MEKANSAL NESNELERİN GÖRSELLEŞTİRİLMİŞ ÜÇ BOYUTLU MODELLERİNİ OLUŞTURMA TEKNİKLERİ VE BİR ÖRNEK UYGULAMA

Transkript

1 Selçuk Üniversitesi Jeodezi ve Fotogrametri Mühendisliği Öğretiminde 30. Yõl Sempozyumu,16-18 Ekim 2002, Konya SUNULMUŞ POSTER MEKANSAL NESNELERİN GÖRSELLEŞTİRİLMİŞ ÜÇ BOYUTLU MODELLERİNİ OLUŞTURMA TEKNİKLERİ VE BİR ÖRNEK UYGULAMA Hakan AKÇIN 1, Yasin ERKAN 2 1 Zonguldak Karaelmas Üniversitesi Mühendislik Fak. Jeodezi ve Fotogrametri Mühendisliği Bölümü, ZONGULDAK, eposta: hakanakçin@hotmail.com 2 GÜRİŞ İnşaat, Ankara Metrosu III Aşama Şantiyesi, Batõkent ANKARA Özet: Günümüzde; özellikle kentsel alanlardaki yeni tasarõmlar, yerleşim alanõ planlama, imar uygulamalarõ, koruma alanlarõndaki tarihi mekanlarõn resterasyon ve tanõtõm amaçlõ modellenmesi, kent bilgi sistemi kapsamõnda üç boyutlu kadastro uygulamalarõ, mekansal nesneleri içine alan park ve bahçe gibi peyzaj düzenlemeleri, mekansal alanlarda yol planlamasõ, orman ile mekan arasõndaki ilişkileri düzenleme ve turizm amaçlõ bir çok konu için, sanal ortamda gerçek dünyaya uyumlu olarak oluşturulmuş üç boyutlu görselleştirilmiş güncel modellere ihtiyaç duyulmaktadõr. Ayrõca Görsellenmiş modeller Üç boyutlu Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) ne altlõk oluşturmasõ açõsõndan da oldukça önemli hale gelmiştir. Çalõşmada öncelikle üç boyutlu görselleme ve uygulama teknikleri üzerinde durulmuş, bu tekniklere ilişkin bir deneysel uygulama olarak da, Zonguldak Karaelmas Üniversitesi Merkez kampüsü için oluşturulmuş bir modelleme çalõşmasõnõn tanõtõmõ yapõlarak, konuya ilişkin sonuç ve öneriler verilmiştir. 1. GİRİŞ VE AMAÇ Mühendislik ve mimarlõk hizmetlerinin tasarõm, planlama ve uygulamalarõnda, günümüz teknolojileri ve yazõlõmlarõnõn olmazsa olmaz koşulundan önemli bir işleve sahip olduğu bilinmektedir. Bu tür teknolojik uygulamalardan biri de; mekansal nesnelerin, jeodezik ve fotogrametrik tekniklerle elde edilmiş görsel ve sayõsal verilerinin, üç boyutlu Bilgisayar Destekli Tasarõm- Computer Aided Disain CAD (BDT) si yapõlarak ve bu tasarõm sonuçlarõnõ CBS ile ilişkilendirerek, multimedya ortamõnda gerçek konumuna ve biçimine uygun görselleştirilmiş modelini kullanõcõlarõn hizmetine sunmaktõr. Günümüzde ileri teknoloji kullanan ülkelerde üretimin esasõnõ BDT oluşturmakta ve bu hususta sistemin fizibil olup olmadõğõ değil, bu sistemlerden en iyi şekilde nasõl faydalanõlacağõ sorgulanmaktadõr. BDT, kimilerinin düşündüğü gibi sadece bilgisayar yardõmõ ile çizim uygulamasõ olmayõp, ürünlerin tüm tasarõmõnõ, tasarõmda otomasyonu, analiz vb. işlemleri sağlayan bir sistemdir. Ayrõca Bilgisayar Destekli Üretim ve malzeme planlamasõnõ sağlayan bazõ programlarõn kaynağõnõ teşkil etmektedir. Bu amaçla BDT ye ilişkin uygulamalar, fikir oluşturma ve şekillendirme olmak üzere iki aşamada yapõlabilir. Fikir oluşturma aşamasõnda uygulamanõn tanõmõ, fiziksel ilkelerin saptanmasõ, şekillendirmede ise saptanan ilkelere göre modelin oluşturulmasõ, boyutlandõrõlmasõ, sunum ve simülasyonu yapõlabilir. Yaşadõğõmõz dünyanõn üç boyutlu olmasõ, sunum ve görselleştirme açõsõndan bilgisayar ortamõnda da üçüncü boyutun kullanõlmasõnõ zorunlu kõlmõştõr. Günümüzde şehirlerin 457

