı Sariiıım Mebadisi ise Basiret Matbaası'ndan (1292) yılında, 35 sayfa olarak çıkmıştır. Bereketzade'nin dille ilgili kaleme aldığı bir başka eseri de "Esrar-ı Belagat'tir. Yazar, dil üzerine yazdığı bu müstakil eserlerin yam sıra, En varı Kur'an adlı eserinde belagat, Teııikuz-r Fıkhf adlı eserinde de noktalama işaretleri üzerinde durmuştur. Yazarın tamamlayamadığı eserlerinden birisi olan Esrar-ı Belagat, Mukaddime ve Cüz-i Evvel olmak üzere iki ayrı kitap olarak yayımlanmıştır. "Mukaddime': 1899 (1317) yılında, "Dersaadet İstiııaf Mahkemesi Azasmda.ıı İsmail Hakla" imzası ile Ebüzziya Matbaası'nda basılmıştır. "Cüz-i Evvel" ise 1900 (1318) yılında, A. Asodoryan Şirket-i Mürettibiyye Matbaası'nda, 157 sayfa olarak basılmıştır. Mukaddimerle "İlın-i Belagat" üzerinde durulmuştur ve onun erkanından olan akıl, zihiıı, hayal, hafıza, his, z_evk, deha ve idmaıı üzerinde ayrıntılı değerlendirmeler yapılmıştır. Cüz-i Evvel ise üsh1p ve fesahat hakkındadır. İsmail Hakkı, belagatle ilgili görüşlerini ortaya koyarken Arap dili üzerine yazılmış klasik belagat kitaplarından ve Batılı dilbilimcilerin 5 Bedri Aydoğan, "Namık Kemal'in Magosa Sürgünlüğü", Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü ~>Dergisi, c. 12. s. 12 (2003), s. ıs. 6 Ömer Faruk Akün, Namık Kemal'in Mekı:uplan, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay., İstanbul 1972, s

6 MehmetGürbüz Bereket-zade ismdil Hakkı'nın imlô Konusundaki Görüşleri (s ) görüşlerinden yararlanmıştır. Ancak kendisinden önce yazılmış Türkçe belagat kitaplarından hiç bahsetmeıniştir. Yazar, eserinde Türk edebiyatı ürünlerinden örnekler kullanmıştır. "İsmail Hakkı'nın Esrar-ı Belagati Tanzimat döneminin.son terkip arayıştiıı yansıtan en önemli eserdir. Süleyman Paşa'dan ve özellikle Recaizade'den sonra görülen ikilik, yani eski belagatle Batı retoriğini birleştirecek yeni teşekkül eden edebiyatın belagatinin yapılmak istenmesi gibi anlayışlar belagatte yeni ara~ışlar doğurdu. Bir kısım yazarlar eskiyi aynen devam ettirirken bir kısmı da eski ile yeniyi terkip etmek yolunu tuttu; bazılarında ise bu iş terkipten çok alıntı mahiyetinde kaldı. İsmail Hakkı tamamlanmayan bu eserinde gerçekten eski ile yeniyi, eskinin asıl kaynaklarına giderek birleştirmek ve birleşen noktalarını ortaya koymak ister." 7 Mensup olduğu anlayış bakımından temelde Recaizade'nin ortaya koyduğu yaklaşıma uygun olarak yazılmış olan Esrar-ı Belaga~ konulann ele alınışı balamından özgün bir nitelik sergiler. Eserin, diğer belagat kitaplarından aynidığı başka bir nokta da fesiihatin erkanı olarak sunulan şartların arasında, diğer eserlerde bulunmayan maddelerin yer almasıdır. 1 "Esrar-ı Belagatin Mukaddiaıe kısmının bazı başlıklarının dışında Talim-i Edebiyatla fazla bir yakınlığı yoktur. Fakat belagatin erkanından olarak akıl, zihin, hafıza, deha gibi psikolojik kavramları öncelikle ele almasında Talim-iEdebiyatın etkisi söz konusudur." 