MADENCİLİK YATIRIM PROJELERİNİN SOSYAL KARLILIK ANALİZİYLE DEĞERLENDİRİLMESİ

Transkript

1 MADENCİLİK, Cilt 42, Sayı 3, Sayfa 25-30, Eylül 2003 Vol. 42, No. 3, pp 25-30, September 2003 MADENCİLİK YATIRIM PROJELERİNİN SOSYAL KARLILIK ANALİZİYLE DEĞERLENDİRİLMESİ Appraisal of Miig Ivestmet Projects With Social Profitability Aalysis M.Alper DEMİRBUĞAN OZET Proje değerledirmede kullaıla başlıca yaklaşımlar ticari ve sosyal karlılık aalizleridir. Ticari karlılık değerledirmeside karlılık, piyasa fiyatları ile belirleir. Sosyal karlılık değerledirmeside ise karlılık düzeyi, projede kullaıla üretim faktörlerii ulusal ekoomiye ola gerçek maliyetlerii yasıtıldığı gölge fiyatlar kullaılarak araştırılır. Made yatakları içi hazırlaa projeleri sosyal karlılık aalizi ile değerledirilmesi, ülkemizdeki sıırlı kayakları optimum kullaımı açısıda büyük öem taşımaktadır. Aahtar Sözcükler: Proje Değerledirme, Gölge Fiyat, Sosyal Karlılık. ABSTRACT Mai approaches used i project evaluatio are commercial ad social profitability aalysis. I the commercial appraisal, profitability is determied by market prices. I the social profitability appraisal, profitability level is determied by shadow prices by which real costs of all productio meas to atioal ecoomy used i project are reflected. Appraisal of mie ivesmet projects with social profitability aalysis has great importace for optimum use of scarce resourses of Turkey. Keywords: Project Appraisal, Shadow Price, Social Profitability. o Dr., MTA Geel Müdürlüğü, Fizibilite Etüdleri Dairesi Başkalığı, ANKARA, ademirbuga@yahoo.com 25

2 1.GİRİŞ Projeler başlagıçta ekoomide belirli kayakları yatırım içi ayrılması şeklide fedakarlık gerektirmekte ve bu kayakları kullaılması ile gelecekte çeşitli faydalar yaratmayı amaçlamaktadır. Proje değerledirme ile, bir yatırım projesii ortaya çıkaracağı fayda ve maliyetler karşılaştırılarak bu yatırımı cazip olup olmadığı araştırılır. Başka bir taımlama ile proje değerledirme, sıırlı kayakları e verimli şekilde kullaılmasıı sağlayacak seçeeği belirlemeside öemli bir araçtır. Proje değerledirme, geleceğe ilişki kararlar almak olduğuda, beklee gelir ve giderler karşılaştırılarak, yatırım kararıa temel oluştura karlılık ölçütleriyle irdeleir. Karlılık değerledirmesi projeyi üstlee girişimcii iteliği ve amacıa göre ticari ve sosyal karlılık değerledirmesi olmak üzere iki biçimde farklılık gösterir. Karlılık değerledirmesi, fayda ve maliyetleri eleri içermesi ile değil, fayda ve maliyetleri asıl karşılaştırılarak souca gidileceği ile ilgilidir. Dolayısıyla bir madecilik yatırım projesi ister ticari, ister sosyal karlılık açısıda değerledirilsi, her ikiside de ayı temel yötemler uygulaacaktır. Bu çalışmada, ulusal karlılık değerledirmesie yöelik olarak geliştirilmiş ola Sosyal Fayda Maliyet Aalizi (SFMA) yötemleri kuramsal olarak icelemekte ve kou bir madecilik yatırım projesie uygulaarak öreklemeye çalışılmaktadır. 