TÜRK ve ANADOLU MİTOLOJİSİ. Dr. Öğr. Üyesi Mutlu KAYA

Transkript

1 TÜRK ve ANADOLU MİTOLOJİSİ Dr. Öğr. Üyesi Mutlu KAYA

2 Tanrılar ve Ruhlar Tanrı Kavramı Türk mitolojisinde pek çok tanrı ve ruh vardır; ancak bunlarla ilgili çok ayrıntılı bilgiye sahip değiliz. Bu konudaki bilgiler farklı Türk kavimlerine göre değişmekte, bunlar arasında anlaşılmaz ya da çelişik ifadeler bulunmaktadır; örneğin ileride değineceğimiz gibi bazı araştırmacılar İslamiyet'ten önce Türklerde tek Tanrı inancının bulunduğunu savunmakta, ama bunu kanıtlayacak deliller birçok kişiye göre zayıf kalmaktadır.

3 Tanrı Kavramı Bu konu temelde dinlerin çok tanrıcılıktan tektanrıcılığa doğru geliştiği tezine karşı ortaya atılan, tektanrıcılıgın insanlıkla yaşıt olduğunu ve sonraları toplumların inançlarının yozlaşarak çoktanrıcılıgın ortaya çıktığını ifade eden başka bir tezle ilgilidir. Bu tez eski Türklerde tektanrıcılıgın izlerinin bulunduğuna işaret etse de, ikinci derecede tanrılar ya da ruhların da var olduğu gerçeğini ortadan kaldırmaz.

4 Tanrı Kavramı Bugün kullandığımız tanrı sözcüğü, lslamiyetteki Allah kavramıyla birleşip yeni bir anlam kazanmıştır. Aslında tanrı sözcüğü, eski Türkçedeki tengri sözcüğünden gelmekte ve bu sözcük çeşitli Türk topluluklarında birbirinden küçük farklarla kullanılmaktadır.

5 Tanrı Kavramı Türklerde tanrı tasavvuru Gök-Yer/Su-Atalar formülüyle ifade ettiğimiz çeşitli kültlerle birlikte karşımıza çıkmaktadır. Bu nedenle erken devirde tek bir Türk dini ile karşı karşıya olmadığımızı söyleyebiliriz. Türklerin din anlayışları, kavimlerin gösterdiği toplumsal yapı değişiklikleri nedeniyle, zamana ve yere bağlı olarak farklılıklar göstermektedir. Buna ek olarak, devletin din anlayışıyla halkın din anlayışı arasında zaman zaman uçurumlar ortaya çıkmıştır.

6 Tanrı Kavramı Nitekim halk arasında, yukarıda belirttiğimiz birtakım eski inançlarla birleşen şamanist uygulamalar egemenken, - örneğin Göktürk devrinde Orhun yazıtlarından da anlaşıldığı gibi- bir inancı mevcuttu. Yalnız bazı araştırmacıların savunduğu gibi bu, onun bir çeşit tektanrılı din olduğu anlamına gelmez. Başat unsur olarak gökyüzünü kabul etmek ile İslamiyet'in Allah kavramı arasında hiçbir ilinti yoktur. Kaldı ki inançlarda nın yanı sıra Yer Tanrı'dan ve tanrısal nitelikler taşıyan ruhlardan da söz edilmektedir.

7 Tanrı Kavramı Bununla birlikte Islamiyetin Orta Asya da yayılışından sonra, bu dinin etkisiyle Müslümanlarla ilişkiye geçen Türk topluluklarında tek Tanrı kavramının kültü sayesinde daha kolay yerleştiğini de kabul etmeliyiz. Nitekim X. yüzyılın ilk çeyreğinde Oğuzlar arasından geçen Arap gezgin İbn Fadlan, Oğuzların zorda kaldıklarında (Müslümanlara yakınlık duydukları için) başlarını göğe kaldırarak "Bir Tanrı" dediklerini bildirmektedir:

8 Tanrı Kavramı İçlerinden biri zulme uğrar ya da sevmediği bir şey görürse başını semaya kaldırıp Bir Tanrı" der. Bu Türkçe Bir Allah' demektir. Zira Türkçede bir, vahit ve Tengri ise Allah demektir. Türklerde din mefhumu, Gök-Yer/Su-Atalar formülüne uygun olarak şekillenmiştir. Türkler İslamiyetle ilk karşılaştıkları zamanlarda da böyleydi.

