BİYOLOJİK RİSK ETMENLERİ. Prof. Dr. Z.Aytül ÇAKMAK A.Ü.T.F Halk Sağlığı A.D 1

Transkript

1 BİYOLOJİK RİSK ETMENLERİ Prof. Dr. Z.Aytül ÇAKMAK A.Ü.T.F Halk Sağlığı A.D 1

2 İnsan Sağlığına Etki Eden Çevresel Etmenler 1) Psikolojik Etmenler Stres, vardiyalı çalışma, ücret, insan ilişkileri 2) Biyolojik Etmenler Parazitler, virüsler, bakteriler 3) Kaza Etmenleri Zarar verici durumlar, sürat, alkol, ilaçlar 4) Fiziksel Etmenler Gürültü, iklim, aşırı çalışma, ışıklandırma, radyasyon, ergonomi 5) Kimyasal Etmenler Tozlar, kimyasallar, ilaçlar, tütün, cilt iritanları, gıda katkı maddeleri 2

3 Meslek Hastalığı; Çalışanın, çalışma yaşamında karşılaştığı etken(men)ler nedeniyle meydana gelen hastalıklar, meslek hastalığı olarak tanımlanmaktadır 3

4 Meslek Hastalığı; Meslek hastalığı, karşılaşılan etmenlere göre; 1. Fiziksel etmenlerle meydana gelen meslek hastalıkları 2. Kimyasal etmenlerle meydana gelen meslek hastalıkları 3. Tozlarla meydana gelen akciğer hastalıkları 4. Biyolojik etmenlerle meydana gelen enfeksiyon hastalıkları 5. Ergonomik etmenlerle meydana gelen meslek hastalıkları olarak sınıflandırılmaktadır 4

5 Biyolojik Etmenler- Tanım Herhangi bir enfeksiyona, alerjiye veya zehirlenmeye neden olabilen Genetik olarak değiştirilmiş olanlar da dahil olmak üzere Mikroorganizmaları, hücre kültürlerini ve insan endoparazitlerini ifade eder. Biyolojik etmenlerle ilgili yürürlükteki mevzuat: 6331sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu na göre düzenlenen Biyolojik etkenlere maruziyet risklerinin önlenmesi hakkında yönetmelik tir. ( , RG: 28678) 5

6 Biyolojik Etmenler Sağlık personeli ile tarım ve hayvancılıkla uğraşanlarda enfeksiyon hastalıkları görülebilmektedir Bazı sanayi işkollarında da biyolojik etmenlere bağlı enfeksiyon hastalıkları görülebilmektedir Bu hastalıklar; 1. Ani ve çabuk gelişen enfeksiyon hastalıkları 1. Kronik seyirli enfeksiyon hastalıkları 2. Parazitlerin neden olduğu hastalıklardır 6

7 Biyolojik Etmenler Biyolojik etmenler, enfeksiyon risk düzeyine göre 4 gruba ayrılmaktadır; Grup 1 Biyolojik etmenler: İnsanda hastalığa yol açma olasılığı bulunmayan etmenler Grup 2 Biyolojik etmenler: İnsanda hastalığa neden olabilen, çalışanlara zarar verebilen; ancak, toplumda yayılma olasılığı olmayan, genellikle etkili korunma veya tedavi olanağı bulunan etmenler 7

8 Biyolojik Etmenler Grup 3 Biyolojik etkenler: İnsanda ağır hastalığa neden olan, çalışanlar için ciddi tehlike oluşturan, toplumda yayılma riski bulunabilen, ancak etkili korunma ve tedavi olanağı bulunan etmenler Grup 4 Biyolojik etkenler: İnsanda ağır hastalığa neden olan, çalışanlar için ciddi tehlike oluşturan, toplumda yayılma riski bulunabilen, ancak etkili korunma ve tedavi olanağı bulunmayan biyolojik etmenler (risin, stafilokoksik enterotoksin, mikotoksin) 8

9 Biyolojik Etmenler Grup 3 ve Grup 4 te yer alan biyolojik etmenler için acil eylem planı hazırlanır ve 4. grup etmenler ilk kez kullanımda ise, işe başlanmadan en az 30 gün önce, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı na bildirilir 9

10 Biyolojik Etmenler Enfeksiyon hastalığının meslek hastalığı olarak kabul edilmesi için; 1. Çalışanın, enfeksiyon riski taşıyan çalışma ortamında hastalanması 2. Hastalığın, çalışılan ortamdaki enfeksiyon etkenlerinden kaynaklandığının kanıtlanması 3. Çalışanın maruziyet düzeyi ve 4. Maruziyet süresinin belirlenmesi gerekmektedir 10

