Öğretici Metin. Gazete Çevresinde Gelişen Metinler: Makale Deneme Söyleşi (Sohbet) Fıkra Eleştiri (Tenkit)

Transkript

1 Sayfa7 II. BÖLÜM: METİNLERİN SINIFLANDIRILMASI I. DİL VE ANLATIM DERSİ ÇERÇEVESİNDE YAPILAN SINIFLANDIRMA METİNLERİN SINIFLANDIRILMASI Sözlü Anlatım Yazılı Anlatım Öğretici Metin Sanatsal (Kurmaca) Metin Anlatmaya Bağlı Metin Göstermeye Bağlı Metin Sunum Tartışma: Panel Forum Açık Oturum Röportaj Görüşme(Mülakat) Söylev (Nutuk, Hitabet) Konferans Sempozyum (Bilgi Şöleni) Münazara Gazete Çevresinde Gelişen Metinler: Makale Deneme Söyleşi (Sohbet) Fıkra Eleştiri (Tenkit) Röportaj Haber Yazıları Kişisel Hayatı Konu Alan Metin Türleri Anı (Hatıra) Gezi Yazısı (Seyahatname) Biyografi (Yaşam Öyküsü), Otobiyografi Mektup Günlük (Günce) Tarihi Metinler Tasavvufi Metinler Felsefi Metinler Bilimsel Metinler Nasrettin Hoca Fıkraları Fabl Masal Halk Öyküleri Öykü (Hikâye) Mesnevi Roman Şiir Tiyatro * Öğretici Metinler Geleneksel Tiyatro: Karagöz Meddah Orta Oyunu Seyirlik Köy Oyunları Modern Tiyatro: (Oyun) Komedi Trajedi Dram Olay Çevresinde Oluşan Metinler

2 Sayfa8 II. EDEBİYAT DERSİ ÇERÇEVESİNDE YAPILAN SINIFLANDIRMA 1. Temel İfade Şekilleri Bakımından Metin Türleri Manzum Edebî (Yazınsal) Metinlerin Temel İfade Şekilleri Mensur 2. Yazınsal (Edebî) Boyutları Bakımından Metin Türleri Edebî (Yazınsal / Sanatsal) Metinleri Coşku ve Heyecanı Dile Getiren Metinler Olay Çevresinde Oluşan Metinler Şiir Anlatmaya Bağlı Metinler Masal Destan Halk Öyküsü Mesnevi Manzum Öykü Öykü (Hikâye) Roman Göstermeye Bağlı Metinler Karagöz Meddah Orta Oyunu Köy Seyirlik Oyunları Modern Tiyatro III. GELENEKSEL SINIFLAMAYA GÖRE METİN TÜRLERİ 1. Düzyazı Türleri Düşünce yazıları: makale, fıkra (köşeyazısı), eleştiri, deneme, röportaj, mektup Yaşantıya dayalı yazılar: anı, günlük, yaşamöyküsü (biyografi), özyaşamöyküsü (otobiyografi), gezi yazısı Yaşantıya ve kurguya dayalı yazılar: roman, öykü, tiyatro. 2. Şiir-Manzume Türleri: Lirik, epik, didaktik, pastoral, satirik, dramatik IV. AMAÇ VE ANLATIM BİÇİMLERİ BAKIMINDAN METİN TÜRLERİ: Öyküleyici metinler Betimleyici metinler Coşku ve heyecana bağlı metinler Destansı (epik) metinler Lirik metinler

3 Sayfa9 Emredici metinler Açıklayıcı metinler Tartışmacı metinler Kanıtlayıcı metinler Düşsel (fantastik) metinler Gelecekten söz eden metinler Söyleşmeye bağlı anlatımla oluşturulmuş metinler Mizahî metinler V. AYRINTILI BİR SINIFLAMAYLA METİN TÜRLERİ 1. Yazılış amaçları açısından metin türleri: Öğretici / kullanmalık metinler Doğrudan iletişim metinleri Yazınsal / kurgulayıcı metinler 2. İletişim açısından metin türleri: Yalın anlamlı metinler Yabancılaştıran metinler Örtük anlamlı metinler 3. İletişimsel İşlevleri açısından metinler: Anlatı türü metinler: Roman, öykü, anı, yaşanılan olaylarla ilgili belgesel anlatımlar Şiirsel metinler: Mani, koşuk, manzume, düzyazı şiir, serbest şiir, şarkı, destan Söyleşimsel metinler: Tiyatro anlatımı, fotoroman, çizgi film, altyazılı filimler Basın metinleri: Röportaj, bildirge, görüşme, haber yorum, köşeyazısı, gazete, dergi Özel bilgilendirici metinler: Bilimsel dergilerdeki makaleler, bilimsel kitaplar Kılavuz metinler: Kullanma kılavuzu, uyarıcı notlar, resmi işlerde kullanılan değişi hazır matbu belgeler, yönetmelikler, sözleşme metinleri Öğretici metinler: Ders kitapları, ders notu çoğaltıları Çözümleme ile ilgili metinler: İnceleme, deneme, eleştiri, araştırma metinleri Mesleki metinler: Rapor, tanıtım yazısı, mahkeme tutanağı, polis kaydı, bilgilendirici yazıla,, imza sirküleri, kurum içi yazışmalar Haberleşme metinleri: Mektuplar, e-iletiler Uyarıcı metinler: Uyarıcı yazılar, panolar, pankartlar, bildiriler, afişler, el ilanları, reklamlar, fanzinler Fantastik metinler: Masal, destan, söylence Akademi / bilimsel metinler: Makale, bildiri, tez, sunum Sınıfsal özellik yansıtan metinler: Köy edebiyatı, işçi edebiyatı Bildirişimdeki özelliği bakımından metinler: İleti metinleri, mektup işlevli metinleri, üst/hiper metinler, web metinleri, ilan metinleri, reklam metinleri, sınav metinleri