2. TİCARİ KARLILIK DEĞERLENDİRMESİ Geel olarak firmalar bir projeye yatırım yapma ya da yapmama kararı alırke, projei karlılık düzeyii göz öüe alırlar. Bir yatırım öerisii ticari karlılık açısıda değerledirilmeside yaygı olarak kullaıla yötemler, paraı zama değerii göz öüe ala Net Bugükü Değer(NBD) ve İç Karlılık Oraı(İKO) yötemleridir. Net Bugükü Değer Yötemi: Bir yatırım projesii Net Bugükü Değeri (NBD), projei ömrü boyuca ede olduğu et akit akımlarıı öcede saptamış belirli bir iskoto oraıa göre idirgemiş değerleri toplamıdır. Bu taıma göre Net Bugükü Değer; NBD= I A t /(1+r)' (1) t=0 dir. Burada; A t ; t ici yıldaki akit akımı (t=0,1,2 ) : Proje ömrü r : iskoto oraıdır. Bir projei kabul edilebilmesi içi NBD > 0 olmalıdır. Birde fazla yatırım projesi arasıda seçim söz kousu olduğuda, öcelik sırası et bugükü değerleri büyüklüğüe göre saptaır. İç Karlılık Oraı Yötemi: Bir yatırımı iç karlılık oraı, et bugükü değeri sıfıra eşitleye iskoto oraıdır. Yai; NBD= IA,/(1+r*), = 0 (2) t=0 eşitliğii sağlaya r* iskoto oraıdır. Bulua iskoto oraı ya da iç karlılık oraı (İKO), e az yatırımcıı projede beklediği karlılık oraı (r) kadar ise yatırım öerisi kabul edilir. 3. SOSYAL KARLILIK DEĞERLENDİRMESİ YÖNTEMLERİ Kuramsal olarak tam rekabeti buluduğu piyasalarda arz ve talep koşulları soucu oluşa fiyatları kayakları fırsat maliyetii, ya da kıtlığıı tam olarak yasıttığı varsayılır. Dolayısıyla, söz kousu koşulları gerçekleştiği ortamda bir yatırım projesii ticari ve sosyal karlılığı arasıda fark olmayacaktır. Acak gelişmekte ola ülkeleri temel özellikleride biri piyasalardaki çarpıklıklar ve piyasa fiyatlarıı kayakları gerçek değerii yasıtmamasıdır. Bu edele gelişmekte ola ülkelerde ticari ve sosyal karlılık farklı olmaktadır. Sosyal karlılık aalizie yöelik olarak Sosyal Fayda Maliyet Aalizi (SFMA) yötemleri geliştirilmiştir. SFMA ile proje değerledirmede, belirli ulusal amaçları gerçekleştirmek içi öerile yatırım projelerii doğruda ve dolaylı tüm fayda ve maliyetleri, gölge fiyatlarla karşılaştırılır. Kuramsal olarak gölge fiyatlar, tam rekabet 26

3 koşullarıdaki dege fiyatlarıı belirlemek içi kullaılırlar. Uygulamada e yaygı olarak kullaıla SFMA yötemleri UNIDO(Birleşmiş Milletler Sıai Kalkıma Örgütü) ve Düya Bakasıca öerile yötemlerdir. UNIDO yötemide kullaıla hesap birimi, e düşük tüketim düzeyideki kişi içi oluşa, iç fiyat ciside tüketim faydalarıı et bugükü değeridir(unido 1978). Little ve Mirlees(1977) ve Squire ve Tak(1975)' ca geliştirile Düya Bakası yötemide ise hesap birimi, döüştürülebilir(kovertibil) döviz ciside hesaplaa sosyal gelirdir. UNIDO ve Düya Bakası