8 Eserin "Üslub ve Fesôhat Hak.kındadır"başlığıyla giriş yapılan Cüz-i Ewel kısmında ise İsmail Hakkı daha ziyade Arap kaynaklarına bağlıdır ve Talim-i Edebiyatla benzerliği genel olarak, yapılan bazı tanımlarnalada ve sunulan birkaç örnekle sınırlıdır. Arapça, Farsça, Fransızca bilen bir şahsiyet olaral_c dilin, kurallanna uygun kullanılması konusunda hassas olan İsmail Hakkı -kendi ifadesiyle "(üs/up) sanatı ile hab ya ve hatayasma aıuttali' olacak derece düşüp 7 Kazım Yetiş, "Belagat (Türk Edebiyatı)", IDVİA, C. 5, s a Kazım Yetiş, Talim-i Edebiyat'ın Rcwrik ve Edebiyat Nazariyatı Sahasında Getirdiği Yenilikler, A.KMYay., Ankara 1996, s

7 Mehmet Gürbuz Bereket-zôde ismôil Hakkı'nın imlô Konusundaki Görüşleri (s.l98-212) kalkmış ve onunla hayli savaşmış...' 9 ve bu birikimini yazdığı eser! ere, özelilde de Esrar-ı Belagafe aktarmıştır.. Konuyla ilgili ortaya koymuş olduğu fiki.rlerin doğruluğundan oldukça em.indir. Öyle ki zaman zaman fikirlerinden yararlandığı şahsiyetlerle görüş aynlığına düşmüş, onlan eleştirıniş ve yanlış bulduğu fikirleri düzeltmiştir. Hatta diğer belagat alimlerine, kendi görüşlerini reddetmeden önce konuyu iyice araştı.rmalannı öğütlemiştir. Türk edebiyatında belagat ile ilgili eser veren yaz~lar, genellikle okullarda konuyla ilgili eğitim veren kişilerdir. Bu konudaki eserler de ya ders kitabı olmak üzere yazılmış veya okutulan derslerden meydana getirilmiştir. Ancak İsmail Hakkı, mektep muallimi olmadığı gibi konuyla ilgili yazmış o lduğu eserler de okullarda okutıılmuş dersleri içermez. Esrir-ı Belagafin tekrar basılmamasının sebebinin bunıınla ilgili olabileceğini düşünmekteyi.z. Bereketzade'nin dil konusuna olan ilgisinin, öğrenci lik yıllarında matbaa~ musahhihlik yaptığı sırada, dilin kullarıımı konusunda kazanmış olduğu melekelerden kaynaklandığı düşünülebilir. İsmail Hakkı, dilin doğru kullanımı ile ilgili hassasiyetini şöyle dile getirmektedir: Bir dili kurallara bağlamak görünüşte yalnız o dı1in edebiyatma hizmet etmek gibi anlaşılmaktadır. Aslında kaidelere bağla.n.tjllş bir dil, o dı1i kullananların her yönüyle ilerlemesini sağlar. Çünkü bir milletin dihilen ve hiricen güç ve kuvvetini aıtaya koyan sebep/erin başında o milletin lisam üzere laymetli ilimlerde yazılmış eserler akla gelir. Ha.Jbuki akılca, tarihçe ve tecrübece sabittir id kaide ve kurallarla süslenmeyen bir dilde maarif {ilim ve kültür) bulunmaz. Bir milletin diline verdiği önem ne kadar çok olursa güç ve kuvveti o kadar artacağmdan yeryüzünde cihangirlik iddiasında bulunan kavimleniı hepsi bu konuya özen gösterdiler 0 : Lisanunız ıslah olunmazsa her cihetçe terakkiden majınırıı oluruz. Çünkü teraldd maari/le olur, aıaaıifse kitapla olur, kitap da inuntazam bir hsanla aniaşılıp. 9 İsınail Hakkı, Esrar-ı Belagat, Cüz-i Evvel, A. Asadaryan Şirket-i Mürettibiyye Matbaası, İstanbul 1318, s. ls. 10 İsmail Hakkı, Osmıınl.ı Sadin.ı.n Meba.disi, s. 2-3'ten naklen Osman Yiğitoğlu, agt, s. 60. (Osman Yiğitoğlu, Bereketzade'nin ifadelerini sadeleştirerek vermiştir. ) 11 İsmail Hakkı, Meşvcrct, Tasvir-i Efkir Matbaası, İstanbul 1318, s