11 Sağlık Çalışanlarında Görülen Biyolojik Etmenler Sağlık çalışanlarında görülen biyolojik etmenler, iş yerinde bulunan ve Yapılan işten kaynaklanan etmenler olup, dış kaynaklı (ekzojen) enfeksiyonlara neden olmaktadır 11

12 Biyolojik Etmenler Enfeksiyon hastalığının meydana gelmesi için; 1. Biyolojik etmen / etken 2. Duyarlı (Çalışan) 3. Bulaşma yolu na gerek vardır Bu üçlü etkileşime ENFEKSİYON ZİNCİRİ denmektedir 12

13 Enfeksiyon Zinciri- Etmen Biyolojik etmenin hastalık yapabilme yeteneği patojenite (primer atak hızı) Etmenin meydana getirdiği hastalığın şiddeti / düzeyi virülans olarak tanımlanmaktadır (vaka/ölüm oranı, engelli/vaka oranı) Sağlık hizmeti verilen birimlerde, patojenite ve virülansı yüksek, dirençli mikroorganizmalar, hastane enfeksiyonuna yol açmakta Hastalarla birlikte, sağlık çalışanlarını da tehdit etmektedir 13

14 Enfeksiyon Zinciri- Bulaşma Yolu Hava Kontamine aletlerle kesici, delici yaralanmalarla meydana gelen temas Ortak kullanılan giysi, araç ve gereçler Kontamine kan ve kan ürünleri ile temas ve Vektörlerle bulaşabilir Çalışma ortamı, enfeksiyon zincirinin tüm halkalarını içermektedir - Ayaktan ve yataklı tedavi kurumları - Tanı ve araştırma laboratuvarları, bu etmenlerin bulaşması için elverişli ortamlardır 14

15 Enfeksiyon Zinciri- Duyarlı (Çalışan) Enfeksiyon zincirinin son halkasıdır Özgün olan ve olmayan kişisel savunma mekanizmalarının, Ağır çalışma koşullarının yarattığı stres Beslenme yetersizliği gibi nedenlerle yeterince işlev göremediği durumlarda, çalışanın enfeksiyon hastalıklarına olan duyarlılığı artmaktadır 15

16 Sağlık Çalışanlarında Görülen Biyolojik Etmenler Bunlar; 1. Virüsler 2. Bakteriler 3. Parazitler 4. Biyolojik toksinlerdir 16

17 Sağlık Çalışanlarında Görülen Biyolojik Etmenler Sık görülen virüsler; Hepatit virüsleri (Karaciğerin enfeksiyonu) İnsan immun yetmezlik virüsü-hiv (AIDS) İnfluenza (Grip) Solunum yolu ile bulaşan diğer virüsler (Kızamık, kızamıkçık, kabakulak, suçiçeği) 17

18 Sağlık Çalışanlarında Görülen Biyolojik Etmenler Sık görülen bakteriler; Tüberküloz (Verem) Salmonella (Tifo) Menengokok (Menenjit) Shigella (Dizanteri-İshal) 18

19 Sağlık Çalışanlarında Görülen Biyolojik Etmenler En çok risk altında olanlar; Enfeksiyon, cerrahi, patoloji, kan bankası, hemodiyaliz bölümünde çalışanlar Birinci basamak sağlık kuruluşlarında (ASM, TSM) çalışanlar Diş hekimleri Yaşlı bakım yurtları, bebek ve çocuk bakımevinde çalışanlar 19

20 Sağlık Çalışanlarında Görülen Biyolojik Etmenler Biyolojik etmenler nedeniyle en sık görülen hastalık; Hepatit B enfeksiyonudur Enfeksiyon etkeni, enfekte kan ve kan ürünleri ile Enfekte iğne veya kesici aletle yaralanma sonucu alınmaktadır Enfekte olanların % 5-10 unda enfeksiyon kronikleşmekte Kronik taşıyıcıların da % 30 unda kronik aktif hepatit gelişmektedir 20

21 Sağlık Çalışanlarında Görülen Biyolojik Etmenler Hepatit B enfeksiyonundan korunmak için, risk altındaki çalışanlara Hepatit B aşısı uygulanması gerekir Aşı, ve 12. aylarda olmak üzere 3 doz yapılır Ayrıca, işlemler sırasında eldiven giyilmeli Kişisel temizlik Dezenfeksiyon ve sterilizasyon Koruyucu giysi kullanılmalı 21