4 Sayfa10 4. Dilin işlevlerine göre metin türleri: Vericiyi ilgilendiren anlatımsallık (coşku, duygusal) işlevli metinler: Monologlar Alıcıyı ilgilendiren çağrı (buyurma, seslenme) işlevli metinler: Söylevler Bildiriyi ilgilendiren şiirsel (sanat, estetik) işlevli metinler: Yazınsal yapıtlar Bağlamı ilgilendiren göndergesel (bilişsel, düzanlamsal) işlevli metinler: Makaleler Kodu ilgilendiren üstdil işlevli metinler: Sözlükler, dilbilgisi kitapları Kanalı ilgilendiren ilişki işlevli metinler: Diyaloglar 5. Diomedes in Platon u izleyerek yaptığı sınıflandırmaya göre metinler: Yalnızca anlatıcının konuştuğu yapıtlar (özyaşam öyküleri), yalnızca anlatı kişilerinin konuştuğu yapıtlar (anlatıcının silindiği anlatılar), her ikisinin (anlatıcı ve anlatı kişilerinin) bir arada konuştuğu yapıtlar (genel anlatılar). 6. Gerçeğin yansıtılma biçimlerine (yazınsal akımlara) göre metinler: Coşumcu, gerçekçi, doğacı, gerçeküstücü, varoluşçu vb. metinler 7. Yaş gruplarına göre metinleri: Çocuk metinleri, gençlik metinleri, yetişkin metinleri 8. İleti aracı yönünden metinler: Sözlü metinler, yazılı metinler. 9. Biçim yönünden metinler: Düzdeyişsel (nesir), koşuk (nazım) metinler. 10. Sunuş yönünden metinler: Düz metinler, değişmeceli metinler. 11. Yaklaşım yönünde metinler: Nesnel metinler, öznel metinler. 12. Aktarım yönünden metinler: Doğrudan metinler, dolaylı metinler. 13. Araç yönünden metinler: Dilsel metinler, semiyotik metinler (resim, fotoğraf, film, şarkı, drama, harita, grafik, beden dili ). 14. Kanıtlama Yolu Yönünden: Tümevarım (özelden genele) yöntemiyle yazılmış metinler, tümdengelim (genelden özele) yöntemiyle yazılmış metinler, analoji (sonuçsuz bırakma) yöntemiyle yazılmış metinler. Ek Bilgi: YAZINSAL (Edebî, Sanatlı) METİN Bu metinlerin belli başlı özellikleri şunlardır: Dil, sanatsal (şiirsel) işlevde ve heyecan bildirme işlevinde kullanılmıştır. İnsanların iç dünyasında zevk uyandırmak ve onları etkilemek için ortaya konulan edebî yazılardır. Şair ve yazarlar bu etkiyi gerçekleştirmek için sözcükler üzerine yoğun ve derin anlamlar yükler. Şair ve yazarlar hayal dünyasını düşünceleriyle yoğunlaştırır ve bunu yazıya döker. Çağrışımsal, sezgisel anlam ön plandadır. Çokanlamlı okuma esastır. Okuyan kimseye ve zamana bağlı olarak anlam zenginliği gösterir. Konusu; doğa ve toplum ile ilişkisi içinde, en geniş anlamıyla duyan, düşünen, tasarlayan, yaşayan insandır. Yazıldığı dönemin bilimsel, felsefi, teknik ve sosyal alandaki verilerini; siyasal tartışmaları kurmacanın olanaklarıyla değerlendirir. Sözler ve edebi tarzlar hakkında ön bilgiye sahip olunmazsa metni anlamak bazen zorlaşabilir.