yaklaşımları arasıdaki ilşkiler aşağıdaki biçimde özetleebilir. Bir projei ihraç malı ürettiği ve bu üretimi gerçekleştirmek içi yerli ve ithal girdiler kulladığı kabul edilsi. Bu durumda, resmi döviz kuru(oer), ihraç ve ithal edile ürü ve girdileri sıır fiyatlarıa (sırasıyla FOB ve CİF fiyatları) uygulaacak ve yerli girdileri de göz öüe alımasıyla bu değerler projei et fayda akımlarıı belirlemeside temel oluşturacaktır. İhraç edile ürüü FOB değeri içi X, ithal edile girdii CİF değeri içi M, ve yerli girdi değeri içi D simgeleri verildiğide projei herhagi bir yıl içi et faydası; NB=(OER)X-(OER)M-D (3) olacaktır. Uygu bir idirgeme oraıyla toplam NB>0 olduğuda proje kabul edilecektir. Ticari karlılık yaklaşımıa ola ilk itiraz, resmi döviz kuruu özellikle az gelişmiş ülkelerde dövizi ekoomi içi gerçek değerii duyarlı olarak yasıtmadığıa ilişkidir. Tarife, kota sıırlamaları gibi korumacı politikalar, iç fiyat yapısıı bozarak kayakları iç üretim ve dış ticaret arasıda etki dağılımıa olaak vermemektedir. Gerek UNIDO, gerekse Düya Bakası yaklaşımları döviz kuru içi bir düzeltme pirimi uygular. UNIDO yaklaşımıda döviz kuru, dövizi gölge fiyatı(ser)ile ifade edilir. Dövizi gölge fiyatı (SER), mevcut döviz stokuu bir birim artırılabilmesi içi dövizi yerel kullaıcıları açısıda ifade edile ekoomik değeridir. SER' i hesaplaması içi aşağıdaki formül öerilir. SER = (M+T m ) +(X-S X ) / M+X Burada; M X T m S x : İthalatı CİF değeri : İhracatı FOB değeri : İthalat üzeride alıa vergi gelirleri : İhracat idirimleridir. SER'i uygulaması ile (3) ifadesi, NB' = (SER)X - (SER)M - D Ya da daha yalı olarak NB'=(SER)(X-M)-D (4) Şeklide yazılabilir. Düya Bakasıca öerile yaklaşımda bu işlemi tersi öerilmektedir. Bu yaklaşımda her şey iç tüketim yerie, döviz ciside ifade edilir. OER'i SER'e oraı, stadart döüştürme faktörü(scf.a) olarak belirleir. O zama (4) ifadesi; NB'=(OER)(X-M)-aD (5) Şeklie döüşür. (4) ifadesi a = OER/SER ile çarpılarak (5) ifadesi elde edildiğide, iki yaklaşım ayı soucu vermektedir. Pratikte et faydaı iç tüketim bileşei, döviz ciside eşdeğerie yalızca tek bir stadart döüştürme faktörü(a) kullaılarak döüştürülemez. Buu yerie bütü ticarete kou olmaya mallar, ayrı ayrı dış ticarete kou olabilecek bileşelerie ayrılıp sıır fiyatları ile değerledirilir. Bu durum her bir dış ticarete kou olmaya mal içi ayrı bir döüştürme faktörüü hesaplamasıı gerektirir. Bu döüştürme faktörleri ß ile gösterilirse (5) ifadesi, NB'=(OER)(X-M)-I ßiDi (6) İ=1 olarak yazılabilir. Her iki yötemde gölge fiyatladırmaya ilişki olarak karşılaşıla diğer bir problem de iş gücüü fiyatladırılmasıdır. Nasılki hükümeti izlediği kur politikası dövizi marjial tüketim değerii gerçek değeri altıda belirliyorsa vasıfsız işgücü piyasasıdaki mekaizma da ücretleri, projede kullaılması edei ile ekoomii başka bir kesimide çekile işgücüü kaybedile et çıktısı(m)'ı üzeride belirlemesie ede olur. 27