22 Sağlık Çalışanlarında Görülen Biyolojik Etmenler Sağlık çalışanlarında sık görülen diğer bir enfeksiyon hastalığı da Tüberküloz (Verem) dur Enfeksiyonun sağlık çalışanlarına bulaşması, Tüberküloz hastasına tanı konana kadar geçen sürede meydana gelmektedir Bu nedenle, ilgili sağlık çalışanlarına, belirli aralıklarla PPD (tüberkülin cilt testi) yapılarak enfekte olup olmadıkları belirlenmeli ve Değişiklikler izlenmelidir 22

23 Sağlık Çalışanlarında Görülen Biyolojik Etmenler Sağlık çalışanlarında sık görülen diğer bir hastalık da AIDS tir Hemşire, hekim ve teknisyenler risk altındadır Sıklıkla kontamine aletlerle yaralanma sonucu bulaşmaktadır AIDS in giderek daha sık görülmesi, Tüberkülozun da sıklığını arttırmaktadır 23

24 Mesleki Bulaşıcı Hastalıklar SSK mevzuatında yer alan Sosyal Sigorta Sağlık İşlemleri Tüzüğü ndeki Meslek Hastalıkları listesinde D grubunda yer almaktadır Bu grupta yer alan enfeksiyon hastalıkları, 4 grup halinde ve 30 hastalık olarak belirtilmektedir 24

25 Tablo 1. Sosyal Sigorta Sağlık İşlemleri Tüzüğünde Mesleksel Bulaşıcı Hastalıklar Grup Hastalık Yükümlülük Süresi Riskli İşler D-1 Helminthiasis Ankilostomiasis Necatoriasis D-2 Tropik Hastalıklar Malarya Amebiasis Sarı Humma Veba Rekürrent Ateş Dank Leismaniasis Framboesia Lepra Lekeli Humma Riketsiyoz D-3 Hayvanlardan insanlara bulaşan hastalıklar (zoonoz) D-4 Meslek gereği enfeksiyon hastalıklarına özellikle maruz kişilerdeki enfeksiyon hastalıkları Bruselloz Şarbon Salmonella enf. Weil Hastalığı Kuduz Ornithozlar,Psittakoz Rekürrent Ateş Şap Hastalığı Çiçek Q Humması Lekeli Humma Ekinokok Humması Ruam Bovin tipi Tüberküloz Viral Hepatit Tüberküloz 3 ay 3 ay 40 gün 30 gün 10 gün 10 gün 12 gün 10 gün 7 ay 8 hafta 25 yıl 20 gün 20 gün 6 ay 30gün 30 gün 30 gün 14 gün 2 yıl 30 gün 12 gün 10 gün 12 gün 30 gün 20 gün 1 yıl 1 ay 1 yıl 6 ay 1 yıl Tünel, yer altı, maden işleri, killi ve nemli toprakta çalışma İlgili sağlık kuruluşları ve laboratuvarlar Hayvan bakıcılığı, hayvan ürünleri ile ilgili işler, hayvan hastaneleri, veteriner hekimler, kasaplar, sakatat işleri, süt ve süt ürünleri işleme tesisleri Hastane, verem savaş dispanserleri, poliklinik araştırma laboratuvarı 25

26 Korunma Maruz kalınan biyolojik etmenlerin tümüne yönelik risk değerlendirmeleri yapılmalı Değerlendirmeler periyodik olarak tekrarlanmalı Etmenlerin risk oluşturması durumunda, çalışanın maruziyeti önlenmeli Çalışan sayısı, mümkün olan en az düzeyde tutulmalı Ortam, bulaşmayı önleyecek şekilde düzenlenmeli Toplu korunma önlemleri alınmalı Olanaklı değilse; maske, eldiven, koruyucu giysi gibi kişisel korunma teknikleri uygulanmalı Teknik olarak bu mümkün değilse maruziyet en aza indirilmeli Etmenlerin dışarıya sızması, taşınması önlenmeli 26

27 Korunma İş yerindeki atıklar, uygun sistemler kullanılarak sağlığa zararsız bir şekilde depolanmalı, taşınmalı ve uzaklaştırılmalı İş ortamında yemek yenmesi ve sigara içilmesi önlenmeli Koruyucu giysiler kullanılmalı Göz yıkama, el yıkama (cilt antiseptikleri) gibi hijyenik işlemlerin uygulanacağı uygun temizlik malzemeleri Yıkanma ve tuvalet olanakları sağlanmalı 27

28 Korunma- Eğitim Olası sağlık riskleri Alınacak önlemler Hijyen kuralları Koruyucu ekipman ve giysilerin kullanımına yönelik 1. Biyolojik etmenlerle çalışmalara başlanmadan önce 2. Değişen koşullara göre uyarlanabilecek 3. Gerektiğinde periyodik olarak tekrarlanabilecek eğitimler düzenlenmelidir 28