2 Mek. Nesn. Gör. Üç Boy. Mod. Oluşturma Teknikleri ve Bir Örn. Uyg. ve özellikle mimari yapõlarõn üç boyutlu modellenmesi ve içerisinde sanal olarak dolaşma imkanõ, planlama, projelendirme, sunum ve görselleştirme ve bu yolla Coğrafi Bilgi Sistemleri ne altlõk oluşturma açõsõndan önem kazanmõştõr. Bu çalõşmada üç boyutlu şehir modellerinin oluşturulmasõ ve oluşturulan modellerin çoklu ortam (multimedya) amaçlõ kullanõlmalarõ konularõ ele alõnmõştõr. Örnek çalõşmada ise, 1:1000 ölçekli sayõsal fotogrametrik haritadan türetilmiş grafik paftalarõn bilgisayar ortamõndaki sayõsal verilerinin ve binalarõn klasik yöntemlerle ölçülerek bulunmuş yüksekliklerinin veri olarak kullanõldõğõ, dijital fotogrametrik kayõtlarla yapõlarõn dõş yüzeylerinin gerçek görünümüne uygun olarak kaplandõğõ Z.K.Ü. Merkez Kampusünün üç boyutlu modeli üretilmiştir. Elde edilen model ile de, internet üzerinden sanal kampüs modelinin tanõtõmõ amaçlanmõştõr. 2. SANAL ORTAMDA ÜÇ BOYUTLU GÖRSELLEŞTİRME TEKNİKLERİ 2.1 Görselleştirme ve Üç Boyutlu Model Kavramõ Bir mekansal nesnenin tasarõm, uygulama ve uygulama sonrasõnda, insan zihninin algõlayabileceği tarzda semboller, simülasyon ve animasyonlarla düzenlenerek iki veya üç boyutlu modellere dönüştürülmesine görselleştirme (visualization) denir [Goldermans ve Hoogenboom, 2001]. Görsellenmiş modelin anahtar işlevi simülasyondur. Bu iş için, simüle edilmiş veri kümeleri kullanõlarak değişik gösterimler yapõlabilir. Örneğin; mekansal nesnenin çevresinde dolaşmak (Şekil 1), üzerinde helikopter uçuşu yapmak temel simülasyon uygulamalarõ olarak bilinmektedir. Ayrõca, resim ve video görüntü işlemeleri diğer görselleştirme yöntemleridir. Bir çok görselleştirme uygulamasõnda üç temel seçenek vardõr. Bunlar: Düzlemde iki boyutlu gösterim, Bir eğri yüzey üzerinde yarõ üç boyutlu gösterim ve Üç boyutlu gösterimdir. Şekil 1: Mekansal bir yapõya değişik yönlerden bakõş [Goldermans ve Hoogenboom, 2001]. 458

