İSİM TAMLAMALARI. bu örtü, hem masaya ait, hem de masa üzerine

Transkript

1 İSİM TAMLAMALARI Tanımı Aralarında anlamca ilgili bulunan ya da sonradan ilgi kurulan, birinin diğerini iyelik yönünden bütünlediği iki isimden oluşan kelime gruplarına isim tamlaması denir. Özellikleri İsim tamlamalarında birinci kelimeye tamlayan; ikincisine de tamlanan denir. Tamlayan, tamlananın anlamını bütünler. Tamlayan başta gelir, tamlanan sonda (şiirde yer değiştirebilir). Bu, Türkçede yardımcı unsur başta; asıl unsur sonda bulunur kuralına göre açıklanabilir. Asıl unsur tamlanandır. Ama vurgu tamlayandadır. Çünkü tamlayan sonradan eklenerek tamlananın anlamını bütünlemektedir. kenar dendiğinde ne kenarı, neyin kenarı olduğu anlaşılmamaktadır. deniz kenarı diyerek kenar ın deniz e ait olduğunu belirtmiş oluruz. Bu durumda deniz vurgulu söylenir. İnsanlar-ın vefasızlığ-ı Yalancı-n-ın mum-u Köprü üst-ü Masa örtü-s-ü sermek için kullanılır Kumaş boya-s-ı Tahta fırça-s-ı Sabrın acı meyvesi Erik ağaçlarının pembe, ağaçlarına ait. vefasızlık, insanlara ait bu mum, yalancıya ait bu üst (kısım), köprüye ait bu örtü, hem masaya ait, hem de masa üzerine bu boya, kumaş için kullanılır bu fırça, tahta temizlemek içindir bu acı meyve sabra ait, sabrın eseri. beyaz çiçekleri Bu pembe ve beyaz çiçekler erik İsim tamlamasına özgü iki tane ek vardır: Tamlayan eki ya da ilgi hâl eki: -(n)in Tamlanan eki, daha doğrusu iyelik ekleri: -(s/y)i Tamlayan, ek alsa da almasa da ilgi hâlindedir. Tamlayan zamir ise ilgi hâl ekini alır; isimse alır veya almaz. Tamlanan ise daima iyelik eki alır. Tamlayan eki, isimleri isimlere bağlayarak tamlama kurmaya yarar. Kitab-ın yaprağı yırtılmış. Yalancı-n-ın mumu... Gözlüğ-ün camı...

2 İyelik ekleri, isimlerin ve isim soylu kelimelerin sonuna gelerek onların sahiplerini, ait oldukları kişileri belirten eklerdir. Tamlayansız kullanıldıkları zaman bu eklere iyelik zamirleri de denir. kitab-ım, kitab-ın, kitab-ı, kitab-ımız, kitab-ınız, kitap-ları masa-m, masa-n, masa-s-ı, masa-mız, masa-nız masa-ları su-y-um, su-y-un, su-y-u, su-y-umuz, su-y-unuz, su-ları ne-y-im, ne-y-in, ne-y-i/ne-s-i, ne-y-imiz, ne-y-iniz, ne-leri İyelik ekleri isim tamlamasında tamlanana gelir: Kapının kol-u, işin baş-ı, hayvan sevgi-s-i Zil, şal ve gül. Bu bahçede raksın bütün hızı... Şevk akşamında Endülüs üç defa kırmızı... Aşkın sihirli şarkısı yüzlerce dildedir. İspanya neşesiyle bu akşam bu zildedir. İsim tamlamaları cümlede isim gibi kullanılır, isme getirilen ekleri alabilir, ismin aldığı görevleri yüklenebilirler: Cümle ve kelime grupları içinde isim, sıfat, zarf olarak kullanılırlar. İsim, özne: İsim, yüklem: İsim, d.lı tüml.: İsim, nesne: Sıfat Sıfat Zarf Grubun lideri, arkadaşları adına bir konuşma yaptı. Beni üzen unutulmak değil dostlarımın vefasızlığıdır. Bu çiçekleri pencerenin önüne götür, lütfen. Bu müzik sesi baş ağrılarımı bir anda dindirdi. Fatih in geçtiği kapı El yayması eserler Bütün aile pazar günleri bir araya gelirdi. Tamlayan, tamlanan veya her ikisi birden kelime grubu olabilir. Aşkın / şeref diyarı Hısım akrabanın / sözleri Gurbet duygusunun / hem kaynağı hem de sembolü Göğün ve denizin / gözleri ve ruhu alabildiğine çeken mavilikleri Birden fazla tamlayan ve tamlanan bulunabilir. Evin / kapısı, penceresi Göğün, ovanın / rengi Savaşın, kızıl ve korkunç facianın / nasıl olduğu Yirmi senenin / yazları, kışları, fırtınaları, güneşleri