29 Önleme Enfeksiyona neden olan etmenin kontrolü için, enfeksiyon yayılımı ve epidemiyolojik ilkelerin bilinmesi Biyolojik etmenlere bağlı meslek hastalıklarının tanısı için, çalışanların işe giriş ve aralıklı kontrol muayenelerinin düzenli ve sistematik olarak uygulanması gerekir 29 29

30 Çalışanların Sağlık Gözetiminde Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar Biyolojik etkenlere maruz kalan çalışanların sağlık gözetiminden sorumlu olan işyeri hekimi, çalışanların sağlık durumlarını ve maruziyet koşullarını bilmelidir. Çalışanların sağlık gözetimi, işyeri hekimliğinin uygulama ve prensiplerine uygun olarak yürütülmeli ve aşağıdaki önlemleri içermelidir:. 30

31 Çalışanların Sağlık Gözetiminde Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar 1. Çalışanların mesleki ve tıbbi özgeçmişleri ile ilgili kayıtlarının tutulması, 2. Çalışanların kişisel sağlık durumunun değerlendirilmesi, 3. Uygun ise, erken ve geri dönüşü olan etkilerin saptanmasının yanı sıra biyolojik ölçümleme. 4. Sağlık gözetimi yapılırken, her çalışan için, işyeri hekimliğinde ulaşılabilen son bilgiler ışığında, konu ile ilgili daha ileri testler yapılmasına karar verilebilir 31

32 Biyolojik izleme (biyolojik monitörizasyon) İşyerinde sağlık gözetimi; çalışanların sağlığını korumak amacıyla, işyerlerindeki olumsuz sağlık etkilerini erken belirleyip böylece daha sonraki ciddi sağlık zararlarını önlemeye çalışmaktır.

33 Biyolojik izleme (biyolojik monitörizasyon) Maruziyet değerlendirmesi amacıyla biyolojik bir örneğin kimyasal, metabolik veya biyokimyasal etkisinin ölçümüne biyolojik izleme (biyolojik monitörizasyon) denir. Mesleki ve çevresel ortamlarda uygulanabilir.

34 İlgili Mevzuat: İŞYERİ SAĞLIK VE GÜVENLİK BİRİMLERİ İLE ORTAK SAĞLIK VE GÜVENLİK BİRİMLERİ HAKKINDA YÖNETMELİK (* tarihli ve sayılı Resmi Gazetede yayımlanmıştır.)ikinci Bölüm, ( Hak ve Yükümlülükler) İşçilerin hak ve yükümlülükleri MADDE 6 (1) İşçiler, işyerinde kendi sağlık ve güvenliğini etkileyebilecek noksanlık ve tehlikeleri, iş sağlığı ve güvenliği kuruluna, kurulun bulunmadığı işyerlerinde ise, işveren veya işveren vekiline bildirerek durumun tespit edilmesini ve gerekli tedbirlerin alınmasına karar verilmesini talep edebilir. (2) İşçiler, işverene karşı yükümlülükleri saklı kalmak şartıyla işyerinde sağlık ve güvenliğin korunması ve geliştirilmesi için; a) İşyeri sağlık ve güvenlik birimi ile ortak sağlık ve güvenlik biriminin yapacağı çalışmalara destek sağlamak, sağlık muayeneleri, bilgilendirme ve eğitim programlarına katılmak ve gerekli durumlarda işbirliği yapmakla, b) Kendilerinin ve başkalarının sağlığı ve güvenliği açısından, işyeri sağlık ve güvenlik birimi ile ortak sağlık ve güvenlik birimi tarafından verilecek talimatlara uymakla yükümlüdürler. (3) İşçiler veya temsilcileri, iş sağlığı ve güvenliği konularına ilişkin çalışmalara katılırlar. (4) Sağlık gözetimi yapılacak işçi, sağlık gözetimi sırasında yürütülecek hizmetlerin amaç ve usulleri hususunda önceden haberdar edilir ve sağlık gözetimi sonucunda elde edilen verilerin kullanılması ile ilgili bilgilendirilir. (5) İşçiler veya temsilcileri, mesleki sağlıkla ilgili şüpheli bir durum mevcut olduğunda sağlık gözetimi isteme hakkına sahiptir.

35 35

36 Kaynaklar 1. İş sağlığı ve iş güvenliği. Nazmi Bilir, Ali Naci Yıldız. Hacettepe Üniversitesi Yayınları, Halk Sağlığı Temel Bilgiler. II. Cilt. Çağatay Güler, Levent Akın. Hacettepe Üniversitesi Yayınları, DSÖ, 2014: 4. Bulaşıcı Hastalıklarla Savaşım. Gazanfer Aksakoğlu. DEÜ Yayını, Sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu.,