3 Akçõn, Erkan Yukarõda belirtilen görselleme alternatiflerinden biri de mekansal nesnelere ilişkin coğrafi verilerin, iki ya da üç boyutlu haritalar üzerine işlenerek, animasyon veya veri tabanõ etkileşimli görsellemesinin yapõlabilmesidir. CBS açõsõndan görselleştirme, yeryüzü gerçekliğine değişik sembol ve simülasyonlarla hõzlõ ulaşma yolunun geliştirilmesidir. Bu bağlamda görselleştirme, CBS nin önemli bir parçasõ haline gelmiştir. Ancak temel bir soru hala yanõtlanmayõ beklemektedir kimin için nasõl bir görselleştirmeye ihtiyaç vardõr?. Günümüzde kullanõcõ isteklerinde konuya ilişkin olarak büyük bir artõş vardõr ve tüm istekler için yeni çözümler, henüz geliştirilme aşamasõndadõr. Yazõlõm ve donanõm teknolojilerindeki gelişimlere paralel olarak bu tür isteklerin bir çoğu için talepler karşõlanabilmektedir. Örneğin, görsellemeye dinamik bir karakter kazandõrõlarak bir çok mekansal nesnenin hareketli simülasyonlarõ yapõlabilmektedir. Bir binanõn ya da tarihi bir eserin, deprem anõnda nasõl hareket edeceği ve eğer yõkõlacaksa da nasõl yõkõldõğõ, görsel animasyonlarla canlandõrõlabilmektedir. Görselleştirme, kartoğrafyanõn kuramsal çatõsõnõ ifade eden üçgenin geçişim elemanõdõr. (Şekil 2). Görsel modeller tasarõmcõya karar verme aşamasõnda yardõmcõ olduklarõ gibi eğitimsel fonksiyonlarõ açõsõndan da, kullanõcõlara tasarõm veya mevcut yapõyõ anlatmada yardõmcõ olurlar. Algõlama İletişim Analiz ve Uygulamalar Görselleştirme Yeni Sunum Teknikleri Formalizm ( Yeni Bilgisayar Teknolojisi) Şekil 2: Kartografik açõdan görselleştirme [Uluğtekin ve İpbüker, 1996]. Görselleştirmede bazõ sorunlarla da karşõ karşõya kalõnabilmektedir. Sanal bir ortamda, görsellenmiş modeli kullanan kişi, bazõ ayrõntõlarõn kõsõtlamalara gidilerek kaldõrõlmasõ ile şeklinin değiştirilmesi ya da bazõ özelliklerinin de abartõlõ olarak sunulmasõ durumunda nesneyi doğru kavramada zorluklar yaşayabilmektedir. Bazen de nesne, yapay renklendirmeler yapõlarak anlaşõlmasõ zor hale getirilmektedir. Bu durumda mekanõ bilen kişiler, interaktif ortamda değişik sorgulamalarla sorunu çözme yoluna gitmektedirler. Bu sorun, özellikle coğrafi verinin iki veya üç boyutlu harita görsellemesine dönüştürülmesinde daha belirgin hale gelmektedir. Bu durumda kullanõcõlarõn belleğinde şu soru oluşmaktadõr Üç boyutlu görselleştirilmiş harita modeli, acaba sayõsal harita olarak kullanõlabilir mi?.buna iki türlü yanõt verilebilir. Birinci olarak, eğer bir harita; üç boyutlu yükseklik modeli üzerine oturtularak, değişik semboller ve renklerle görselleştirilmiş bir model haline getirilmiş ise ve üzerinden ölçü alõnabiliyorsa, bu model sayõsal bir harita olarak kullanõlabilir. 459

4 Mek. Nesn. Gör. Üç Boy. Mod. Oluşturma Teknikleri ve Bir Örn. Uyg. İkinci olarak, harita üzerine mekansal yapõlar (bina, yol vb. yapõlar) ile mekansal ağaç nesneleri similasyonla ve animasyonla yerleştirilmiş ise ve üzerinden ölçü alõnmasõ olanaksõzsa bu bir sayõsal harita olarak algõlanmamalõdõr. Zaten animasyonla verilmek istenen de bu değildir. 2.2 Mekansal Nesnelerin Üç Boyutlu Modellerinin Oluşturulmasõ Mekansal nesnelerin üç boyutlu modellerini oluşturmak için gereksinim duyulan veriler çeşitli yöntemlerle elde edilebilir.bunlar: Yersel jeodezik ve fotogrametrik ölçüm yöntemleri, Hava fotogrametrisi, Uzaktan algõlanmõş uydu görüntüleri üzerinde ölçümlerdir. Diğer taraftan fotogrametrik veya jeodezik yöntemlerle üretilmiş iki boyutlu haritalar üzerinde, fotogrametrik veya uzaktan algõlanmõş görüntülerden elde edilmiş üçüncü boyut bilgileri (bina yükseklikleri,ağaç boylarõ vb. gibi) birleştirerek de üç boyutlu mekansal nesne modelleri oluşturulabilir. Genel olarak yöntemler şu şekilde sõnõflandõrõlabilir; Grafik haritalarõn taranarak sayõsallaştõrõlmasõ veya bilgisayar ortamõnda hazõrlanmõş sayõsal haritalarõn üzerine, nesnelere ilişkin yükseklik bilgileri eklenerek hazõrlanan modellerle, Taranmõş hava fotoğraflarõ veya ortofotolar üzerinden otomatik veya yarõ otomatik nesne çõkarma ve modelleme, Uzaktan algõlanmõş görüntüler üzerinden otomatik veya yarõ otomatik olarak nesne çõkarma ve modelleme, Mobil sistemler kullanõlarak sayõsal video kamera görüntüleri ve jeodezik konumlama verileri ile üç boyutlu modelleme, Yersel jeodezik yöntemlerle nesne detaylarõnõn toplanmasõ ve iki boyutlu planlar üzerinde yarõ otomatik üç boyutlu modelleme. Birinci yöntemde; grafik haritalar taranarak, harita detaylarõ iki boyutlu raster formatta bilgisayar ortamõna aktarõlõr. Raster görüntü üzerine üçüncü boyut bilgileri değişik algoritmalarla eklenerek modeller elde edilir (Şekil4). İkinci yöntemde ise Fotogrametrik yöntemle elde edilmiş ortofotolar üzerinden geçirilmiş SYM verileri kullanõlarak üç boyutlu modeller elde edilebilir. Ayrõca, ortofotolar için, laser profilleme tekniği kullanõlarak arazinin SYM si ve nesnelerin yükseklik değerleri elde edilebilir(şekil 5). Bir başka yöntem olarak, uzaktan algõlama teknikleri kullanõlarak bina ve topografyaya ait üç boyutlu modeller oluşturulabilir. Bu yöntem ile diğer yöntemlere göre daha hõzlõ model elde edinimi mümkündür. Bu uygulamada, topografyaya dağõlmõş bitki örtüsü, ağaç çeşitleri ve binalar için birer şablon model oluşturulup, bu şablon modeller görüntü üzerinde aranarak otomatik sayõsallaştõrma ve modelleme yapõlõr (Şekil 6). 460