3 Tamlayan cümle hâlinde de olabilir: Ben başaramam sözünü bir tarafa bırak. Ortalık bir anda isteriz nidalarıyla inledi. Not: Günümüzde bu tür tamlamalar, tamlanansız kullanılmaktadır ki bu, yanlış bir tutumdur. Ben başaramam ı bir tarafa bırak. Ortalık bir anda isteriz lerle inledi. Herkes birbirine şimdi ne yapacağız ı soruyordu. Belirtili isim tamlamasında vurgu her iki unsurda da eşittir, ama belirtisiz isim tamlamasında tamlayan vurguludur. Vapurun düdüğü Vapur düdüğü İyelik ekleri takısız isim tamlaması ve bazı istisnalar hariç bütün isim tamlamalarında tamlananda bulunur. Ama bir kısmında tamlayan eki (ilgi eki) bulunmaz. İşte, tamlayanın ilgi eki alıp almamasına göre isim tamlamaları ikiye ayrılır: a. Belirtili İsim Tamlaması Tamlayanı ilgi eki; tamlananı da iyelik eki almış isim tamlamasıdır. Tamlayan tamlananın kime ya da neye ait olduğunu kesin olarak bildirir. Tamlayanda veya tamlananda belirsizlik yoktur. Yani belirli bir şey yine belirli bir şeye aittir. Ama bu aitlik geçicidir. Yani aynı tamlanan başka isimlerle de tamlanabilir. Sınıfın kapısı dediğimizde nerenin kapısı, hangi kapı olduğu kesin olarak bilinmektedir. Ama sınıf kapısı tamlamasında nerenin, neyin kapısı, hangi kapı olduğu kesin olarak bilinmemektedir. Sen bu avizenin altında, bürünmüş kanına, Uzanırken gece mehtabı getirsem yanına, Baka kalırım giden geminin ardından. Beyaz bir ay doğuyor fıstıkların arkasından Kalbinin vuruşundan anlıyorum; İstanbul'u dinliyorum. Kendimi kaptırarak tekerleğin sesine Uzanmışım, kalmışım yaylının şiltesine, Bir noktada birleşmiş vatanın dört bucağı Gurbet çeken gönüller kuşatmıştı ocağı

4 Belirtili isim tamlamalarında tamlayanla tamlanan arasına kelime(ler) girebilir. Bunların bir kısmı karma tamlama olarak bilinir: oğlumun yıllar önce alınan kazağı. Çocuğun minik elleri Şehrin günlerdir akmayan suları İhtiyarın bir kış gecesi ölümü Üsküdar ın dost ışıkları Kocaman bir masası ve koltuğu vardı annemin. Arkadaşımın bitmek bilmeyen aile sorunları beni üzüyor. Serinliğini hissettin mi rüzgârın? Belirtili isim tamlamasında, tamlayanla tamlanan şiir ve konuşma dillerinde yer değiştirebilir: Cevabı yok geçmişime yönelttiğim sorularımın. Kocaman bir masası ve koltuğu vardı annemin. Serinliğini hissettin mi rüzgârın? Su mudur sadece derdi milletin? Sırtına Sakarya nın Türk tarihi vurulur. Karanlık sokaklarına dalarak şehirlerin Dante gibi ortasındayız ömrün. Kimse duymaz çilesini tütmeyen ocakların. Bıraktım ardını yıllarca koştuğum hevesin. Tahsilin ticarette yeri yok. Tamlanan sıfat-fiil veya sıfat-fiil grubu da olabilir. Tabi bu isim tamlamaları ya isim olarak kullanılacaklardır ya da bir simin sıfatı olarak. Bingöl çobanlarının / koyun otlatırken çaldıkları Tyn. Tnn. Asabî bir ağırlığın / göğsümden yükseldiği (an) Tyn. Tnn. Çılgın fırtınaların / döve döve yosunlattığı (kayalar) Tyn. Tnn. Parçaların / hızla kayarak etrafa yayıldığı(nı) Tyn. Tnn. Buradan şu sonucu çıkarabiliriz: İlgi eki almış olan bütün kelimeler ve kelime grupları tamlayan, iyelik eki almış bütün kelimeler ve kelime grupları da tamlanandır. Tamlayan ya da tamlanan söylenmemiş olabilir. Genellikle tamlayanı zamir olan tamlamaların tamlayanı düşer. Bu yüzden iki isimden de zincirleme tamlama oluşabilir: Konuşması herkesi rahatsız edersi. Kalemimin ucu bitti. Yürüyüşünde de bir asalet vardı. Benim kalemimin ucu:

