ALES KONU ANLATIMLI ALES. Savaş Doğan - Kenan Osmanoğlu - Kerem Köker TEK KİTAP SÖZEL ADAYLAR İÇİN

Transkript

1 ve üzeri puan alan adaylara TÜBİTAK burs veriyor... ÖYP kapsamında araştırma görevlisi atamalarında daha da önem kazandı... SÖZEL ADAYLAR İÇİN KONU ANLATIMLI Savaş Doğan - Kenan Osmanoğlu - Kerem Köker Çözümlü ÖSYM 3200 Soru Sınav Sistemine Uygun Cevaplı 1800 Soru TEK KİTAP

2 Savaş Doğan Kenan Osmanoğlu Kerem Köker SÖZEL ADAYLAR İÇİN KONU ANLATIMLI ISBN: Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2015, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Bu kitapta yer alan geçmiş yıllarda ÖSYM'nin yapmış olduğu sınavlardaki ÇIKMIŞ SORULAR' ın her hakkı ÖSYM'ye aittir. Hangi amaçla olursa olsun, tamamının veya bir kısmının kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması, yayımlanması ÖSYM'nin yazılı izni olmadan yapılamaz. Pegem Akademi Yayıncılık telif ücreti ödeyerek bu izni almıştır. 10. Baskı: 2015, Ankara Yayın-Proje: Şafak Tangıç - Seda Gökay Dizgi-Grafik Tasarım: Selda Tunç Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Korza Yay. Basım San. Tic. A.Ş. Yenice Mah. No: 3 Esenboğa - Ankara ( ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

3 SUNU Değerli Adaylar, Dünyadaki bilimsel gelişmeleri yakından izleyecek, bu gelişmelere katkıda bulunacak ve ülkemizi bilimsel platformlarda daha da yukarılara taşıyacak siz bilim insanı adaylarının eğitim sürecine katkıda bulunabilmekten PEGEM AKADEMİ ailesi olarak gurur duyuyoruz. Akademik yayın alanında 29 yıllık lider bir kurum olan PEGEM AKADEMİ, Akademik Lisansüstü Egitimi Giriş Sınavı () nın ilk yıllarından bu yana yurt çapındaki en önemli başvuru kaynağıdır. Bu güven ve birikimle yürütülen çalısmalardan biri olan Konu Anlatımlı Soru Bankası Sözel Yetenek Sayısal Yetenek kitabımız, ÖSYM tarafından tarihinde açıklanan yeni sınav sistemine uygun olarak hazırlanmıştır. Sınav sisteminde; adaylara Sözel Yetenek bölümünde 40 ar sorudan oluşan iki test (Sözel Yetenek-1 ve Sözel Yetenek-2), Sayısal Yetenek bölümünde de yine 40 ar sorudan oluşan iki test (Sayısal Yetenek-1 ve Sayısal Yetenek-2) uygulanacaktır. Böylece her aday için Sayısal-1, Sayısal-2, Sözel-1, Sözel-2 Standart Puanlar (SP) hesaplanacaktır. Bu standart puanlar kullanılarak her aday için sayısal ağırlıklı, sözel ağırlıklı ve eşit ağırlıklı olmak üzere 3 ağırlıklı puan (AP) hesaplanacaktır. Ağırlıklı puanların hesaplanmasında testlerin ağırlıkları aşağıdaki gibi olacaktır: Sayısal-1 SP Sayısal-2 SP Sözel-1 SP Sözel-2 SP Sayısal AP 0,35 0,35 0,3 - Sözel AP 0,2-0,4 0,4 Eşit AP 0,4 0,2 0,4 - Kitap, bu testleri etkili bir şekilde çözebilmeniz amacıyla, sınavın uygulanmaya başladığı ilk yıllardan günümüze kadarki süreçte konuyla ilgili tüm gelişmeleri yakından takip eden ve bu sınava yönelik çalışmalar yapan uzman eğitimcilerce hazırlanmıştır. Sözel Yetenek, Sayısal Yetenek olmak üzere 2 kısımdan oluşan bu kitapta yer alan konu anlatımlarının, örnek soruların; gerçek sınavla kapsam açısından uyumu, biçimsel sunumu, içerik ve metinlerin uygunluğu ve zorluk dereceleri açısından le bire bir örtüşmesi konusunda titiz bir çalışma yürütülmüştür. Konu anlatımları, adayların kolaylıkla anlayabileceği açıklıkta sunulmuş ve anlatılan konuyu en iyi şekilde örnekleyenpekiştiren sorular olarak her ünitenin sonunda; - çıkmış sorulara ve - çözümlü testlere yer verilmiştir. Böylece, adayların gerçek sınav formatına uygun çok sayıda soru çözebilecekleri bir yayın ortaya konmuştur. Adaylar, kendilerine sunulan bu kaynaktaki çalışma programıyla sınava hazırlandıkları zaman, arzu edilen hedefe çok daha rahat ulaşabilecek ve başarılı olacaklardır. Bu kitabın hazırlanmasında yardım, destek ve katkılarını esirgemeyen Fikret Birer, Canan Sarıkaya, Eda Tuğçe Buluş ve tüm meslektaşlarımıza, PEGEM AKADEMİ yayınevi ve dershanesi çalışanlarına ve öğrencilerine teşekkürü bir borç biliriz. Bu kitap, uzun bir birikimin ve yoğun bir emeğin ürünüdür. Kitapla ilgili görüş ve önerileriniz bu ürünün niteliğini daha da arttıracaktır. Değerli görüş ve önerilerinizi lütfen bizimle pegem@pegem.net aracılığıyla paylaşınız. Kitabın çalışmalarınızda yararlı olması dileğiyle, te ve meslek hayatınızda başarılar. Tüm adaylara başarı dileklerimizle Savaş Doğan Kenan Osmanoğlu Kerem Köker