5 Akçõn, Erkan Şekil 4: Zonguldak Filyos vadisinin Sayõsal Yükseklik Modeli SYM si, üç boyutlu ortofotosu ve görselleştirilmiş haritasõ [ Akdeniz, 2000]. POD İnfraret eko LFR tarayõcõ Laser pulsu Birinci eko İkinci eko Üçüncü eko Son eko Şekil 5: Lazer profilleme yöntemiyle nesne ve arazi yükseklik bilgisinin çõkartõlmasõ[göral, 2000]. 461

6 Mek. Nesn. Gör. Üç Boy. Mod. Oluşturma Teknikleri ve Bir Örn. Uyg. Şekil 6: Ikonos uydu görüntülerinden bina ve ağaç modeli çõkarma [Brunn ve Weõdner, 2000]. Gelişmiş ülkelerde bina çatõ tipleri ve modelleri belli bir düzende olduğundan otomatik olarak modellenmeleri kolaydõr. Şablonu yapõlan prototip çatõ modelleri ile bina modelleri görüntülere giydirilmek suretiyle, modelleme otomatik olarak yapõlmaktadõr (Şekil 7a, 7b ve7c). Şekil 7(a) Şekil 7(b) Şekil 7(c) Şekil 7: Otomatik çatõ modelleme örnekleri [Brunn ve Weõdner, 2000]. 462

7 Akçõn, Erkan Günümüzde 3d şehir modellerinin elde edilmesinde sõkça kullanõlan diğer bir yöntem mobil video görüntülerinin işlenmesi ve analiz edilmesi yöntemidir.yapõlan uygulamalarda, modellemelerin gerçeği birebir yansõtmasõ ve istenilen hassasiyetin sağlanabilmesi için değişik ölçüm teknikleri geliştirilmiş ve otomasyona gidilmiştir. Şekil 8 de görülen düzenek ile şehir içinde istenilen güzergahlarda yatay konum koordinatlarõ GPS ile ölçülerek, detaylar ve üçüncü boyut ise dijital kamera görüntü taramasõ yapõlarak elde edilmektedir. Şekil 8: Kentsel alanlarda veri toplama düzeneği [Maresch ve Gruber, 1996]. Yersel jeodezik yöntemlerle nesne için iki ve üç boyutlu detaylarõn toplanmasõ, üç boyutlu modelleme de kullanõlabilecek başka bir yöntemdir. Bu yöntemin uygulama biçimi Şekil 9 da verilmiştir. Bu uygulamada, bina yükseklikleri ölçülürken gerçeği daha iyi yansõtmasõ için bina yüzeyindeki karakteristik noktalarda benzer bir yöntemle ölçümlenebilir. Örneğin bina yüzeyindeki pencereler bu yöntemle ölçülerek modellenebilir. Şekil 9: Jeodezik yöntemle nesnelere ait konum belirleme [A. L. Allan, 1996]. 3. ZKÜ MERKEZ KAMPÜSÜNÜN GÖRSELLEŞTİRİLMİŞ MODELİNİN OLUŞTURULMASI ÜZERİNE BİR UYGULAMA Uygulama olarak, Z.K.Ü. Merkez kampüsünün görselleştirilmiş bir modelinin çõkartõlarak internet üzerinden kullanõma açõlmasõ amaçlanmõştõr. Bu iş için kampüs alanõnõn sayõsal haritalarõ kullanõlmõştõr. Arazi modeli ve bina modellemeleri ayrõ ayrõ 463