5 Karşılıklı konuşmalarda tamlayan da tamlanan da düşebilir: Şu gelen kimin kızı? Hüseyin in (kızı) Bu bey Ali nin nesi? (Ali nin) Amcası. Tamlanan tekrardan kaçınmak için söylenmeyebilir. Bu ev bir zamanlar bizim(evimiz)di. Bazen tamlayan bir şeyin değil de bir niteliğin kime ait olduğunu bildiriyor olabilir: öğrencinin çalışkanı, sporcunun zekî, çevik ve ahlâklı olanı... Senli benli konuşmalarda koca, karı, oğul gibi kelimeler ve iyelik ekleri düşebilir: Emine nin oğlu Duran Emine nin Duran. Asımoğulları nın Ali(si) Bizim evimiz bizim ev -den eki tamlayan ekinin yerini tutabilir: öğrencilerin bazıları öğrencilerden bazıları onların biri onlardan biri Tamlayan ekinin ikiden fazla tekrarı anlatım bozukluğuna yol açar. Masanın ikinci çekmecesinin kulpunun koptuğunu biliyorum. Pencerenin kenarının tamirinin yapılması gerekli. b. Belirtisiz İsim Tamlaması Tamlayanın ek almadığı, tamlananın da belirtili isim tamlamasında olduğu gibi iyelik eki aldığı isim tamlamasıdır. Tamlayan ek (ilgi eki) almadığı için, yani tamlananın kime ya da neye ait olduğu tam olarak bilinmediği için belirtisiz denmiştir. Ama tamlanan ile tamlayan arasındaki ilişki daimidir. Sınıfın kapısı dediğimizde nerenin kapısı, hangi kapı olduğu kesin olarak bilinmektedir. Ama sınıf kapısı tamlamasında nerenin, neyin kapısı, hangi kapı olduğu kesin olarak bilinmemektedir. Herhangi bir kapı var elimizde; bu kapının hangi sınıfa ait olduğunu bilemiyoruz; bilinen tek şey bu kapının genel anlamda sınıfla ilgili olduğudur. Kapı herhangi bir kapıdır; sınıf da herhangi bir sınıf... Yani bir genelleme söz konusudur. Çoban çeşmesi, hayal iklimleri, ahududu şerbeti...

6 Belirtisiz isim tamlamasında tamlayan ile tamlanan arasına kelime girmez. Aşağıdaki gibi kurulan tamlamalar yanlıştır. Konya eski milletvekili, Millî Eğitim eski Bakanı... Tamlayan ile tamlanan yer değiştirmez. Belirtisiz isim tamlamasında tamlayanın çeşitli görevleri vardır: Tamlananın türünü, kime ya da neye özgü olduğunu bildirir: misafir odası, kömür sobası, ev terliği, çiçek saksısı, masa örtüsü... otobüs bileti, coğrafya kitabı, kadın çorabı... Tamlananın neden yapıldığını belirtir: kök boyası, biber dolması, gül kurusu, pirinç pilâvı, peynir tatlısı... Tamlananın çıktığı, yetiştiği, ait olduğu yeri belirtir: Bursa şeftalisi, Amasya elması, İzmir üzümü, Bağdat hurması, yer elması, ağaç mantarı, su yılanı, dağ keçisi... Sokak çocuğu... Tamlananın neye benzediğini belirtir: dil peyniri, parmak üzümü, dil balığı... Tamlananın mesleğini ve görevini belirtir: kayıt memuru, temizlik işçisi, fizik öğretmeni, ev kadını, okul müdürü, daire başkanı... Tamlananın nedenini belirtir: sel felâketi, deprem yıkıntısı, kaza kurbanı... Tamlananın zamanını bildirir: yaz yağmuru, sabah kahvaltısı... Tamlananın yapıldığı aracı bildirir: telefon görüşmesi, çöp kebabı... Belirtisiz isim tamlaması şeklinde özel yer adları vardır: Konya Ovası, Topkapı Garajı, Taksim Meydanı, Boğaziçi Köprüsü, Çanakkale Köprüsü, Ankara Kalesi...