4 İÇİNDEKİLER TÜRKÇE 1. BÖLÜM SÖZCÜKTE ANLAM... 3 Sözcüğün Anlamı... 4 Gerçek Anlam... 5 Mecaz Anlam... 6 Terim Anlam... 8 Somut Soyut Anlam... 8 Nitel Nicel Anlam... 9 Sözcüğün Cümleye Kattığı Anlam... 9 Sözcüklerde Anlam İlişkileri Eş Anlamlı Sözcükler Yakın Anlamlı Sözcükler Karşıt (Zıt) Anlamlı Sözcükler Eş Sesli (Sesteş) Sözcükler Genel Özel İlişkili Sözcükler Söz Sanatları Benzetme (Teşbih) Eğretileme (İstiare) Ad Aktarması (Mecaz-ı Mürsel) Değinmece (Kinaye) Dokundurma (Tariz) Mübalâğa (Abartma) Dolaylama Güzel Adlandırma Somutlama Söz Öbekleri Deyimler Atasözleri İkilemeler Pekiştirmeler Sözün Cümleye Kattığı Anlam Çıkmış Sorular Çözümlü Test BÖLÜM CÜMLEDE ANLAM Cümlenin Yorumu Cümle Vurgusu Eş Anlamlı (Özdeş) / Yakın Anlamlı Cümleler Cümlenin İletisi Cümle Analizi Karşıt Anlamlı (Çelişen) Cümleler Kesin Yargı Cümlenin Yapısı Eksiltili Cümle Cümle Tamamlama Cümle Oluşturma Cümlenin Anlamı Anlamlarına Göre Cümleler Anlam İlişkilerine Göre Cümleler Anlatım Özelliklerine Göre Cümleler İlettiği Duygu, Düşünce ve Duruma Göre Cümleler Çıkmış Sorular Çözümlü Test BÖLÜM ANLATIM BİÇİMLERİ Öyküleyici Anlatım Betimleyici Anlatım Açıklayıcı Anlatım Tartışmacı Anlatım Düşünceyi Geliştirme Yolları Benzetme Tanımlama Karşılaştırma Örneklendirme Tanık Gösterme (Alıntı Yapma) Sayısal Verilerden Yararlanma Soru Sorma Anlatım Nitelikleri Özgünlük Özlülük (Yoğunluk) Yalınlık (Sadelik) Akıcılık Sürükleyicilik Açıklık Duruluk Tutarlılık Çıkmış Sorular Çözümlü Test BÖLÜM PARAGRAF te Paragraf Soruları Paragraf Sorularının Özelliği Nedir? Paragraf Konusuna Nasıl Çalışmalı? Paragrafın İçeriği Paragrafta Konu Paragrafta Başlık Paragrafta Ana Düşünce Paragrafta Yardımcı Düşünceler Paragrafta Tanıtılan Kişiyle İlgili Sorular Parçaya Dayalı Sorular Paragrafın Yapısı Paragrafın Bölümleri Paragrafın Yapısına İlişkin Soru Tipleri ve Çözüme Yönelik Pratikler Çıkmış Sorular Çözümlü Test BÖLÜM SÖZEL MANTIK Mantıkla İlgili Temel Kavramlar Sözel Mantık Sorularının Kapsamı Sözel Mantık Soruları Hakkında Soru Çözümünde Yararlanılabilecek Yöntemler Simgeler Kullanma Tablo Oluşturma Sıralama Sözel Mantık Soru Tipleri ve Örnek Çözümleri Çıkarım Soruları Şifreleme Soruları Sıralama Soruları Yer-Yön-Konum Bildiren Sorular Eşleştirme Tablo Yorumlama Soruları Karma Sorular Çıkmış Sorular Çözümlü Test iv