8 M~mec GOrbüz Bereket-zade Ismiili Hakkı'nın lmlfj Konusundaki Görüşleri {s ) Yazar, Esrar-ı Belagat adlı eserinde Türkçeye yabancı kelime girişi konusunda görüşlerini dile getirmiştir 12 Tiyatro, gazete, telgra.f, posta, hotel, gazino, istasyon, istatistik, şimendötergibi bizde karşılığı bulunmayan ya da karşılıklan olmasına rağmen dilimize yerleşmiş olan kelimeler kullanılabilir. An.çak sivı1izasyon, bon-gu (bonjour) gibi bizde karşılıklan bulunan kelimelerin kullanılması yanlıştır. Bu tür kelimelerin Türkçe metinlerde ve konuşmalarda kullanılması milli zevke aykırıdır. İsmail Hakkı, böyle 1 kelimeleri kullananlan ağır bir dille eleştirmektedir. Ona göre; konuşmalannda ve yazılarında yabancı kelime kullananlar, bir dili iyi bilmediği halde biliyormuş gibi gösterme gayretinde olan insanlardır. Zira bir dili iyi öğrenmiş bir insan, o dili iyi kullanmaya çalışır ancak kendi dilinde konuşur ve yazarken - gerekmedikçe- başka dillerden kelime almaz. Ayrıca İsmail Hakkı, yabancı dillerden alınan kelimelerin kullanımlannda asıhanna sadık kalınması gerektiği görüşüne katılmaz. Çünkü bu durum, Türkçe konuşmak ve yazmak için birden fazla dil bilmeyi zorunlu kılmaktadır. Halbuki dilin kurallanın ve kelimelerin imialarını o dili kullananlar belirler; başka dillerden alınan kelimeleri, dilin ahengine, ses ve söyleyiş özelliklerine göre değiştirir. Başka dillerde de uygulama bu ş_ekildedir. Mesela; Araplar Yunancadan aldıklan dra.jımi (dirhem) kelimesini; Fransızlar Arapçadan aldıklan emire'l-ma' {amiral), kasr (alkazar}, mahzen (mağazin) kelimelerini kendi konuşma dillerine yerleşen şekilleriyle yazmışlardır. Öyleyse yazı dili, konuşma diline tabi olm.alı ve kelimeler söylendiği gibi yazılmalıdır. Bereketzade kelimelerin imlasının tespitinde ölçüt olarak "Türk fasihlerini" işaret etmektedir. Zira avaının kelimeler üzerindeki tahrifatı dikkate alınacak olursa dilin kullanımını kurallara bağlamak mümkün olamayacaktır 13 İsmail Hakkı 'nın yabancı dillerden kelime alımıyla ilgili bu görüşleri, Arapça ve Farsça dışındaki diller için geçerlidir. Ona göre Arapça ve Farsçadan istenildiği gibi, rahatça kelime ve terkip alınıp kullarulabilir 14 Bereketzade'nin bu konudaki görüşleri, Meşverefte ortaya koyduğu 12 İsmail Hakkı, Esrar-ı Beligat, s lsmail Hakkı, Meşveret, s İsmail Hakkı, Esrar-ı Bei.Agat, s