8 Mek. Nesn. Gör. Üç Boy. Mod. Oluşturma Teknikleri ve Bir Örn. Uyg. yapõlarak, birliktelik sunum aşamasõnda sağlanmõş, böylece yüklü işlemden kaynaklanan zaman kaybõ önlenmiştir. Kullanõlan haritalar 1:1000 ölçekli kent haritalarõ olup, kampüsün SYM si Halihazõr haritadan elde edilen yükseklik bilgileriyle, bina yükseklikleri yersel ölçüm teknikleriyle belirlenmiştir. Uygulama sahasõnõn sayõsal haritasõ Şekil 10 da verilmiştir. Zonguldak Kozlu Şekil 10: Uygulama Sahasõ (Z.K.Ü Merkez Kampüsü). Kampüsteki binalarõn sanal ortamdaki cephe kaplamalarõ ve çatõlarõ ile yollarõn kaplamalarõ, dijital fotoğraf görüntülerinin bilgisayar destekli tasarõm uygulamasõyla model üzerine giydirilmiştir. Yapõlan uygulama sonucu kampüsteki bazõ binalar ile tüm binalarõn modellenmiş görüntüsü Şekil 11, 12, 13 ve 14 de verilmiştir. Şekil 11: Görsellenmiş rektörlük, jeodezi ve fotogrametri ve makine mühendisliği binalarõ. 464

9 Akçõn, Erkan Şekil 14. Görsellenmiş kampüs modeli. 4. SONUÇ VE ÖNERİLER Mekansal nesnelerin görselleştirlmesi kapsamõnda gerçekleştirilen bu uygulama ile kampüsün üçgen modeli, kampüsün SYM i, üç boyutlu görsellenmiş alt yapõ modelleri, yapõlara ilişkin çatõ modelleri, üç boyutlu ağaç modelleri, kampüs içindeki spor alanlarõnõn üç boyutlu modeli, kampüs alanõnõn SYM üzerine oturtulmuş nesne modeli, kampüs içinde değişik hatlar boyunca animasyonlar, kampüs üzerinde helikopterle uçuş simülasyonlarõ. Yapõlan bu uygulama aşağõda belirtilen öneriler geliştirilmiştir. Bunlar: Üç boyutlu modelleme çalõşmalarõnda; obje verilerinin elde edilmesi ve sayõsal yükseklik modellerinin oluşturulmasõnda özellikle Ikonos, Spot5, Quicbirt gibi 465