7 Birinci unsuru özel isim olan tamlamalar, şekil bakımından belirtisiz oldukları hâlde, anlam bakımından belirtili isim tamlaması özelliği taşır. İstanbul şehri, Türk Dili, Tuz Gölü Birinci unsuru cümle olan tamlamalar da anlam bakımından belirtili sayılırlar. Ben başaramam sözünü bir tarafa bırak. Ortalık bir anda isteriz nidalarıyla inledi. Kiralıktır levhası Birleşme aşkın mezarıdır iftirası Not: Günümüzde bu tür tamlamalar, tamlanansız kullanılmaktadır ki bu, yanlış bir tutumdur. Ben başaramam ı bir tarafa bırak. Ortalık bir anda isteriz lerle inledi. Herkes birbirine şimdi ne yapacağız ı soruyordu. Kimi belirtisiz isim tamlamaları bitişik yazılır: hanımeli, yüzbaşı, aslanağzı, yavruağzı... Bazılarında da tamlayan çoğul eki alabilir: öğretmenler odası, erkekler hamamı, kadınlar hamamı, karılar koğuşu... Bazı belirtisiz isim tamlamaları belirtili yapılabilirken bazıları yapılamaz. Kapı kolu kapının kolu olur Telefon görüşmesi telefonun görüşmesi olmaz Yaz yağmuru yazın yağmuru olabilir Çöp kebabı çöpün kebabı olmaz Misafir odası misafirin odası olmaz Belirtisiz bir isim tamlaması, belirtili isim tamlamasında tamlanan olarak görev yaptığında, kendi iyelik ekini değil, ana tamlamanın iyelik ekini taşır. Çamaşır makinesi benim çamaşır makinem Şiir dünyası onun şiir dünyası Bazı belirtisiz isim tamlamaları, iyelik eki olmadan kullanılır. Bu durum Türkçeye aykırıdır.: Şiş kebap( kebabı), Gönül Sokak( Sokağı), kestane kebap( kebabı), Çiçek Otel( Oteli)...

8 İsim tamlamalarını, tamlayanın ilgi eki alıp almamasına göre belirtili ve belirtisiz olmak üzere ikiye ayırmıştık. Bunların dışında üç isim tamlaması çeşidinden daha bahsedilebilir: Takısız isim tamlaması Zincirleme isim tamlaması Karma tamlama TAKISIZ İSİM TAMLAMASI Tamlananın da tamlayanın da ek almadığı isim tamlamalarıdır. Takısız isim tamlamasında tamlayanın görevi, tamlananın neden yapıldığını (aslını, ham maddesini) belirtmektir: Çelik kasa, cam kavanoz, kâğıt mendil, taş duvar, bakır tepsi, naylon torba, tahta köprü, altın bilezik... Not: Tamlayan tamlananın neye benzediğini belirtiyorsa sıfat tamlamasıdır. Badem göz, sırma saç, aslan çocuk, kurt adam, ölü deniz, altın başaklar...! ipek gömlek: takısız isim tamlaması ipek saçlar: sıfat tamlaması altın yüzük: takısız isim tamlaması altın kalp: sıfat tamlaması ölü deniz: sıfat tamlaması ölü hayvan: sıfat tamlaması ZİNCİRLEME İSİM TAMLAMASI Başlı başına bir isim tamlaması çeşidi değildir. Bu tür isim tamlamalarının tek özelliği, bazen tamlayanın, bazen tamlananın, bazen de her ikisinin birden herhangi bir isim tamlaması olmasıdır. Yani ikiden fazla isimden oluşmasıdır. Bu durum bu kelime grubunun belirtili veya belirtisiz bir isim tamlaması olma özelliğini değiştirmez. Zincirleme denmesinin sebebi de, önceden oluşturulmuş olan bir isim tamlamasına yeni bir unsur (tamlayan ya da tamlanan) daha ekleniyor olması veya iki isim tamlamasının birleştirilmesidir: [çocuk + (sırt + çanta)] = çocuğun sırt çantası [(su + ses) + nağme] = su sesinin nağmesi

9 [(şehir + hava) + kirlilik] = şehrin havasının kirliliği [(hava + tahmin) + rapor] = hava tahmin raporu [dünya + (kadınlar + gün)] = Dünya kadınlar günü [(çelik + tencere) + marka] = çelik tencere markası [(çocuk + edebiyat) + dizi] = çocuk edebiyatı dizisi [(Ali + kardeşi) + (günlük + harçlık)] = Ali nin kardeşinin günlük harçlığı Karma tamlama Özelliği şudur: Bir isim tamlamasının tamlayanının, tamlananının veya her ikisinin birden bir sıfat tarafından nitelenmesi ya da belirtilmesi. Başka bir deyişle, tamlayan, tamlanan ya da her ikisi birden sıfat tamlamasıdır: Issız sokakların hüznü Buraların eski hâli Yorgun köylülerin nasırlı elleri