9 MehmetGürbüz Bereket-zade ismd/1 Hakkı'nın /m/6 Konusundaki Görüşleri (s ) görüşl~rle taban tabana zıttır. Bu farklılığın, yazann Meşverefi yazdığı sırada, Namık Kemal'in etkisinde olmasından kaynaklandığı düşünülebilir. İ1.ml terakkinin ancak işlenmiş bir dil ile mümkün olduğunu görüşünü savunan Namık Kemal, yazıda halk dilinden tabirler alınmasını gerek imla, gerek kelime bakımından; eski Türk lehçelerini taklit etmenin şiddetle aleyhindedir; dilimizdeki yerleşmiş kelimelerin imlalannın da bizdeki söyleniş şekline göre olmasını istemektedir 1 s. Namık Ke~al 'in dil konusundaki teklifleri; 1. Türkçe bir gramer yapılması (Dile gerekli olan Arapça ve Farsça kaideler de bulunmak şartı ile), 2. Bir lügat yazılması ve dile dışandan girecek kelimelere bir sınır getirilmesi, 3. Yabancı dillerden giren kelimelerin Türkçede kullanıldıklan i:nana ve imla hususiyetlerinin tespit edilmesi, 4. Dilimizin öğretimini dikkate alan bir belagat kitabının yazılması ve mekteplerde okutulmasıdır 16 Bereketzade'nin bu konudaki görüşleri, Namık Kemal'in görüşleriyle paralellik arz etmektedifi 7 Sürgündeyken yazmış olduğu Meşveret adlı eserinde, Türkçe kelimelerin imlası konusu üzerinde durmuştur. Eserin imlasını, ortaya koyduğu görüşler doğrultusunda oluşturmuş ve bunları kalem erbabının görüşlerine sunmuştur. İsmail Hakkı, sürgün edilmiş olma psikolojisin etkisiyle, kitabında ileri sürdüğü görüşlerini kabul etmeyeceğini düşündüğü kişiler için 1 husumetten kaynaklanan, bakaretamiz ifadeler kullanmıştır. Buna karşılık yine aynı psikolojinin ve kader birliği ettiği Namık Kemal'in etkisiyle olsa gerek, duygusal bir tavırla kutsal bir değer olarak gördüğü dile sanlmıştır. İsmail Hakkı, Türkçenin ataların mirası olduğu ve onu konuşan insanların Türkçenin çocuklan olduğu fikrindedir. Öyleyse atalar mirası olan dilin, ıslah edilerek içinde bulunduğu Arap saçı gjbi ka.nııaka.nşık halinden ıs Ömer Faruk Akün, "Namık Kemal", İA, C. 9, İstanbull964, s Mustafa Kutlu, "Namık Kemal", Türk Dili ve Edebiyatı Ansildopedisi (Devirleri İsimler!Eserler/l'erimler), C. 6, Dergab Yay., İstanbul 1986, s Bereketz.ade Yad-ı Mazi'de, dile yaptığı hizmetleri için Namıle Kemal'in ruhuna hitaben şöyle seslenmektedir: "Ey nıh ı Kemal! Şad ol, bulup yayguılaştm:jığm kelime ve deyimler ı1e dilimizi geniiiettik ve süs/edik. Bugün bütün kalem erbabı o kelime ve tabirleri kuiibiuyor. Kemal'iıı namı halk arasında f8 'zim ve muhabbet/c yad oluouyor. "İsmail HakJ:a, Yad-ı Mazl, s

10 MehmetGürbüı Bereket ıiide Ismiiii Hakkı'nın lmlô Konusundaki Görüşleri {s } kurtanlması bu dili konuşan insanlann, özellikle de kalem sahiplerinin borcudur 18 Zira Arapça harfler, kelimeler hatta terkipler Türkçeye dah.il edilmiştir. Bu da dilimizin kurallannın tespitini zorlaştı.rmaktadır. İsmail Hakkı, bu düşünceden hareketle Arapça ve Farsçadan alınan kelim~lerin yazt dilinde de yerleşmiş olan tahrifatını ( değişimlerini) kurallara bağlamayı denemiştir. Bu kurallar şunlardır : kullanılır. 1. Müselmao, tüccô.r, iiıkara, evlad gibi bazı cemiler müfred olarak 1 2. Tacirltücc r, merkeb/meraldb örneklerinde olduğu gibi bazı müfredler cemilerinden farklı anlamlarda kullanılmaktadır. 3. İ't8, ceza örneklerinde olduğu gibi Arapça kelimelerin sonlannda bulunan hemzeler genellikle hazf edilir. 