5 MATEMATİK 1. BÖLÜM SAYILAR Sayı Kümeleri Doğal Sayılar Tam Sayılar Tek ve Çift Tam Sayılar Pozitif ve Negatif Sayılar Ardışık Sayılar Asal Sayı Aralarında Asal Sayılar Basamak Analizi Çözümleme Faktöriyel Sayma Sistemleri Çıkmış Sorular Çözümlü Test Çözümlü Test Çözümlü Test Çözümlü Test Çözümlü Test Çözümlü Test Çözümlü Test Çözümlü Test Çözümlü Test BÖLÜM ASAL ÇARPANLARA AYIRMA EBOB EKOK Asal Çarpanlara Ayırma Bir Tam Sayının Bölenleri Bir Tam Sayının Bölenleri Toplamı En Büyük Ortak Bölen (EBOB) En Küçük Ortak Kat (EKOK) Çıkmış Sorular Çözümlü Test Çözümlü Test BÖLÜM BİRİNCİ DERECEDEN DENKLEMLER Birinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemler Birinci Dereceden İki Bilinmeyenli Denklemler Denklem Sistemi Yok Etme Metodu Yerine Koyma Metodu Özel Denklemler Çıkmış Sorular Çözümlü Test BÖLÜM 2. BÖLÜM BÖLME BÖLÜNEBİLME KURALLARI Bölme Bölünebilme Kuralları ile Bölünebilme ile Bölünebilme ile Bölünebilme ile Bölünebilme ile Bölünebilme ile Bölünebilme ile Bölünebilme ile Bölünebilme ile Bölünebilme Çıkmış Sorular Çözümlü Test Çözümlü Test RASYONEL SAYILAR Kesir ve Kesir Türleri Kesir Basit Kesir Bileşik Kesir Tam Sayılı Kesir Sabit Kesir Denk Kesir Rasyonel Sayılarda Dört İşlem Toplama İşlemi Çıkarma İşlemi Çarpma İşlemi Bölme İşlemi Kuvvet Alma İşlem Önceliği Ondalık Kesir Ondalık Sayılarda Dört İşlem Devirli Ondalık Açılımlar Rasyonel Sayılarda Sıralama İki Rasyonel Sayı Arasındaki Sayıları Yazma Çıkmış Sorular Çözümlü Test Çözümlü Test

6 6. BÖLÜM ÜSLÜ SAYILAR Özellikleri Üslü Sayılarda Dört İşlem Toplama Çıkarma Çarpma Bölme Çıkmış Sorular Çözümlü Test BÖLÜM KÖKLÜ SAYILAR Köklü Sayıların Özellikleri Köklü Sayılarda Dört İşlem Toplama-Çıkarma Çarpma Bölme Kök Dışındaki Bir Sayının Kök İçine Alınması Eşlenik (Paydayı Kökten Kurtarma) İç İçe Sonlu Kökler İç İçe Sonsuz Kökler A 2 B ifadesinin Kök Dışına Çıkarılması Köklü Sayılarda Sıralama Köklü Sayılarda Denklem Çözme Çıkmış Sorular Çözümlü Test BÖLÜM ÇARPANLARA AYIRMA Ortak Parantez Yöntemi Gruplandırma Yöntemi ax 2 +bx+c ifadesinin Çarpanlara Ayrılması Özdeşlikler İki Kare Farkı Tam Kare İfadeler III. Dereceden Özdeşlikler Çıkmış Sorular Çözümlü Test BÖLÜM ORAN ORANTI Oran Orantı Orantının Özellikleri Orantı Türleri Doğru Orantı Ters Orantılı Çokluklar Bileşik Orantı Ortalamalar Aritmetik Ortalama Geometrik Ortalama Çıkmış Sorular Çözümlü Test Çözümlü Test BÖLÜM PROBLEMLER Denklem Kurma Problemleri Yaş Problemleri Yüzde Problemleri Faiz Problemleri Kâr Zarar Problemleri Karışım Problemleri İşçi Problemleri Havuz Problemleri Hareket Problemleri Çıkmış Sorular Çözümlü Test Çözümlü Test Çözümlü Test Çözümlü Test Çözümlü Test Çözümlü Test Çözümlü Test Çözümlü Test Çözümlü Test Çözümlü Test BÖLÜM EŞİTSİZLİK MUTLAK DEĞER Eşitsizlikler Özellikleri Reel (Gerçel) Sayı Aralıkları Kapalı Aralık Yarı Açık Aralık Açık Aralık Birinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Eşitsizlikler Eşitsizlikler ve İşaret İncelemesi Mutlak Değer Özellikleri Çıkmış Sorular Çözümlü Test Çözümlü Test BÖLÜM KÜMELER Küme Kümenin Elemanı ve Eleman Sayısı Kümelerin Gösterimi Küme Çeşitleri Kümelerde İşlemler Alt Küme Küme Problemleri Çıkmış Sorular Çözümlü Test vi