4 Dolayısıyla, D terimi altıda gruplaa yerli girdiler, işçilik(l) ve işçilik dışı girdiler(nl) olarak ayrıştırılır ve işçilik, gölge işgücü orai(ewr) kullaılarak yeide belirleir. İşgücü düzeltme faktörü(ewr*), işgücüü kaybedile marjial ürüü(m)'i Pazar fiyatları ile ifade edile ücrete(w) bölümesiyle belirleir. O zama (6) ifadesi UNIDO yaklaşımıda aşağıdaki biçime döüşür. NB'=(SER)(X-M)-a{(EWR*)L+NL} (7) (3)-(7) arasıdaki ifadeler, iki yaklaşımda gölge fiyatladırmadaki düzelemeleri matığıı özetlemektedir. Bu aalitik çerçevei gelir dağılımı yargılarıı yorumlayacak şekilde geişletilmesi ile sosyal fayda maliyet aalizi(sfma) oluşturulmaktadır. Bu yargılar iki çeşittir. Biricisi tüketimi kuşaklar arasıda optimum dağılımıa(itertemproral) ikicisi ise bu tüketimi ayı zama dilimide yaşayalar arasıda optimum dağılımıa(itrapersoel) ilişkidir. Birici soru, ekoomideki toplam tasarruf(yatırım) oraıı ekoomi içi yeterli olup olmadığı ile ilgilidir. Projede doğa et faydaı hükümet ve ücretler yolu ile işçiler arasıda paylaşıldığı, hükümet içi oluşa gelir artışıı tümüü yeide yatırılırke işçi gelirlerideki artışı tümüü tüketildiğii ve ekoomideki tasarrufları optimum düzeyde olmadığıı varsayalım. Bu durumda, tasarruflar bir düzeltme faktörüyle yeide değerledirilirler. Bu düzeltme faktörü UNIDO termiolojiside yatırımı gölge fiyatı(piv), Düya Bakası yaklaşımıda ise kamu geliri(v) olarak adladırılır. Piv, birim yatırımda elde edile toplam tüketim faydalarıı et bugükü değeridir. Piv içi öerile formül; Piv =(1 - s ) / i - sq ' dur. (8) Burada; s : Yatırımda doğa marjial gelir içerisideki yeide yatırılabilir pay q : Sermayei marjial verimliliği i : Tüketim idirgeme oraı' dır. Ücret gelirideki artış(al) ve hükümet içi oluşa gelir artışı(nb-al) ile gösterilirse, UNIDO yaklaşımıyla sosyal karlılık düzeyi, olarak belirleir. Düya Bakası yaklaşımıda yatırılabilir döviz, hesap birimi seçildiğide prosüdür tersie çevrilir. Yatırımla uyumlu hale getirebilmek içi işçileri tüketimide ortaya çıka artış, (Piv ) kullaılarak. idirgeir. NSB=(NB'-AL) + AL / Piv (10) (10) ifadesideki AL terimi, farklı tüketim düzeylerideki gruplarda yer ala bireyleri tüketimlerideki artışı toplamı olarak düşüülebilir ve aşağıdaki gibi geişletilebilir. d,al1 + +diali+ +dal (11) (11) ifadeside sayıda tüketim grubu vardır ve di ğer grupta yer ala bireyleri ekstra tüketimlerii ekstra faydasıı yasıta "dağıtım ağırlığıdır", i'i ortalama tüketim düzeyideki grubu temsil ettiği kabul edildiğide di=1 olarak değerleecek ve diğer gruplar içi dağılım ağırlıkları d,>di>d olacaktır. Dolayısıyla, tüketim dağılımıı iki boyutuu da kapsaya ifade aşağıdaki gibi