4. Alayİm, cerayioı örneklerinde olduğu gibi Arapça kurallara göre hemze ile yazılması gereken bazı cemilerdeki hemzeler "ye"ye dönüştürülmüştür. 5. Bazı kelimelerin hem lafzı hem de manası değiştirilmiştir. Mesela; isti!wı kelimesi siftajı, meşhedlik kelimesi de meşşatlık şeklinde kullanılmaktadır. 6. İml8, fakatgibi bazı kelimelerin sadece manası değiştirilmi ş tir. 7. Susam, kimyon, şerbet, hıoe, semiz, bedesten, sedef, şadırvali gibi bazt kelimelerin sadece lafi.zlan değiştirilmiştir. 8. Half, ceiı: dür kelimelerinde olduğu gibi Arapça kelimelerdeki şerldeler bafifletilir. 9. Bazı Arapça kelimeler asıllarından farklı cemilendirilir. Mesela; tajırir kelimesinin çoğulu Arapçada tııhanr iken bizde ta.hıirat şeklinde yapılmaktadır. 10. Maamatilı, bioaenaleyh gibi bazı Arapça birleşik ~elimeler isim veya edat olarak kullanılır. 11 İsmail Hakkı, Meşveret, s

11 MehmetGilrbüz Bereket-zöde lsmôil Hakkı'nın lmlfı Konusundaki Görüşleri (s ). ll. Arapça kelimelerin sonlanndaki "ta-i te'nis"ler asıl görevlerinin dışında, ünlü harfi göstermek gibi amaçlar için kullawlır. Yukanda sayılaniann dışında köse/e, sa.ndılç divit, navlun gibi konuşma dilinde söyleyişi değiştiği halde yazı dilinde asılianna sadık kalınarak kullanılan kelimeler mevcuttur. İsmail Hakkı bu tür kelimelerin de söylendiği gibi yazılması gerektiği düşüncesindedirı 9 Türkçede sekiz çeşit sesli harf vardır. Ancak Arap alfabesinde bunları gösterecek harfler bulunmadığı için yazı dilinde zorluklar yaşanmaktadır. İsmail Hakkı, imla hususunda bu zorluğun da dikkate alınması gerektiğini dile getirmiş 20 ve kendisi de bu yolda bir girişim olması açısından, kitabında fetha-i sakilleri "elif' ile göstermiştir. Yazar, Esrir-ı Be/agat adlı eserinde belagate aykırı durumların izahını yaparken; dildeki kelime ve kelime gruplannın imlasında uyulması gereken kurallan da ortaya koymuştur. 1. İki veya daha çok heceli Türkçe kelimelerin sonlannda bulunan ''kaf' harfinin kullanımında, süreksiz sert ünsüzlerin yumuşaması kuralına uyulmalıdır. kullanılmalıdır. 2. "-lık" eki, büyük ünlü uyumu göz önünde bulundurularak 3. Kılmaklık örneğinde olduğu gibi Türkçe mastarlan('"... lık, -lik" ekieri getirilmemelidir. 4. Kelimelerin yazılışında, imlalarına sadık kalınmalıdır. Badiın yerine badem, niş mm yerine niş mıı kelimelerinin kullanılması kurallara aykırıdır. Ancak efendim/efendimiz, kendim/kendimiz, karşulkarşı, kendülkendi kelimelerinin her iki şekli de kullan:ılabilir. 5. Zaten çoğul olan kelimelerin tekrar çoğul yapılması kurallara aykırıdır. Ancak gerek Arapça, gerekse Türkçe cem'ü'l-cem (topluluk ismi) olan kelimeler ve eviadım gibi çoğul olduğu halde tekil kabul edilen bazı kelimeler çoğul yapılabilir. 19 İsmail Hakkı, Meşveret, s a İsmail Hakkı, Meşveret, s. ll. 207