7 13. BÖLÜM İŞLEM MODÜLER ARİTMETİK İşlem İşlem Tabloları İşlemin Özellikleri Modüler Aritmetik Modüler Aritmetiğin Özellikleri Modüler Aritmetikte Denklem Çözümü Çıkmış Sorular Çözümlü Test Çözümlü Test BÖLÜM PERMÜTASYON KOMBİNASYON OLASILIK Saymanın Temel Kuralları Toplama Kuralı Çarpma Yolu ile Sayma Saymanın Temel İlkesi Permütasyon (Sıralama) Tekrarlı Permütasyon Dairesel Permütasyon Kombinasyon (Gruplama) Olasılık Olasılık Fonksiyonu Olasılık Hesabı Koşullu Olasılık Bağımsız ve Bağımlı Olasılık Çıkmış Sorular Çözümlü Test Çözümlü Test Çözümlü Test BÖLÜM TABLO VE GRAFİKLER Tablo ve Yorumlama Grafik ve Yorumlama Çizgi Grafik Sütun Grafiği Daire Grafiği Çıkmış Sorular Çözümlü Test Çözümlü Test BÖLÜM SAYISAL YETENEK PROBLEMLERİ Sayısal Mantık Soruları Sayı Dizileri Şifreli Sorular Görsel Yetenek Çıkmış Sorular Cevaplı Test Cevaplı Test Cevaplı Test Cevaplı Test GEOMETRİ 1. BÖLÜM GEOMETRİK KAVRAMLAR VE DOĞRUDA AÇILAR Geometrik Kavramlar Tanımsız Kavramlar Açılar Açının Ölçüsü Açının Düzlemde Ayırdığı Bölgeler Açı Ölçü Birimleri Açı Çeşitleri Dar Açı Dik Açı Geniş Açı Doğru Açı Tam Açı Komşu Açılar Açıortay Tümler Açılar Bütünler Açılar Ters Açılar Paralel İki Doğrunun Bir Kesen ile Yaptığı Açılar Paralel İki Doğrunun Birden Çok Kesen ile Meydana Getirdiği Açılar Kenarları Paralel Açılar Kenarları Dik Açılar Üçgenler Üçgen Çeşitleri Açılarına Göre Üçgenler Kenarlarına Göre Üçgenler Üçgende Temel ve Yardımcı Elemanlar Yükseklik Açıortay Kenarortay Üçgende Açılar ile İlgili Özellikler Dik Üçgen Pisagor Teoremi Öklid Bağıntıları Kenarlarına Göre Özel Dik Üçgenler Açılarına Göre Özel Dik Üçgenler Üçgende Açıortay Teoremleri İç Açıortay Teoremi Dış Açıortay Teoremi Üçgende Kenarortay Teoremleri Ağırlık Merkezi Kenarortay Bağıntıları İkizkenar Üçgen Eşkenar Üçgen Üçgende Alan Üçgende Benzerlik Açı Açı Açı Benzerlik Kuralı Tales Teoremi Temel Orantı Teoremi

8 Çapraz Tales Teoremi Kenar Açı Kenar Benzerlik Kuralı Kenar Kenar Kenar Benzerlik Kuralı Üçgende Açı Kenar Bağıntıları Üçgen Eşitsizliği Cevaplı Test Cevaplı Test Cevaplı Test Cevaplı Test Cevaplı Test Cevaplı Test Cevaplı Test Cevaplı Test Cevaplı Test Cevaplı Test Cevaplı Test Cevaplı Test Cevaplı Test BÖLÜM ÇOKGENLER VE DÖRTGENLER Çokgenler Dışbükey ve İçbükey Çokgenler Düzgün Çokgen Dörtgenler Dörtgenin Özellikleri Dörtgenlerde Alan Paralelkenar Paralelkenarda Alan Paralelkenarın Alan Özellikleri Paralelkenarda Uzunluk ile İlgili Özellikler Eşkenar Dörtgen Dikdörtgen Kare Yamuk İkizkenar Yamuk Dik Yamuk Deltoid Cevaplı Test Cevaplı Test Cevaplı Test Cevaplı Test Cevaplı Test BÖLÜM ÇEMBER VE DAİRE Çemberde Açı Çemberde Yardımcı Elemanlar Çemberde Yay ve Açı Özellikleri Merkez Açı Çevre Açı Teğet Kiriş Açı İç Açı Dış Açı Çemberde Kiriş Yay Özellikleri Kirişler Dörtgen Çemberde Uzunluk Bir Noktanın Bir Çembere Göre Kuvveti Kuvvet Ekseni İki Çemberin Ortak Teğetleri İki Çemberin Birbirine Göre Durumları Üçgenin Çemberleri Üçgenin İç Teğet Çemberi Üçgenin Dış Teğet Çemberi Teğetler Dörtgeni Dairede Alan Dairenin Alanı ve Çevresi Daire Diliminin Alanı Çember Yayının Uzunluğu Daire Kesmesinin Alanı Daire Halkasının Alanı Çemberde Benzerlik Cevaplı Test Cevaplı Test Cevaplı Test BÖLÜM ANALİTİK GEOMETRİ Noktanın Analitik İncelenmesi Analitik Düzlem İki Nokta Arasındaki Uzaklık Doğrusal Noktalar Doğrusal Olmayan Noktalar Doğrunun Analitik İncelenmesi Doğrunun Eğim Açısı ve Eğimi Doğrunun Grafiğinin Çizimi Doğrunun Denklemleri Özel Doğrular İki Doğrunun Birbirine Göre Durumları Doğru Demeti Simetriler Noktanın Simetriği Doğrunun Simetriği Eşitsizlikler Cevaplı Test BÖLÜM KATI CİSİMLER Prizma Dikdörtgenler Prizması Küp Silindir Dönel Silindir Piramit Düzgün Piramit Kesik Piramit Küre Cevaplı Testler Cevaplı Testler Çıkmış Sorular viii

9 SÖZEL YETENEK

10 SÖZEL ANALİZ 2011 Kasım 2012 Mayıs 2012 Kasım 2013 Mayıs 2013 Kasım 2014 Mayıs 2014 Kasım 2014 Kasım Sözel 1 Sözel 2 Sözel 1 Sözel 2 Sözel 1 Sözel 2 Sözel 1 Sözel-1 Sözel-1 Sözel 2 Sözel 1 Sözel 2 Sözel-1 Sözel-2 Sözel-1 Sözel-2 Sözcük Düzeyinde Anlam Cümle Düzeyinde Anlam Paragraf ve Anlatım Biçimleri Anlatım Bozukluğu Sözel Mantık