yazılabilir. NSB=(NB'-AL)+IALidi/Piv (12) i=1 4. ÖRNEK UYGULAMA Düya Bakası yaklaşımıyla Sosyal Karlılık Aalizii, Edire-Hacıumur projesie uygulamasıyla kou örekleebilir. Hacıumur projesiyle, yöredeki ısıma ihtiyacıı giderilmesie yöelik olarak kömür üretimi amaçlamaktadır. Hacıumur sahasıdaki görüür kömür rezervi to olarak tahmi edilmiş olup bu rezervi bir yıllık yatırım döemide sora, yıllık 5000 to üretimle 7 yılda tüketilmesi plalamıştır. Yatırımlar, işletme döemi gelir ve giderlerii 2002 piyasa fiyatlarıyla yıllara göre dağılımı Çizelge 1' de verilmiştir. Fayda ve maliyetleri madecilik fou kredileri içi uygulaa %25 idirgeme oraı üzeride yatırımı başlagıç yılıa idirgeerek karşılaştırılması soucuda ticari karlılığı yasıta NBD, - 5,5 milyar TL olarak bulumuştur. NSB=Piv(NB-AL)+AL (9) 28

5 Çizelge 1. Fayda ve Maliyetleri Piyasa Fiyatlarıyla Dağılımı(* Milyar TL) Yıllar İşletme Giderleri İşçilik Vasıflı Vasıfsız İşçilik Dışı Toplam Giderler Nakit Akımı NB = 5, (200) Bu proje içi ulusal parametreler, yai belirli bir ekoomi içide yer ala bütü projelerde ayı değerlerde uygulaa temel gölge fiyatlar Çizelge 2' deki gibidir. Çizelge2. Türkiye İçi Ulusal Parametreler (Demirbuga 1991, DPT 2002) Parametre Tasarruf Oraı(s) Dövizi Gölge Fiyatı(SER) Stadart Döüştürme Faktörü(oc) Sermayei Marjial Verimliligi(q) Yatırımı Gölge Fiyatı(Piv) İşçiliği Gölge Fiyatı Ekoomik Sosyal Vasıfsız İşçilik İçi Tüketim Dağ.Ağ.(d) Değer 0,25 1,10 0,90 0,10 1,5 0,50 0,40 1,2 Düya Bakası yaklaşımıda dış ticarete kou ola ya da olmaya tüm mal ve hizmetler sıır fiyatları, yai düya fiyatlarıyla değerledirildiğide dövizi gölge fiyatı(f) doğal olarak 1 değerii almaktadır. Vasıflı işçilik(vv), vasıfsız işçilik(l) ve iç kayaklar içi gölge fiyatlar sırasıyla 0.90, 0.50 ve 0.90 değerlerii alır. Sosyal karlılık aalizide, projedeki fayda ve maliyetler, proje verilerie dayaılarak orasal olarak kayak kategorilerie ayrıştırılır (Çizelge 3a) ve bu oraları ilgili gölge fiyatlarla çarpımıyla döüştürme faktörleri buluur (Çizelge 3b). Gölge fiyatlarla fayda ve maliyetler, Çizelge 3b'deki ekoomik ve sosyal döüştürme faktörlerii Çizelge 1'deki ilgili fayda ve maliyetleri piyasa değerleriyle çarpılmasıyla belirleir. Hacıumur projesi içi ulusal karlılık düzeyii yasıta NBD, gölge fiyatlarla fayda ve maliyetleri %10 idirgeme oraı üzeride idirgemesi soucuda 80 milyar TL olarak belirlemiştir (Çizelge 4). Projede etkilee gelir grubuu vasıfsız işçiler oluşturmaktadır. Sosyal karlılık değerledirmesi, vasıfsız işçiliğe ilişki ekoomik döüştürme faktörüü tüketim dağılım faktörüyle ağırlıkladırılmasıyla ediile sosyal döüştürme faktörlerii ilgili fayda ve maliyetlerle çarpılmasıyla gerçekleştirilir. Projei sosyal NBD'i 94 milyar TL dir (Çizelge 4). Bu değerledirmede alaşılacağı gibi, firma