12 Mehmet Gürbüz Bereket-zade Ismiiii Hakkı'nın im/ii Konusundaki Görüşleri (s ) 6. Perişaniyyet, h-aliyyet, serbestiyet, bendegiyyet örneklerinde olduğu gibi Arapça olmayan isim ve sıfatlann, Arapça kurallara göre mastar yapılınası kurallara aykırıdır. 7. Arsa-i rezm -gajı, mülteca-g Jı, melaz-ga.jı örneklerinde olduğu gibi yer bildiren kelime ve terkipiere telcrar mekan edatı eklenmesi kurallara aykırıdır. Yalnız iş-güz r, emek-d r, bayrak-dargibi kelimeler istisnadır. 8. Ev-nişin, etmek-har örneklerinde olduğu gibi Türkçe kelimelerle Farsça emr-i hazırlardan oluşan sıfat tamlarna larının yapılınası kurallara aykırıdır Türkçe terkiplerde muz.fla (taınlanan) muzafun ileyh (tamlayan) arasına başka kelimeler girebilir. 10. Arabi izafetler, Farisi izafetlerin muzafun ileyhi olsa bile, Arabi izafetteki muzafı.n harekesi ve harfi değişmez. RasrJlü'llaJı/lıalife-i RasrJlü 'U alı, evliyau 'lf Jılme.ıı lab-i evliyau 'll lı, emfıii 'I-mü'm inin/ fennan I emfıii'l-mü'mioin, seyfu'll Jıln m-ı seyfu'u lı, Salaha'd-din/tercüme-i hali Salaha 'd-din, NCi.re'd-din/meşayih-i NCi.re'd-d.fn, Ebu'l-feth, ülü'l-emr, zevi'l-ukul örneklerinde olduğu gibi. Ali İbn-i Ebii TaJib ve bir de telaffuza göre İmô,m-1 Ebii Yusufterkipleri istisnadır. ll. Türkçe tamlamalarda tamlananı niteleyen sıfat, tamlayanın önüne getirilirse anlarnca bir karışıklık ortaya çı.kacağından, bu durum kurallara aykırıdır. 12. "Hüner-ver8nın arayişi her b.iri.cih8ıım"ömeğindeki gibi, Türkçe tamlamalarda muzafla muzafun ileyh arasına anlam karışıklığına yol açacak başka kelimelerin girmesi kurallara aykırıdır. 13. Sayı sıfatlarında, sayısı bildirilen isimlerio tekil olması gerekirken çoğul olması kurallara aykırıdır. 14. Hersıfatının ismi tekil olmalıdır. 15. "Dii.dmiin-1 rasiifiyyeden Melek Eşref Paşa" örneğinde olduğu gibi mevsufmüennes değilken sıfatın te'nis edilmesi kurallara aykırıdır. 16. AkifPaşa'nın ''i/çi-i mersiimun... "ifadesinde olduğu gibi üslii.bı Farisi üzere yapılan terkib-i tavsillde (sıfat tamlamasında) Türkçe bir 208

13 Mehmet Gürbüz Bereket-zlide lsmôil Hakkı'nın im/6 Konusundaki Görüşleri (s ) kelimenin mevsuf olarak kullanılması kurallara aykındır. Ancak otağ-ı hümay{in, ağa-yı merkı1m ifadeleri istisnadır. 17. Uğur-ı devlet-i 8liyyede (Reşid Paşa Layihası) örneğinde olduğu gibi Türkçe kelimelerin Farsça terkiplerde muzaf olması kurallara aykındır. Ancak kapu-dan-ı de.rya gibi terkipler istisnadır. 18. Türkçe ketimelecin Farsça tamlamalarda muzafun ileyh olması kurallara aylandır. Yine sonlarına Türkçe ekierin getirildiği Arapça ve Farsça kelimelerin de Farsça tamlamalarda muzafun ileyh olması kurallara aykındır. İsmail Hakkı bu duruma Eşref Paşa'nın bir mısrasındaki tavr-ı güst8lılık ifadesini örnek vermiştir. Reisü'l-.kuırilık, reisü'l-küttablılç reisü'ş-şuaralık, esir-i ı1titatımz terkiplerindeki Türkçe ekler izafetten sonra geldiği için, bu yapılar kurallara uygundur. 19. Türkçe kelimelerin "ve" bağlacıyla kullanılması kurallara aykındır. Fakat tek ü tenha, aç ü bi-ilac, c8ıı u gönülden terkipleri istisnadır. 