9 Tanrı Kavramı Nitekim lbn Fadlan seyahatnamesinde Oğuzlarda atalar kültüne işaret eden şu ifadelere de yer vermektedir: Hiçbir şeye ibadet etmezler. Aksine büyüklerine Rab (Allah) derler.

10 Tanrı Kavramı lslamiyetin yayılmaya başladığı devirlerde Türklerin tanrı anlayışının ne durumda olduğunu konuyu biraz basite indirgese de Kaşgarlı Mahmud un şu sözlerinde izleyebiliyoruz: Yere batası kâfirler göğe... Tengri" derler. Yine bu adamlar büyük bir dağ, büyük bir ağaç gibi gözlerine ulu görünen her şeye... Tengri" derler. Bu yüzden bu gibi şeylere yükünürler (secde ederler). Yine bunlar bilgin kimseye... Tengrigen derler. Bunların sapıklıklarından Tanrı ya sığınırız.'

11 Göksel Tanrılar ve Ruhlar Gök tanrısı ya da gökteki tanrılar fikrinin doğuşu, gökyüzünün ya da uzayın sıradan insanların ulaşamayacağı yüksek bölgeler oluşundan kaynaklanmaktadır. O yüzdendir ki, çeşitli yollarla (örneğin şamanların Dünya Ağacını basamak olarak kullanmaları) ve çeşitli amaçlarla bu ulaşılmaz yerlere çıkabilen insanlar, artık insan olmaktan, en azından sıradan bir insan olmaktan çıkarlar.

12 Göksel Tanrılar ve Ruhlar Samoyedler, adı gökyüzü anlamına gelen ve gökyüzünün en yukarısında oturan tanrı Num a tapmaktadırlar. Koryaklarda yüce tanrı, 'yukarıdan biri,' yukarının efendisi, Var olan olarak adlandırılmaktadır. Aynular ise onu 'gökyüzünün tanrısal reisi, göksel tanrı, dünyaların tanrısal yaratıcısı olarak, ama aynı zamanda Kamui, yani gökyüzü olarak da tanımaktadırlar.

13 Gök tanrısı bazen gökle özdeşleştirilmekle birlikte, daha yaygın olarak evrenin gökte oturan yaratıcısı olarak algılanmıştır. Ancak yaradılıştan sonra göğe çekilmiş, temsilcisi olan başka tanrıları yeryüzüne göndermiştir. Bununla birlikte insanlardan mutlak biçimde uzaklaşmamıştır, darda kaldıklarında insanlar yine ona başvurmaktadır.

14 Türk topluluklarında ve çeşitli dünya dinleri ve mitolojilerinde tanrı sözcüğü gökle ilişkilendirilmiş ya da gök tanrılarından söz edilmiştir. Çinlilerde de gök tanrısı biliniyordu. Benzer şekilde İskandinav mitolojisinde Odin gök tanrısıydı. Çeşitli dillerdeki tanrı sözcüğü gökyüzü ya da gök tanrısı anlamına gelmektedir: Moğolca tengri, gökyüzü; Çince tien, gökyüzü/gök tanrısı; Babilce anu, gökyüzü; Sümerce dingir, açık, parlak (gökyüzü) vb.

15 Orta Asya da devlet kuran sülalelerin hepsinde kültünün bulunduğu Çin kaynaklarından da anlaşılmaktadır; örneğin Çin resmi tarihi Wey-Su da beşinci ayın onuncu ve yirminci günleri arasında halkın nehir kenarında toplanarak göğün ruhuna kurban sunması, Türklerde eskiden beri gök Tanrı fikrinin bulunduğunu gösteriyor. Göktürk yazıtlarına göre hakanları tahta çıkaran, Türklere zafer kazandıran, felaketlerden koruyan Türk tanrısı Gök Tanrı dır.