10 Mek. Nesn. Gör. Üç Boy. Mod. Oluşturma Teknikleri ve Bir Örn. Uyg. yüksek çözünülürlüklü uzaktan algõlama görüntülerinin kullanõlmasõ, bu tür çalõşmalarõn otomasyonunda önemli bir rol oynayacağõ açõktõr. Uzaktan algõlama verilerinin kullanõlmamasõ durumunda ise fotogrametrik yöntemle elde edilen haritalarõn altlõk olarak kullanõlmasõ uygun olacaktõr. Üç boyutlu BDT modellerinin sadece animasyon ve görselleştirme aracõ olarak kullanõlmamasõ için, elde edilen BDT modellerinin uygun veri tabanõ yazõlõmlarõyla ilişkilendirilerek, Coğrafi Bilgi Sistemine aktarõlmasõ gerekir. Bundan dolayõ görselleştirme çalõşmalarõnda kullanõlan yazõlõmlar mutlaka standart bir formatta yapõlandõrõlmalõdõr ve bütün BDT yazõlõmlarõnõn seçiminde ortak format çõktõsõ verebilecek ve CBS ile interaktif çalõşabilecek türleri seçilmelidir. Gelişmiş ülkelerde uygulama yöntemleri dikkate alõndõğõnda otomatik model elde edimi tekniklerinin, Türkiye de uygulanabilirliğinin zor olduğu saptanmõştõr. Örneğin gelişmiş ülkelerde oluşturulan şablon bina modelleri, görüntüde aranarak eldeki modele uyan binalarõn otomatik modellenmesi yoluna gidilebilmektedir. Oysa ülkemizde standart bir bina tipi olmadõğõndan otomatik modelleme tekniklerinin uygulanmasõnõn kõsmen sõnõrlõ olduğu durumda bunun yerine yarõ otomatik model elde edilmesi yoluna gidilmesi önerilir. Daha büyük kapsamlõ üç boyutlu kent modellerinin oluşturulmasõnda GPS-INS ve dijital video görüntü alõmõna esas mobil sistemlerin kullanõlmasõ, otomasyon açõsõndan yararlõ olacaktõr. Obje yüzeylerinin kaplanmasõ ve objelerin iç yapõlarõnõn model içine sayõsal görüntü formatõnda aktarõlmasõ, dijital kamera görüntülerinin yersel fotogrametrik tekniklerle işlenerek kullanõlmasõ sanal ortamda gerçekçi bir görünümün oluşmasõnda önemli bir uygulama aşamasõ olacaktõr. Bu tür görselleştirilmiş modellerin özellikle; Kentsel uygulamalarda, İmar uygulamalarõnda, Restorasyon çalõşmalarõnda, Tarihsel alanlarõn korunmasõnda ve kent dokusu içindeki yerinin belirlenmesinde, Peyzaj çalõşmalarõnda, Mimari tasarõmlarda, Üç boyutlu kadastro çalõşmalarõnda, Turizm amaçlõ tanõtõmlarda, İnternet üzerinden sanal ortamda mekansal tanõtõmlarda, kullanõlmasõ ülkenin gelişmesinin, yerel yönetimler, uygulayõcõlar ve karar vericiler açõsõndan önemli bir rol oynayacaktõr. Ayrõca, elde edilen Z.K.Ü. Merkez Kampüsü 3D Modeli web sayfasõ şeklinde tasarlanarak üniversitemizin tanõtõmõ, reklamõ ve değişik amaçlar için hizmete sunulmuştur. Böylece sanal ortamda oluşturulan eş model ile mekansal tanõtõm daha kolay sağlanmõştõr. 5. KAYNAKLAR Akdeniz, E., Mevcut 1:25000 ölçekli harita verilerinden sayõsal arazi modeli ve ortofoto harita üretilebilirliğinin araştõrõlmasõ, Yüksek Lisans Tezi, Mühendislik Fakültesi, Z.K.Ü, Zonguldak,

11 Akçõn, Erkan Allen, A. L., Surveying bulding surface by theodolite intersection, Survey Riview, Vol:33, No:259, pp , Junary, 1996 Brunn, A., Weõdner, U., 3D reconstraction and Modeling of Topografic Object, Extrating Building From Dijital SURFACE-MODELS İn ISPRS, wol.32, part 4-4w2,,s:27-34, Goldermans, S., Hoogenboom, M., GIS visualization the killer application?, Geoinformatics, october Göral, W (editör), Politechnica Warsawska İnstytut Geodezji Wyzsej Astronomi Geodezjnaj 6th. Geodetic Millennium Meeting, Krakow, Polonya, 2000 Maresch, M., Gruber, M., Recording and modeling of bulding facades for three dimensional city models, ISPRS, vol: 32, Part 3-2 w3, Haifa-Israel, September 9-11, 1997 Şeker, D.Z, Özaslan, Ö., 3D Şehir Modellerinin Oluşturulmasõna Bir Örnek: İ.T.Ü Ayazağa kampusü, 8. Türkiye Harita Bilimsel ve Teknik Kurultayõ, ANKARA, s: , Uluğtekin, N., İpbüker, C., Kartoğrafya ve Coğrafi Bilgi Sistemi. Coğrafi Bilgi Sistemi Sempozyumu CBS 1996, s: , İstanbul,