11 6 Sözcükte Anlam Sözcüğün Anlamı Sözcüklerde Anlam İlişkileri Söz Sanatları Söz Öbekleri Çıkmış Sorular Çözümlü Test Geçmiş Yıllarda Çıkmış Soru Analiz Tablosu Mayıs Kasım Mayıs Aralık Nisan Kasım Mayıs Kasım Mayıs Kasım Mayıs Kasım Mayıs Dil, insanın karakterinin bir parçasıdır. Bacon

12 SÖZCÜKTE ANLAM SÖZCÜĞÜN ANLAMI Türkçe Bu ünitede, aşağıdaki konu ve alt başlıklar işlenecektir: 1. SÖZCÜĞÜN ANLAMI a. Gerçek Anlam i. Temel anlam ii. Yan anlam b. Mecaz Anlam c. Terim Anlam d. Soyut - Somut Anlam e. Nitel - Nicel Anlam f. Sözcüğün Cümleye Kattığı Anlam 2. SÖZCÜKLERDE ANLAM İLİŞKİLERİ a. Eş Anlamlı Sözcükler b. Yakın Anlamlı Sözcükler c. Karşıt Anlamlı Sözcükler d. Eş Sesli (Sesteş) Sözcükler e. Genel-Özel İlişkili Sözcükler Sözcük: Anlamlı ses veya ses birliği, söz, sözcük. (TDK, 2005) Sözcükte anlam ünitesi anlam bilgisi nin temelidir. Bir yazı binaya benzetilirse sözcük de o binayı oluşturan tuğlalardır. Bir parça içerisindeki sözcüklerin anlamı kavranamazsa cümlenin, cümle iyi anlaşılmazsa da paragrafın ne demek istediği tam olarak anlaşılamaz. Sözcükte anlam ünitesi; sözcüklerin tek başına ya da bir araya gelerek kazandıkları farklı anlamları, anlam ilişkilerini ve sözcükte meydana gelen anlam olaylarını kavratmayı amaçlayan temel bir ünitedir. Türkçede bazı kelimelerin tek bir anlamı varken bazı kelimeler kullanıldıkları cümleye göre çeşitli anlamlar kazanabilir. Cümlenin iyi anlaşılması, cümlede kelimenin hangi anlamda kullanıldığının doğru anlaşılmasıyla mümkündür. Tek anlamlı sözcükler: Sadece bir kavramı karşılayan sözcüklerdir. 3. SÖZ SANATLARI a. Benzetme (Teşbih) b. Eğretileme (İstiare) i. İnsandan doğaya aktarma ii. Doğadan insana aktarma iii. Doğadan doğaya aktarma iv. Duyular arası aktarma c. Ad Aktarması (Mecaz-ı Mürsel) d. Değinmece (Kinaye) e. Dokundurma (Tariz) f. Mübalâğa (Abartma ) g. Dolaylama h. Güzel Adlandırma i. Somutlama 4. SÖZ ÖBEKLERİ a. Deyimler b. Atasözleri c. İkilemeler d. Pekiştirmeler e. Sözün Cümleye Kattığı Anlam ÖRNEK Buzul: Kutup bölgelerinde veya dağ başlarında bulunan büyük kar ve buz kütlesi: Küresel ısınma nedeniyle kutuplardaki buzullar hızla eriyor. Fırlatmak: Hızla atmak, bulunduğu yerden dışarı atmak: Elindeki kalemi pencereden dışarı fırlattı. Beton: Çimentonun su yardımıyla kum, çakıl vb. maddelerle karışması sonucu oluşan sert, dayanıklı, bağlayıcı yapı malzemesi: Bahçenin önündeki eğimli araziye beton döktüler. (TDK, 2005) Görüldüğü gibi yukarıdaki sözcüklerin sözlükte tek karşılığı vardır ve bu kelimelerin başka anlamlara gelebilecek kullanımı yoktur. Çok anlamlı sözcükler: Kullanıldığı yere ve duruma göre birden çok anlam kazanabilen sözcüklerdir. ÖRNEK Kaçmak: 1. Hızla koşup bir yere saklanmak: Bir tehlike sezdiğin anda hemen eve kaçarsın. 2. Firar etmek: Üç mahkûm hapisten kaçtı. 3.Girmek: Kulağına su kaçtı denizde. 4. Yaklaşmak, benzemek: Bu mavi biraz yeşile kaçıyor Örneklerde görüldüğü gibi, kaçmak sözcüğü kullanıldığı yere göre farklı anlamlar kazanmıştır. 4