16 Araştırmacıların kullandığı çeşitli kaynaklarda Hunlar, Tabgaçlar, Göktürkler gibi büyük Türk topluluklarında, inancının baskın olduğu anlaşılmaktadır. O her şeyin yaratıcısıdır, ezeli ve ebedidir.

17 Yukarıda mavi gök, aşağıda yağız yer yaratıldığında... Yukarıdakiler ve mukaddes yer, sular (amcam) hakanın talihine yar olmadılar. Birtakım araştırmacılar dışında, sözü edilen tanrıların ikincil olduğunu ve sonuçta ona bağlandığını belirtir.

18 Türklerde hükümdar, nın yeryüzündeki temsilcisidir. Tanrı ona kut ve güç verir. Türk mitolojisinde ya da destanlarda, gökten gelen ya da Gök Tanrının kızlarıyla evlenen kahramanlar vardır. Bunların başında Oğuz Kağan gelmektedir.

19 Oğuz Kağan bir yerde Tanrı ya yalvarmakta idi. Karanlık bastı. Gökten bir gök ışık indi. Güneşten ve aydan daha parlaktı. Oğuz Kağan oraya yürüdü ve gördü ki o ışığın içinde bir kız var, yalnız oturuyor. Çok güzel bir kızdı. Başında (alnında?) ateşli ve parlak bir beni vardı, Demirkazık (Kutupyıldızı) gibi idi. O kız öyle güzeldi ki, gülse gülüyor, ağlasa ağlıyor (sanılırdı).

20 Radloff, Sibirya'da yaptığı araştırmalarda Altaylıların, tanrıların en yücesi, bütün varlıkların başlangıcı, insanoğlunun ata ve anası Tengere Kayra Kan'ın dünyayı ve insanları yarattığını anlatır. Ayrıca Tengere Kayra Kan ın bugün göğün onyedinci katında oturarak oradan evrenin kaderini idare ettiğini ve ondan sudur yoluyla üç yüksek tanrı meydana geldiğini belirtir. Bunlardan ilki Bay Ülgen'dir.

21 Eliade, Altaylılarda asıl büyük tanrının Bay Ülgen değil, Tengere Kayra Han (Kayırıcı Gök Han) olduğunu kabul etmektedir. Ona göre evrenin yaratılışı ve dünyanın sonu gibi konularla ilgili mitlerde Tengere Kayra Han daima ön plandadır.

22 Yakutlarda (Sahalar), yukarı dünyadaki Ürün Aar Toyon (Ürün Ayıt Toyon) dokuzuncu gökte oturan, dünyayı ve insanları yaratmış en büyük tanrıdır. Yukarı dünyaya olduğu gibi, orta dünyaya da hükmeder ve başka tanrıları yönetir. İyilik ve iyiliğe ilişkin kavramlar bu tanrıyla ilgilidir. Dünyayı düzenler ve evrensel yasalara uyulmasını ister. Güneşe benzetilen bir karısı vardır.

23 nın sanat tarihindeki tasvirlerinin en güzel örneği, Orta Asya da ak öy ya da boz öy olarak adlandırılan, yurt denilen çadırlardır. Bir mikrokozmos sayılan meskenin ve özellikle çadırların üst bölümü, yani kubbe biçimli olanlarında uçların birleştiği bölüm, göğü dolayısıyla yı temsil etmektedir.

24 ya da bazı topluluklarda zamanla onun yerine geçen Ülgen, Yunan mitolojisindeki Zeus (tanrıların tanrısı), Sümerlerdeki Anu ya karşılık gelmektedir. Zaten Türk diniyle ilgili olarak ifade ettiğimiz formül eski Sümerlerde de vardı. Anu-Enlil-Ea üçlüsü gök-yer-deniz tanrılarını simgeliyordu. Bu şekli Hititler de benimsemişti.

25 Kaynakça Çoruhlu, Y. (1999). Türk mitolojisinin ABC'si. Kabalcı Yayınevi. Çoruhlu, Y. (2002). Türk mitolojisinin anahatları (Vol. 10). Kabalcı Yayınevi. Türk Mitolojisi Ders Notları. (2019). TÜBA.