20. Bi'l-girifl; Ii-ecli'l-fiirtilıt ifadelerinde olduğu gibi, Farsça kelimelerin, Arapça "lam"lı terkiplerde muzafun ileyh olarak kullanılması kurallara aylandır. 21. İki veya daha fazla harfli edatlar kelimelerden ayn yazılmalıdır. İld edat birbirine bitişik yaztlmamalıdır. İsmail Hakkı, eserlerinde dilin ıslahı için yapılması gerekenler konusundaki fikirlerini tartışmaya açmışttr. Yazar, ortaya attığı fikirlerio mutlak doğru olarak kabul edilmesinden ziyade, konu üzerinde tartışma zemini oluşturmayı hedeflemektedir. Dilin ıslahı için öncelikle müfredatının belirlenmesi ve sağlam kurallara bağlanması gerekir. Bir dilde kullanılan kelimeler, kökeni ne olursa olsun, o dilin müfredatından kabul edilir. Müfredatı belirlemek için de dilimizde kullamlan keümeleri kapsayan bir Osmanlı lügati oluştıırulmalıdır. Zira Arapça ve Farsçadan başka kelime bulunmayan ve Türkçede şekil ya da anlam bakımından değiştirildiği halde, kelimelerin asıllarına sadık kalınarak 209

14 Mehmet GürbUz Bereket-z(Jde ismôil Hakkı'nın imla Konusundaki Görü~leri (s ) hazırlanmış olan balibazırdaki Kamils, Burhan-ı Katı, Ahterf gibi lügatler İsmail Hakkı 'nın sözünü ettiği tarzda Osmanlı lügati değildirlez.lı. Bereketzade, Meşveret adlı kitabında, dilin ıslahı için bir "meşveret" kurulması ve bu meşveretin vereceği karar doğrultusunda, bir "Osmanlı lügati" oluşturulması girişimine ön ayak olma gayreti içerisindedir. Öyle ki lügat oluşturulurken takip edilmesi gereken yöntemleri eo ince aynntısına kadar belirlemiştiz.ll. İsmail Hakkı, benzerlerini Servet-i Fünıln döneminden { itibaren yaygt.? olarak göreceğimiz dergi etrafında bir edebi: oluşum meydana getirme anlayişına uygun olarak, ~lanladığı lügat çalışmasının ~erkezine ÇantıJ, Do! ap, Revnak gibi dergileri almıştır. Lügat hazırlama çalışmasında takip edilecek yöntem şu şekilde olmalıdır: Öncelikle lügat çalışmasında görev alacak yaklaşık kırk kişi belirlenmelidir. Bu kişilerden her biri, alfabenin bir harfini seçerek, o harfteki yabancı kelimeleri tespit etmelidir. Daha sonra bu çalışmalarını, on beş günde bir, altlarına imzalarını atarak, yukandaki dergilerden birine göndermelidir. Dergiler vasıtasıyla toplanan kelimeler, MaarifNezareti'nden "meşveret cemiyeti" nanu.iıa alınacak imtiyaz ile kitaplaştınlmalıdır. Bu çalışmalarda görev alanlar, basılacak kitabın gelirinden, hizmetleri kadar pay almalu;lırlar. Sonuç olarak diyebiliriz ki; Bereketzade İsmail Hakkı, iyi bir eğitim almış, genç yaşta gazete ve dergilerde yazılar yazmıştır. Daha ilk yazı denemeleri Namık Kemal tarafından. beğenilrniş ve dönemin aydın isimlerinden birisi olarak dikkati çekmiştir. Bir dönem Naınık Kemal ve arkadaşlarıyla sürgüne gönderilmiştir. Aslen.hukukçu olmasına rağmen, dil, kelam, tefsir, tarih gibi çeşitli konularda telif ye tercüme eserler din, fıkıh, meydana getirmiştir. Türkçeyi ata yadigan olarak gören İsmail Hakkı, dilin millet için önemini samimi bir dille ifade etmeye çalışmıştır. İmla~ ooktalama, belagat, fesahat konularında uyulması gereken kuralları ortaya koyduğu müstakil eserler kaleme almıştır. Farklı konularda yazmış olduğu başka eserlerinde de bu konulara değinmiştir. 21 İs.mail Hakkı, Meşveret, s İsmail Hakkı, Meşven:t, s