13 Örnek: Aşağıdaki cümlelerde altı çizili sözcüklerden hangisi farklı anlamlarda kullanılamaz? A) Ağacın yaprakları sararıp solmaya başlamış. B) Bu gürültülü yerde uyuduğuna göre çok yorgun olmalı. C) Medeniyette ilerleyememenin en büyük sebebi bilimsizliktir. D) Sokağın başında durmuş, gelen geçen arabaları seyrediyordu. E) Eğer kravat takmıyorsan yakanı biraz düzeltmelisin. Çözüm: A seçeneğinde burun, B seçeneğinde kol, C seçeneğinde el sözcükleri yan anlamlarında ve E seçeneğinde yüz sözcüğü mecaz anlamda kullanılmıştır. D seçeneğinde ise tutmak sözcüğü elde bulundurmak, ele almak anlamında, yani temel (ilk) anlamında kullanılmıştır. Cevap D Yan anlam Sözcüğün, temel anlamı ndan tamamen kopmadan kazandığı, onunla ilişkili yeni anlamlardır. Mağaranın ağzı o kadar küçüktü ki içeri ancak bir çocuk girebiliyordu Çocuğun ateşini bir türlü düşüremiyorlar. Sözcükte Anlam Çözüm: D seçeneğinde sokak sözcüğü tek anlamlı bir sözcüktür. Diğer sözcükler kullanıldıkları cümleye göre farklı anlamlar kazanabilir. Gerçek Anlam Temel anlam (İlk anlam) Cevap D Bir sözcüğün zihinde karşıladığı ilk kavramdır. Diğer bir deyişle sözcük (tek başına) duyulduğunda ya da okunduğunda düşünülen ilk şeydir. Örneğin ayak dendiğinde akla gelen ilk kavram o sözcüğün temel anlamıdır. Örneğin, Belediye, elektrik faturalarını ödemeyen şirketlerin elektriğini kesti. Örnek: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, altı çizili sözcük gerçek anlamda kullanılmıştır? A) Balıkçılar ekmeklerini taştan çıkarırcasına denizlerde yelken açtılar. B) Adamın evini ucuza satın almak için türlü oyunlar oynadılar. C) Yemek vakti gelince herkes usulca sofraya dizilirdi. D) Bütün günlerimiz için kendimize bir yol çizer, sonra her gün bunun aksine hareket ederiz. E) Onun böyle yapması bazen kanıma dokunuyor. Ağız : Yüzde bulunan, ses çıkarmaya, soluk alıp vermeye yarayan ve besinlerin sindirilmeye başlandığı organ. Yeni matematik öğretmenimizin kocaman bir ağzı var. Ateş : Yanıcı cisimlerin tutuşmasıyla beliren ısı ve ışık, od, nâr. "Uygarlık ateşten doğmuştur." Kesmek : Bıçak, makas vb. bir araçla bir şeyi ikiye ayırmak, parçalamak, doğramak. Tüm gücüyle ipi kesmeye çalıştı. Çözüm: A seçeneğindeki taş, B seçeneğindeki oyunlar, D seçeneğindeki çizer ve E seçeneğindeki kan sözcüğü mecaz anlamda kullanılmıştır. C seçeneğindeki sofra sözcüğü yemek yenilen yer, masa vs. olarak yani gerçek anlamda kullanılmıştır. Cevap C Örnek: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, altı çizili sözcük temel anlamda kullanılmıştır? A) Ayağındaki ayakkabının burnu çok aşınmış. B) Sertçe açtığı kapının kolu elinde kaldı. C) Akşam karanlığında iki el silah sesi duyuldu. D) Kucağında kundaklı bir çocuk tutuyordu. E) Yaşlı adam, çocuğa fazla yüz vermeyin, dedi. 5