açısıda bakıldığıda - 5,5 milyar TL NBD ile ticari karlılık ölçütüü aşamaya Hacıumur projesi, ulusal ekoomi açısıda icelediğide 94 milyar TL NBD ile sosyal karlılık ölçütüü karşılamaktadır. Çizelge 3. Fayda ve Maliyetleri Kayak Kategorilerie Göre Dağılımı ve Döüştürme Faktörleri a) Vasıflı İşçilik Vasıfsız İşçilik İşçilik Dışı İşit. Gideri Kayak Kategorileri(%) Döviz(F) Vasıflı İşçilik(vV) Vasıfsız İşçilik(L) İç Kayak(D) b) Döüştürme Faktörleri(%) Ekoomik 0,92 Vasıflı İşçilik 0,90 Vasıfsız İşçilik 0,50 İşçilik Dışı İşit. Gideri 0,86 0,91 Sosyal 0,92 0,90 0,40 0,85 0,

6 Çizelge4. Fayda ve Maliyetleri Gölge ve Sosyal Fiyatlarla Dağılımı(*Milyar TL) Yıllar İşletme Gideri İşçilik Vasıflı Vasıfsız işçilik Dışı Toplam Giderler Nakit Akımı 5. SONUÇ Gölge Fiyatlar ,2 11,4 9,5 79, ,3 154,7 (184) 54,4 NB'=80 Sosyal Fiyatlar ,3 11,7 7,6 78,2 97,5 154,7 (184) 57,2 NSB = 94 Yatırım projelerii fayda ve maliyetlerii ulusal ekoomi açısıda sistematik biçimde değerledirilebilmesie yöelik olarak geliştirile Sosyal Fayda Maliyet Aalizi(SFMA) yötemleri, kalkıma plalaması içi öemli bir aalitik çözümleme aracıdır. SFMA ile bir projei ihtiyaç duyduğu kıt kayakları projede kullaılmamaları durumuda kullaılabilecekleri alteratif alalar karşılaştırılarak kalkıma hedefleri üzerideki etkiler değerledirilir. Madecilik sektörüde yapılacak bir yatırım sadece bu sektörde değil, tekolojik bağıtılar edei ile diğer sektörler ve ekoomii tümü üzeride milli gelir, tasarruf, tüketim, istihdam, ithalat, ihracat gbi makro büyüklükler ve gelir dağılımı açısıda öemli etkiler meydaa getirir. Dolayısıyla, madecilik projelerii, ekoomi üzerideki her türlü dolaylı ve dolaysız etkileri göz öüde buludurularak, sosyal karlılık aaliziyle değerledirilmesi, ülkemizdeki sıırlı kayakları optimum kullaımı açısıda büyük öem taşımaktadır. Sosyal karlılık aalizi kuramıı öreklemesi amacıyla Hacıumur Projesi içi gerçekleştirile değerledirme, ticari ve sosyal karlılık düzeylerideki farklılaşmaya tipik bir örek oluşturmaktadır. KAYNAKLAR Demirbuga, A., 1991; "Yatırım Projelerii Ulusal Ekoomi Açısıda Değerledirilmesi", Uzmalık Tezi, Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Estitüsü, Akara. Devlet Plalama Teşkilatı, 2002; " Döemide Ekoomik ve Sosyal Göstergeler". Little, I.M.D. ve Mirrlees, Y.A., 1977; "Project Appraisal ad Plaig for Developig Coutries", Lodo, Heirema Educatio Books. Squire, L. Ve Tak, H.G.V, 1975; "Ecoomic Aalysis of Projects", Lodo, The Joh Hopkiys Uiversity Press. Tütücü Madecilik, 1996; "Hacıumur Kömür İşletmesi 5000 To/yıl satılabilir Kömür Üretim Kapasiteli Açık İşletme Projesi". Uited Natios Idustrial Developmet Orgaisatio (UNIDO), 1978, "Guide to Practical Project Appraisal-Social Cost Beefit Aaliysis i Developig Coutries", New York, U.N. 30