5 Sayfa11 Oluşturulma gerekçesi; insanın anlatma, gösterme ve kendini coşku ile etme gereksinimi duymasıdır. Sözcükler gerçek anlamlarından çok değişmece ve çağrışımsal anlamda kullanılır. Özgünlük ve biriciklik özelliği gösterir. ÜÇ GENCİN KALBİ Bir gemici tanırım Kalbini bir limanda bırakmış Ya kaybolursa? Ağlar çocukluğundaki gibi Kalbini almaya gidecek hâlâ. Bir oğlan tanırım Derin yeşil gözlü Gönlü güney denizlerinin dibi Kalbi ise yerinde Birine vermeye gidecek Bir gemi arar durur Bulutlardan. Bir şair tanırım Onunki içler acısı Kalbini asla vermemiş Çalmışlar Kalbi eski bir efsanede saklı. Ece AYHAN Şiir, roman, öykü ve tiyatrolar yazınsal (edebî metin kavramı içinde yer alır. DÜĞÜN ÇORBASI Parça eti 3 litre suyla hızlı ateşte haşlayın. İçine yıkayıp kabuğunu soyduğunuz ve küp küp doğradığınız havucu ekleyin. İnce ince doğradığınız soğanı da ilave ederek etler yumuşayana dek pişirin. Kaynama sırasında ara sıra tencerenin kapağını açıp, suyun üstüne çıkan etin köpüğünü bir kaşıkla alın. Pişen etleri bir tabağa alın. Suyundan yarın su bardağı ayırarak kalan diğer suyu tencereye boşaltın (suyun 2 litre olması lazım) ve kaynamaya bırakın. 2 kahve fincanı unu yarım su bardağı soğuk et suyuna yedirin. Yoğurdu, yumurta sarılarını, limon suyunu da bu karışıma ilave ederek iyice karıştırın. Kaynamakta olan et suyuna azar azar karıştırarak yedirin. 15 dakika ağır ateşte pişirin. Tabağa ayırdığınız etleri çorbaya ilave edin ve tuzunu ayarlayın. Margarin ile kırmızı biberi ateşte kızdırarak çorbanın üzerinde gezdirin. Kâselere koyup sıcak olarak servis yapın. Yemek tarifleri de bir metin türüdür.

6 Sayfa12 METİN ÇÖZÜMLEME 1. Coşku ve Heyecana Dayalı Metinler (Şiir) Metin dışı öğeler Yazarı Alındığı ya da yer aldığı yer Puntosu Tam metin mi, eksik metin mi? Başka özellikler Metnin dış öğeleri Nazım birimi Kaç bölümden oluştuğu Uyak ve redifler Şiirde yapı Şiirde ahenk (ses ve ritim) Şiir, dönem ve zihniyet Şiir ve dil kullanımı Şiirde gerçeklik ve anlam Metnin iç özellikleri Konu ve izlek (tema) Şiir, dil ve zihniyet Hangi şiir türünden olduğu Dış dünya ve iç dünya öğeleri Şiirde gerçeklik ve anlam Metinlerarasılık Metindeki anlam olguları Metnin yüzey anlamı Metnin derin anlamı (yorum) Metin amacına ulaşmış mı? Metin ve şair Genel sonuç: değerlendirme 2. Olay Çevresinde Oluşan Yazınsal Metinler (Açıklamaya Dayalı Yazınsal Metinler) Metnin dış öğeleri Türü Yazarı Alındığı ya da yer aldığı yer Tam metin mi, eksik metin mi? Puntosu Başka özellikleri Metnin dış özellikleri Başlığı Kaç bölüm ve paragraftan oluştuğu Metnin iç özellikleri Konu ve izlek (tema) Metin ve dönemsel özellikler (zihniyet) Dil ve anlatım Anlatım biçimi ya da biçimleri Metnin yapısı: o Olay örgüsü o Anlatıcı o Bakış açısı-odaklayım (kim görüyor, algılıyor, anlatıyor?) o Anlatının ritmi o Kişiler o Mekân o Zaman o Tutarlılık Metin ve gelenek Metindeki anlam olayları Metnin yüzey anlamı Metnin derin anlamı Metindeki dış dünya ve iç dünya öğeleri Anlama ve yorumlama Metin amacına ulaşmış mı? Metin ve yazar Genel sonuç: değerlendirme 3. Öğretici Metinler Metin dışı öğeler Türü Yazarı Alındığı ya da yer aldığı yer Puntosu Tam metin mi, eksik metin mi? Başka özellikleri Metnin dış öğeleri Başlık Konu Kaç bölüm ya da paragraftan oluştuğu (plan) Dil ve anlatım (yalınlık vb) Metnin iç özellikleri Anlatım biçimleri, düşünceyi geliştirme yolları Ana düşüce ve yardımcı (yan) düşünceler Metin ve dönemsel özellikler (zihniyet) Metinlerarasılık Metindeki anlam olayları Metin amacına ulaşmış mı? Metin ve yazar Genel sonuç: Değerlendirme