14 Çözüm: Türkçe Yan anlam ile temel anlam arasında herhangi bir şekilde (biçimsel benzerlik, ortak işlev, aynı maddeden oluşması...vb. ) ilgi kurulabilmelidir. Örneğin, Mağaranın ağzı o kadar küçüktü ki içeri ancak bir çocuk girebiliyordu. ( Mağaranın ağzı ile yemeye içmeye ve ses çıkarmaya yarayan organ olan ağız arasında biçimsel olarak bir benzerlik kurulmuştur.) Çocuğun ateşini ne yapsalar da düşüremiyorlar. ( Çocuğun ateşi ile nesnelerin tutuşmasıyla beliren ateş arasında bir ısı ortaklığı vardır) Belediye, elektrik faturalarını ödemeyen şirketlerin elektriğini kesti. ( kesmek sözcüğü bu cümlede bağlantıyı koparmak, engellemek anlamında olduğu için kesmek sözcüğü temel anlamıyla ilgilidir.) Mecaz Anlam Sözcüğün gerçek anlamlarından (temel anlamından ve yan anlamlarından) tamamen koparak farklı anlamlarda kullanılmasıdır. UYARI Bu mahallede onun gibi ağzı bozuk birini daha görmedim. Yeni seçilen muhtar, ilk toplantısında çok ateşli konuştu. Mecaz anlam, sözcüğün gerçek anlamından sıyrılarak başka bir anlam kazanmasıdır. Soruda gerçek anlamında kullanılan sözcük istenmektedir. E seçeneğinde verilen karışmak sözcüğü gerçek anlamda kullanılmıştır. A, B, C, D seçeneklerindeki sözcükler mecaz anlamda kullanılmıştır. Örnek: Cevap E Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, altı çizili sözcük, gerçek anlamı dışında (mecaz anlamında) kullanılmıştır? A) Avluda yağmurun sesi yankılanıyor. B) Önceki yıl bahçeye diktiğiniz ağaçlar meyve verdi mi? C) Okuduklarını sindirmezsen çok okumanın sana bir yararı olmaz. D) Bu açık oturumu izlemeseydim çok üzülürdüm. E) Kümesteki tavukların eksildiğini fark ettin mi? Çözüm: A, B, D, E seçeneklerinde verilen altı çizili sözcükler gerçek anlamlarında kullanılmışlardır. Oysa C seçeneğinde verilen sindirmek sözcüğü biyolojik bir terimdir. Alınan bir besinin midede eritilmesi anlamına gelir. C seçeneğindeki cümlede ise okuduklarını sindiremezsin ifadesiyle anlamak eylemi kastedilmiş, yani sözcük mecaz anlamda kullanılmıştır. Cevap C Kapının hemen yanında oturan gizemli bir adam garsonu kesiyordu. Mecaz anlam, aslında somuttan soyuta kaymış, gerçekte olması mümkün olmayan düşsel bir anlamdır. Örneğin, bu cümlelerde geçen birisini kesmek, ateşli konuşmak, ağzı bozuk sözlerini somut olarak ne düşünebiliriz ne de kafamızda canlandırabiliriz. Örnek: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili sözcük gerçek anlamda kullanılmıştır? A) Karşıdaki Bozcaada mavi ışıklara boyanmıştı. B) Vadideki çiçeklerin moru denize akıyor, denizin maviliğinde kayboluyordu. C) Kayısı ağaçları ilkbaharla birlikte çiçeklerle duvaklanmıştı. D) Kuşlar gökyüzünü sesleriyle dolduruyordu. E) Güllerin kokusu, hanımellerinin kokusuna karışıyordu. Örnek: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, altı çizili sözcük mecaz anlamıyla kullanılmıştır? A) Gelecek hafta bugün sizinle yine görüşmek istiyorum. B) Az sonra beyaz atın üstünde bir gelin geçecek. C) Çocukları uyutmak için saatlerdir uğraşıyor. D) Artık bu boş sözleri dinlemekten bıktım. E) Sevdiğim insanları görmek, onlarla sohbet etmek istiyorum. Çözüm: A, B, C ve E seçeneklerindeki altı çizili sözcükler gerçek anlamda kullanılmıştır. Ancak D seçeneğindeki boş sözcüğü gerçek anlamının dışında işe yaramayan söz olarak kullanılmıştır. Cevap D 6

15 İNCELEME Sınavlarda temel anlam-yan anlam ayrımı yapılmamakla birlikte gerçek anlam ve mecaz anlam sorularında sağlıklı bir değerlendirme yapabilme açısından sözcüğün yan anlam özelliklerini tanımak gerekir. Yan anlamın mecaz anlamla karıştırılmaması gerekir. Temel anlam (TA), yan anlam (YA) ve mecaz anlamla (MA) ilgili aşağıdaki örnekleri inceleyeniz. UYARI Bir sözcüğün temel anlamı bir tanedir; çünkü sözcüğün sadece ilk anlamına temel anlam denir. Oysa sözcüğün birden çok yan ve mecaz anlamı olabilir. Gerçek Anlam Sözcük Mecaz Anlam Sözcükte Anlam Yol Çocuk evin yolunu sordu. (TA) Mahallemizin yolu nihayet asfaltlandı. (YA) Bu soruyu farklı bir yolla da çözebiliriz. (MA) Kafa Kafan, hâlâ omuzlarının üzerinde duruyor. (TA) Fazla zorlayınca çivinin kafası koptu. (YA) O adam, zaten kafasızın tekidir. (MA) Büyük Uzun bir yolculuktan sonra büyük bir evin önünde durduk. (TA) Benim öğrencilerim, büyüklerine karşı saygıda kusur etmezler. (YA) Büyük düşünenler, toplumlarına her zaman bir şeyler kazandırmıştır. (MA) Su Malatya nın suyu, sağlığa yararlı birçok mineral barındırır. (TA) Meyve suyu, koladan daha besleyicidir. (YA) Sulu şakalarla herkesi kızdırdı. (MA) Para Bu ay maaşları dağıtacak kadar para yok. (TA) Bu işte inanın çok para var. (YA) Bu kadar para canlısı birini daha önce hiç görmedim. (MA) Taş Taşları büyük bir kamyona yüklediler. (TA) Yüzüğünün taşı düşmüş, fark etmedin mi? (YA) Bu taşlar sana geliyor herhalde, sen de bir cevap vermeyecek misin? (MA) Leke Gömlekteki mürekkep lekesi gitmiyor. (TA) Tırnakta bazen beyaz lekeler oluşur. (YA) Adamın geçmişinde hiçbir lekesi yok. (MA) Temel Anlam 1. Çene kemiklerinin üstüne dizili, ısırıp koparmaya ve çiğnemeye yarayan sert, beyaz organlardan her biri Yan Anlam 2. Çark, testere, tarak vb. çentikli şeylerdeki çıkıntıların her biri 3. Sarımsak dilimi, karanfil vb.nde dişe benzetilen tane 4. Bazı dantel ve işlemelerin kenarlarındaki yuvarlak sivri bölüm Diş sözcüğünün anlamları (TDK, 2005) İNCELEME 5. Güçlü olduğunu belli etmek, tehdit etmek.(diş göstermek) 6. Kötülük kötülük yapmak için fırsat beklemek (diş bilemek) 7. zorla Zorla veya inatla istediğini yaptırmak (diş geçirmek) Konuşmak sözcüğünün temel anlamını, yan ve mecaz anlamlarını inceleyiniz. 1. Bir dilin kelimeleriyle düşüncesini sözlü olarak anlatmak: (TA) "Çocuk daha konuşamıyor." 2. Belli bir konudan söz etmek: (YA) "Mehmet yedi yaşındayken anasıyla konuştuklarından fazla bir şey konuşmazdı." H. E. Adıvar. 3. Bir konuda karşılıklı söz etmek, sohbet etmek: (YA) "İşten sonra Nuruosmaniye'deki İkbal kahvesinde arkadaşlarla şiir ve edebiyat konuşuyoruz." F. R. Atay. 4. Konuşma dili olarak kullanmak: (YA) "Türkçeyi çok iyi konuşuyor." 5. Düşüncesini herhangi bir araç kullanarak anlatmak: (YA) "Dilsizler, el işaretleriyle konuşabilir." 6. Becermek, uzman gibi yapabilmek: (MA) Genç sanatçı, sanatını konuşturuyor yine. 7. Geçerli olmak, etkin olmak: (MA) "Yasaların yerine yumruklar konuştu." 8. Şık ve zarif görünmek: (MA) "Bluzun konuşuyor bu akşam." (Kaynak: TDK, 2005) 7