15 .MehmetGurbüz Bereket-zade İsmail Hakkı'nın im/6 Konusundaki Görüşleri (s } Bereketzade, Türkçenin imla la:.ırallannı oluşturma fikrini ortaya atmış, bu yolda bir başlangıç olması düşüncesiyle de Meşveret adlı.kitabını kaleme almıştır. O dönemde, kimi ayduiıar tarafından kabul gördüğü anlaşılan bazı imla özelliklerini tespit etmiş, bu hususta yapılan kimi yanlışlıklan da ortaya koymuştur. Yazann kaleme aldığı ilk eserlerinden olan Meşveret, bir düzen takip edilerek oluşturulmuş, derli toplu bir eser özelliği göstermez. İsmail Hakkı burada, Esrar-ı BeJagat adlı eserinde sergilediği, meseleleri sistemli ve aynntılı olarak ele alma anlayışından da uzaktır. İsmail Hakkı, dil konusundaki görüşleri bakımından Naniık Kemal'le ve diğer Tanzimat aydınlanyla aynı çizgidedir. Fransızcanın revaçta olduğu bir dönemde, kendisi de Fransızca bildiği halde, yabancı kelime kullanımına karşı çıkan Bereketzade İsmail Hakkı, dil konusunda isabetli görüşler ileri sürmüştür. Eserlerinde Türkçenin imla kurallannın belirlenmesi ve bir Osmanlı lügatinin hazırlanması zorunluluğunu dile getirmiştir. Yabancı dillerden kelime alınmaması gerektiğini ve dilimize giren yabancı ke14oelerin konuşma dilindeki şekilleriyle yazılması lazım geldiğini savunmuştur. KAYNAKÇA 72. AKÜN Ömer Faruk, "Namık Kemal", İA, C. 9, İstanbul 1964, s. 55- Ömer Faruk, Namık: Kemal'in Mektupları, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay., İstanbul AYDOGAN Bedri, ''Namık Kemal'in Magosa Sürgünlüğü", Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü e-dergis~ C. 12, S. 12 (2003), s Bereketzade İsmail Hakkı, Esrar-ı Belagat, Cüz-i Ewel, A. Asadaryan Şirket-i Mürettibiyye Matbaası, İstanbull318. İstanbul Bereketzade İsmail Hakkı, Meşveret, Tasvir-i Efkar Matbaası, 21 ı

16 MehmetGürbüz Bereket-zôde ismtiil Hakkı'nın im/ii Konusundaki Görüşleri (s ) Bereketzade İsmail Hakkı, Yad-ı Mazi, (Haz. Mümtaz Habip GÜVEN), Nehir Yay., İstanbul1997. KUTLU Mustafa, "Namık Kemal", Türk Dili ve Edebiyatı Ans.iJdopedisi (Devirler/İsimler/Eserlerfferimler), C. 6, Dergah Yay., İstanbul 1986, s OKUYAN Mehmet, "Bereketzade İsmail Hakkı", IDVİA, C. 5, 1 İstanbul1994, s ÖZEL Mustafa, "Son Dönem Osmanlı Tefsir Tarihinden Bazı Portreler II", D.E.Ü.İ.F.D., S. XVI (2002), s YETİŞ Kazım, "Belagat (Türk Edebiyatı)", IDVİA, C. 5, s Kazım, Talim-i Edebiyat'ın Retorik ve Edebiyat Nazariyan Sahasında Getirdiği Yenilikler, AK.M Yay., Ankara YİGİTOÖLU Osman, Bereketzade İsmail Hakkı ( ) ve Anı1anna Göre Son Dönem Osmanlı Toplumu, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Kayseri