16 Türkçe Terim Anlam Bilim, sanat, spor ya da meslek dallarına özgü anlamlar taşıyan sözcüklerdir. Bu sözcükler zihinde, kullanıldıkları alanlarla ilgili belirli anlamları karşılar. Örneğin, Penaltı, basket, hakem, raket, korner, gol... sözcükleri sporla ilgili, Nota, orkestra, akort, solfej, oktav... sözcükleri müzikle ilgili, Venüs, galaksi, uydu, gezegen... sözcükleri gökbilimle ilgili, Kafiye, koşma, beyit, epik, gazel... sözcükleri edebiyatla ilgili kavramlar düşündürdükleri için terim özelliği gösterir. ÖRNEK Kesrin pay ve paydası birbirine eşit. (matematik terimi) Günümüz şairleri artık şiirde ayak kullanmıyor. (edebiyat terimi) Saz sesleri, bazen aynı notaları, ruhumuza mıhlanmak istenen bir altın çiviye vurulan darbeler gibi tekrar ederdi. (müzik terimi) Örnek: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, terim anlamlı bir sözcük yoktur? A) Hastanın diğer dişlerini kurtarmak için köprü yapıldı. B) Türkçe kelimeler, eklerle türetilir. C) Bu filmdeki birçok dublör tehlikeli sahnelerde yaralandı. D) Günümüzde insanların ihtiyaçları birden bine çıkmış. E) İlkbaharda nehir sularının akımı artar. Çözüm: A seçeneğindeki köprü sözcüğü dişçilikle, B seçeneğindeki ekler sözcüğü dilbilimiyle, C seçeneğindeki dublör sözcüğü sinemayla ve E seçeneğindeki akım sözcüğü coğrafya ile ilgili terimsel sözcüklerdir. D seçeneğindeki cümlede ise terimsel herhangi bir sözcük bulunmamaktadır. Somut - Soyut Anlam Cevap D Somut anlamlı sözcükler: Beş duyudan herhangi biriyle algılanabilen kavramları karşılayan sözcüklerdir. UYARI Hava, su, toprak, ağaç, deniz, masa, sandalye, bebek... Örneklerde görüldüğü gibi bir sözcüğün terim anlamda kullanılıp kullanılmadığı cümleye bakılarak anlaşılabilir; tek başına sözcüğe bakmak yeterli değildir. Örneğin, Annem bütün gün kirli perdeleri yıkadı, ütüledi ve astı. (Bu cümlede perde sözcüğü günlük yaşamdaki sıradan bir nesneyi karşılamaktadır.) Bu oyun iki perdeden oluşan mükemmel bir dram. (Bu cümlede ise perde sözcüğü tiyatronun bölümü nü düşündürmektedir ve dolayısıyla tiyatro terimidir.) Hastanın tansiyonu sonunda normale döndü. (Bu cümlede tansiyon kelimesi zihinde tıp la ilgili bir anlam karşıladığı için tıp terimi olarak kullanılmıştır.) Kafkaslarda tansiyon kısa bir aradan sonra tekrar yükseldi. (Bu cümlede ise aynı kelime tıpla ilgili bir anlam karşılamamaktadır.) Soyut anlamlı sözcükler: Beş duyu ile algılanamayan, zihinde tasarlanan kavramları karşılayan sözcüklerdir. Sevgi, umut, adalet, özgürlük, mutluluk, heyecan, aşk... NOT Somut - soyut kavramları yalnızca isimler için geçerli değildir. Eylemleri de somut-soyut diye ayırmak mümkündür. Bu sınıflandırma yapılırken gözlenebilen eylem ya da gözlenemeyen eylem şeklinde ayrım yapılır. Örneğin, Somut anlamlı (gözlenebilen) eylemler: koşmak, bağırmak, gülmek, zıplamak, şarkı söylemek... Soyut anlamlı (gözlenemeyen) eylemler: anlamak, düşünmek, hissetmek, beğenmek, sevmek... 8